Της τρίτης δόσης

Από προχτές άνοιξε η πλατφόρμα για να κλείνουν οι πολίτες ραντεβού για την τρίτη δόση εμβολιασμού, εφόσον έχει περάσει τρίμηνο από τη δεύτερη δόση τους (ή από την πρώτη για όσους έχουν κάνει το μονοδοσικό εμβόλιο). Ως τώρα, το ελάχιστο διάστημα ήταν έξι μήνες και η μείωση του διαστήματος στο μισό έκανε εντύπωση.

Θα το συζητήσουμε κι αυτό στο σημερινό άρθρο, αλλά να μην ξεχνάμε τα βασικά -ότι εμείς εδώ λεξιλογούμε, και ότι δεν έχουμε ως τώρα λεξιλογήσει για τη λέξη «δόση», κάτι που είναι πραγματικά περίεργο, αν σκεφτεί κανείς ότι η λέξη δεν βρίσκεται στην επικαιρότητα μονάχα τώρα με την πανδημία, αλλά βρισκόταν και παλιότερα, με άλλες σημασίες της.

Η λέξη «δόση» είναι αρχαία, με τον τύπο δόσις, βέβαια. Αρχικά σήμαινε «δόσιμο, παροχή» αλλά και «δώρο, προσφορά». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο. Στην Ιλιάδα (10.213): καί οἱ δόσις ἔσσεται ἐσθλή (καλό είναι το δώρο που θα πάρει), αλλά και στην Οδύσσεια (6.208) δόσις δ’ ὀλίγη τε φίλη τε («πρόσχαρο το λίγο που θα δώσεις», μεταφράζει ο Ζήσιμος Σίδερης).

Δυο από τις σημερινές σημασίες της λέξης είναι ήδη αρχαίες. Η σημασία της τμηματικής πληρωμής εμφανίζεται σε επιγραφές τον 5ο αιώνα πΧ (IG12.296 βρίσκω στο Λίντελ Σκοτ, που είναι από την Αθήνα γύρω στο 435 πΧ), ενώ η σημασία της δόσης φαρμάκου είναι πολύ συχνή στους μεγάλους γιατρούς των ελληνιστικών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας.

Με την ιατρική ακριβώς σημασία η λέξη περνάει, ως dosis, στα μεσαιωνικά λατινικά, και από εκεί έχουμε το γαλλικό dose, από το οποίο και το αγγλικό dose. Να πούμε εδώ ότι στα αγγλικά και τα γαλλικά οι λέξεις αυτές δεν έχουν ολόκληρο το σημασιακό φάσμα του νεοελληνικού όρου, ας πούμε δεν έχουν τη σημασία της τμηματικής πληρωμής.

Στα νέα ελληνικά, η δόση χρησιμοποιείται καταρχάς για την ορισμένη ποσότητα φαρμάκου που πρέπει να πάρει κάθε ασθενής, όπως και για τα εμβόλια, ή ακόμα και για ναρκωτικά -παίρνω τη δόση μου. Η υπερβολική δόση πρέπει να είναι μεταφραστικό δάνειο από το αγγλ. overdose.

Λέγεται επίσης για την ακριβή ποσότητα κάθε υλικού, κυρίως (αλλά όχι μόνο) στη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική -τέσσερις δόσεις νερό, τρεις δόσεις ζάχαρη, δυο δόσεις σιμιγδάλι και μια δόση λάδι είναι η συμβατική συνταγή για τον σιμιγδαλένιο χαλβά.

Βεγγαλικά στο μπανγκαλόου

Ή όπως αλλιώς το γράφουμε. Οι δυο λέξεις του τίτλου έχουν κοινή καταγωγή, κάτι που ίσως δεν φαίνεται διά γυμνού οφθαλμού και που μας δίνει το θέμα για το σημερινό σύντομο άρθρο.

Και οι δυο αυτές λέξεις, λοιπόν, έλκουν την καταγωγή τους από τις μακρινές Ινδίες -και, ειδικότερα, από την βορειοανατολική πλευρά της ινδικής υποηπείρου. Είναι πολλές οι λέξεις με απώτερη ινδική προέλευση που έχουμε στο λεξιλόγιό μας και κάποιες από αυτές έχουν γίνει διεθνείς όροι και έχουν περάσει σε πολλές γλώσσες μέσω των αγγλικών, από τον καιρό της αποικιοκρατίας, χωρίς να φαίνεται η αρχική τους προέλευση.

Παράδειγμα, το τανκς ή τανκ, από το αγγλ. tank, που σημαίνει όχι μόνο το τεθωρακισμένο άρμα μάχης αλλά και τη δεξαμενή, που ήταν και η αρχική σημασία -και που έχει ινδική προέλευση. Όπως και το σαμπουάν, που επίσης ανάγεται στο αγγλ. shampoo, επίσης φερμένο από την Ινδία.

Έτσι και το μπάνγκαλοου. Εμείς χρησιμοποιούμε τον όρο για μονόροφα ενοικιαζόμενα καταλύματα που ανήκουν σε ξενοδοχειακό συγκρότημα. Σε αντιδιαστολή με τα δωμάτια του ξενοδοχείου, που είναι το ένα πλάι στο άλλο, τα μπάνγκαλοου είναι αυτόνομα σπιτάκια και συνήθως έχουν μεγάλες βεράντες.

Σε μας η λέξη ειναι δάνειο από το αγγλικό bungalow, αλλά η αγγλική λέξη είναι αγγλοϊνδικής προέλευσης και ανάγεται στο bangalo της γλώσσας Γκουτζαράτι, και αυτό στο bangla της Χίντι, που κατά λέξη σημαίνει «της Βεγγάλης», δηλαδή «σπίτι χτισμένο στο στιλ της Βεγγάλης», που χρησιμοποιήθηκε αρχικώς για μονόροφα οικήματα με αχυροσκεπή.

Αρχικά τα σπίτια αυτά θα ήταν καλύβες ίσως, αλλά στην αγγλοκρατούμενη Ινδία ο όρος bungalow χρησιμοποιήθηκε τελικά για τα σπίτια των Άγγλων.

Δέκα χρόνια χωρίς τον Θανάση Βέγγο (μια συνεργασία του Σταύρου Παύλου)

Δημοσιεύω σήμερα με πολλή χαρά μια συνεργασία που μου έχει στείλει ο φίλος μας ο Σταύρος, γνωστός και ως ΣΠ, για την επέτειο του θανάτου του κοσμαγάπητου Θανάση Βέγγου. Ο Σταύρος παλιότερα μας έχει δώσει άρθρα για διάφορα «εξωτικά» αθλήματα όπως το μπέιζμπολ. Το σημερινό έχει την ίδια πληρότητα στην προσέγγιση και τέχνη στη συγγραφή.

Η μέρα που πέθανε το γέλιο – 10 χρόνια χωρίς τον Θανάση Βέγγο

Ο τίτλος, βέβαια, θυμίζει τον στίχο the day the music died από το τραγούδι American pie του Don McLean, που αναφέρεται στην ημέρα που έχασαν την ζωή τους σε αεροπορικό δυστύχημα οι μουσικοί του ροκ εντ ρολ Buddy Holly, Ritchie Valens και J. P. Richardson. Τον δανείστηκα παραλλαγμένο για να χαρακτηρίσω την μέρα που πέθανε ο πολυαγαπημένος ηθοποιός Θανάσης Βέγγος. Ακριβώς δέκα χρόνια από τότε και μία μέρα μετά την Παγκόσμια Ημέρα Γέλιου θέλησα να γράψω κάτι για τον καλό μας άνθρωπο.

Όμως, τι θα μπορούσε να γράψει κανείς για τον Θανάση Βέγγο που να μην έχει γραφτεί ή ειπωθεί μέχρι τώρα; Υπάρχουν άρθρα στο Διαδίκτυο, τηλεοπτικά αφιερώματα, το βιβλίο του Γιάννη Σολδάτου Ένας άνθρωπος παντός καιρού, το ντοκιμαντέρ με τον ίδιο τίτλο, συνεντεύξεις κλπ. Σκέφτηκα λοιπόν να παρουσιάσω την κινηματογραφική πορεία του, επισημαίνοντας κάποια στοιχεία, κάποιες λεπτομέρειες που δεν έχουν προβληθεί και δεν είναι πολύ γνωστά. Ως οδηγό είχα τον ιστότοπο http://www.veggos.gr, που έχει τα πληρέστερα και ακριβέστερα στοιχεία για τον Θανάση Βέγγο. Έχω συμβάλει κι εγώ στην συμπλήρωση και την διόρθωση αυτών των στοιχείων μέσα από το φόρουμ του ιστότοπου, όταν αυτό λειτουργούσε.

Ο Βέγγος έκανε με επιτυχία και θέατρο και τηλεόραση και διαφημίσεις ακόμα και τραγούδι, όπως μπορεί να δει κανείς στον παραπάνω ιστότοπο, αλλά ήταν κατά βάση ηθοποιός του κινηματογράφου. Η λίστα με την φιλμογραφία του περιλαμβάνει 120 κινηματογραφικές ταινίες. Σε διάφορες ιστοσελίδες ίσως δει κανείς μικρότερα ή μεγαλύτερα νούμερα αλλά αυτό οφείλεται στο ότι δεν έχουν συμπεριλάβει όλες τις ταινίες ή έχουν προσθέσει και τις βιντεοταινίες ή τις τηλεταινίες. Στο τέλος έχω βάλει λίστα με τους τίτλους των ταινιών κατά χρονολογική σειρά.

Η λίστα, από όσο μπορώ να γνωρίζω, είναι πλήρης. Δεν υπάρχει άλλη ταινία στην οποία να έχει συμμετάσχει. Όσο για το αν έχει συμμετάσχει σε όλες αυτές τις ταινίες, μπορώ να βεβαιώσω ο ίδιος την συμμετοχή του στις 114 από αυτές, αφού τις έχω δει. Οι έξι, που δεν έχω δει και ελπίζω κάποτε να τις βρω, είναι: Το εισπρακτοράκι (1958), Μηδέν πέντε (1958), Οι καυγατζήδες (1958), Ένας Έλληνας στο Παρίσι (1959), Ποιος θα κρίνει την κοινωνία (1961), Υπέροχη οπτασία (1962). Δυστυχώς δεν έχουν προβληθεί ποτέ στην τηλεόραση ούτε υπάρχουν στο Διαδίκτυο έστω και κάποιες σκηνές τους. Πάντως η συμμετοχή του στις πέντε από αυτές τεκμηριώνεται και από άλλες πηγές, όπως είναι το βιβλίο του Γιάννη Σολδάτου, παλιά δημοσιεύματα και αφίσες. Όμως, δεν έχω καταφέρει να βρω καμία τεκμηρίωση για την ταινία Μηδέν πέντε και έχω αμφιβολίες για την συμμετοχή του σε αυτή. Το γεγονός ότι το βιβλίο του Γ. Σολδάτου δεν περιλαμβάνει την ταινία στην φιλμογραφία του δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι ο Βέγγος δεν έπαιξε σ’ αυτή. Κάποιες ταινίες λείπουν από την λίστα του βιβλίου, παρ’ όλο που η συμμετοχή του σε αυτές είναι βεβαιωμένη. Οπότε, μέχρι να τεκμηριωθεί η συμμετοχή του στην συγκεκριμένη ταινία, ίσως πρέπει να θεωρούμε ότι οι ταινίες στις οποίες έχει εμφανιστεί είναι 119. Η τεκμηρίωση είναι δύσκολη δεδομένου ότι, σύμφωνα με την βάση κινηματογραφικών δεδομένων IMDb, η ταινία μάλλον έχει χαθεί.

Η φιλμογραφία του Βέγγου διακρίνεται σε τρεις περιόδους. Κατά την πρώτη περίοδο (1954-1963) ο Βέγγος εμφανίστηκε σε κάθε είδους μικρούς και δεύτερους ρόλους όχι μόνο σε κωμωδίες, αλλά και σε μελοδράματα, βουκολικά δράματα, περιπέτειες κλπ. Αξίζει όμως να αναφερθεί η συμμετοχή του στις σημαντικές ταινίες Μαγική πόλις (1954) – η πρώτη του εμφάνιση – και Ο δράκος (1956) του Ν. Κούνδουρου, Το κορίτσι με τα μαύρα (1956) του Μ. Κακογιάννη, Ποτέ την Κυριακή (1960) του Ζιλ Ντασέν. Ακόμα και σε δραματικές ταινίες είχε συχνά κωμικό ρόλο συμμετέχοντας με κάποιες αστείες ατάκες ή με σύντομες κωμικές σκηνές, που έμπαιναν για αποφόρτιση από την ένταση της κεντρικής ιστορίας (αυτό που στα αγγλικά περιγράφεται με τον όρο comic relief).

Δέκα λέξεις του Κασομούλη

Καθώς πλησιάζει η επέτειος της επανάστασης του 2021, το ιστολόγιο δημοσιεύει, σποραδικά, άρθρα για τον μεγάλο ξεσηκωμό, συνήθως λεξιλογικά -αφού εδώ λεξιλογούμε.

Πέρυσι είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο με λέξεις από τον Μακρυγιάννη, σήμερα θα δούμε το αντίστοιχο άρθρο με λέξεις από τα Ενθυμήματα Στρατιωτικά του Νικ. Κασομούλη. Είχαμε πει δυο λόγια για το σημαντικό έργο σε ένα πρόσφατο άρθρο μας που ήταν εστιασμένο σε μια έκφραση που παραδίδει ο Κασομούλης.

Ο Κασομούλης, είχαμε πει, δεν γράφει τη γλώσσα που μιλούσε. Προσπαθεί να γράψει σε καθαρεύουσα, και φαίνεται να προσπαθεί, σε πολλά σημεία, να «εξελληνίσει» τουρκικά ή ιταλικά δάνεια, συχνά κατασκευάζοντας δικούς του, όχι πάντα πετυχημενους, όρους. Αλλά δεν είναι, ευτυχώς, συνεπής σε αυτή την καθαριστική προσπάθεια, ενώ επίσης μεταφέρει σχετικά πιστά τους διαλόγους ή τα γραπτά τεκμήρια (που βεβαια και αυτά είναι, τα περισσότερα, σε γλώσσα σιδερωμένη).

Στο σημερινό άρθρο διαλέγω 10 λέξεις από το βιβλίο του Κασομούλη -είχα ξεκινήσει για 15, όμως με έπιασε φλυαρία και το άρθρο παραμεγάλωσε κι έτσι σταμάτησα στις δέκα. Για κάθε λέξη παραθέτω το σχετικό απόσπασμα, και γράφω δυο λόγια για την ετυμολογία και τη σημασία της καθεμιάς. Φυσικά διαλέγω λέξεις που δεν τις έχουν τα σύγχρονα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης, Χρηστικό), δηλ. ακολουθώ την ίδια προσέγγιση που είχα όταν κατάρτισα το λημματολόγιο του βιβλίου Λέξεις που χάνονται. Η παραπομπή γίνεται στην πεντάτομη έκδοση του Κασομούλη (εκδ. Βεργίνα) που έχω πρόχειρη. Είναι παρόμοια με την τρίτομη που υπάρχει στην Ανέμη, αλλά φυσικά σε άλλη σελιδοποιηση.

1. ειδίσματα

Σε συζητήσεις με Τούρκους για να γίνει ειρήνη στα Άγραφα, ο οπλαρχηγός Νικ. Στορνάρης θέτει όρους (Β26):

όταν επιστρέψετε τους αιχμαλωτισμένους αθώους με τα ειδίσματά των έως εις το βελόνι….

Λέξη της Ηπείρου και της Δυτικής Στερεάς περισσότερο, τα ειδίσματα είναι τα αντικείμενα του σπιτιού, σκεύη, ρούχα. Ωστόσο, σε πολλές χρήσεις είναι ειδικώς κοσμήματα, τιμαλφή, ακόμα ειδικότερα, οι βέρες των αρραβώνων. Για παράδειγμα, στον σπαραχτικο «Πολιτισμό εις το χωρίον» του Παπαδιαμάντη, ο μπάρμπα – Στέργιος, για να βρει τα έξοδα της ταφής του παιδιού του, δίνει στον άτεγκτο ενεχυροδανειστή μερικά ειδίσματα: δύο ασημένια σκουλαρίκια κι ένα δαχτυλίδι. Στα Απομνημονεύματά του ο Μακρυγιάννης αφηγείται ότι με δική του παρέμβαση αναγκάστηκε ο Παπαφλέσσας «να δώσει πίσου τα ειδίσματα ολουνών των ανθρώπων» που είχε λεηλατήσει.

Πάλι στον Κασομούλη (Γ226) γίνεται αναφορά στη γνωστή διαμάχη για την προίκα της κόρης της Μπουμπουλίνας (και χήρας του Πάνου Κολοκοτρώνη), όπου ο νέος της σύζυγος κατηγορούσε τον Γέρο ότι «κατακρατεί τα ειδίσματά της», εδώ με τη σημασία των κοσμημάτων.

2. ιλτιζάμι

Στορνάρης και Λιακατάς από το Μεσολόγγι γράφουν στον Κασομούλη:

Είδαμεν καλά τα όσα μας γράφετε διά τους λοφέδες μας, οπού ακόμα δεν εκατορθώσεταν τίποτες, παρά σας προβάνουν να πάρετε ιλτιζάμια [προσόδους] εις την Γαστούνην. Ημείς διά ιλτιζαμτζήδες [έμποροι προσόδων] δεν είμασθον όταν έπρεπεν, όχι τώρα οπού δεν έχομεν τελείως κατάστασιν.

Ιλτιζάμι είναι η εκμίσθωση του δικαιώματος είσπραξης φόρων του κράτους σε ιδιώτες, που γινόταν συνήθως έπειτα από πλειστηριασμό. Ο δικαιούχος προκατέβαλλε στο κράτος το ποσό που υπολογιζόταν να εισπραχθεί από τη συγκεκριμένη περιοχή και στη συνέχεια εισέπραττε τους φόρους ο ίδιος ή υπενοικίαζε με τη σειρά του το δικαίωμα είσπραξής τους.

Ήταν καθιερωμένος θεσμός στο οθωμανικό κράτος, συνήθως με ετήσια διάρκεια. Από τουρκ. iltizam. Ο κάτοχος του ιλτιζαμιού λεγόταν mültezim, που πρέπει να είναι η ίδια λέξη με το μουλτεζίμι που έχουμε στο τάβλι.

Εδώ, οι καπεταναίοι διαμαρτύρονται διότι, αντί για μισθό (λοφέδες) τούς υποσχέθηκαν το ιλτιζάμι της Γαστούνης, που όμως θα έπρεπε να έχουν κεφάλαια για να το πάρουν.

3. ίρτζι

Τον Μάιο του 1827, μετά τη μάχη του Ανάλατου, ο Κασομούλης που βρίσκεται ακόμα στο στρατόπεδο στην Καστέλα έχει ζητήσει από τον Γαρδικιώτη Γρίβα, ο οποίος έχει φύγει στη Σαλαμίνα, να επιστρέψει. Ο Γρίβας απαντάει (Γ435):

Μου γράφετε, αδελφοί, διά να έλθω· αν θέλω το ίρτζι μου [την τιμήν] να σηκωθώ να έρθω.

Η επεξήγηση είναι από τον Κασομούλη.

Λίγο νωρίτερα, τον Απρίλιο, οι Τούρκοι που ήταν οχυρωμένοι στο Μοναστήρι, δέχονται να παραδοθούν, «πλην να φυλαχθεί το ίρτζι των [υπόληψίς των] και να έβγουν με τα άρματά των και με τις αποσκευάς των»

Οπως έγραφα στις Λέξεις που χάνονται, ίρτζι είναι η τιμή, η αξιοπρέπεια, η υπόληψη. Τουρκικό δάνειο, από το irz, που σημαίνει «τιμή». Δεν υπάρχει σε κανένα λεξικό, παλιότερο ή νεότερο, εκτός από το Μείζον. Ωστόσο, χρησιμοποιείται πολύ σε κείμενα της εποχής του 1821, π.χ. «ή χάνομεν τα κεφάλια μας ή κάμνομεν το ίρτζι μας τεκμίλι» (την τιμή μας κλοτσοσκούφι), όπως διαβάζουμε σε επιστολή του Καραϊσκάκη στον Μαυροκορδάτο.

Όπως και στο παραπάνω απόσπασμα με τους πολιορκημένους, η λέξη χρησιμοποιείται αρκετά σε κείμενα συμφωνιών παράδοσης. Π.χ. ο Τρικούπης παραδίδει τη συνθήκη παράδοσης των Τούρκων του Νιόκαστρου το 1821 οπου οι Έλληνες καραβοκύρηδες δεσμεύονται «και να έχουμε χρέος να τους πηγαίνουμε εις την Αραπιά, εις Τούνεζι, εις το πόρτον Ακαλμπέντι με το ίρτζι τους και ζωήν τους και βιος τους, και χωρίς ναύλον».

Η φράση έχει γίνει διάσημη από την ταινία Ο ατσίδας, όπου ο Βέγγος ως σερβιτόρος θυμώνει όταν ο Ηλιόπουλος χτυπάει παλαμάκια, και δικαιολογείται λέγοντας: «Είναι το ίρτζι μου». Βέβαια, στη σημερινή χρήση, εξαιτίας του αποσπάσματος με τον Βέγγο, υπάρχει μετατόπιση της σημασίας: το ίρτζι έφτασε πια να σημαίνει την παραξενιά, την ιδιοτροπία, π.χ. «συγγνώμη που επιμένω πολύ στην καθαριότητα, αλλά είναι το ίρτζι μου»

Στο 0.50 του αποσπάσματος, το ίρτζι του Θρασύβουλα:

Ποιος Θανάσης;

Παλιότερα, η ερώτηση δεν άφηνε περιθώρια δισταγμού ως προς την απάντηση. Ποιος Θανάσης; Ποιος άλλος; Ο Θανάσης Βέγγος φυσικά.

Ωστόσο, από το 2011 ο Θου Βου δεν είναι πια μαζί μας, οπότε η ερώτηση του τίτλου επιδέχεται και άλλες απαντήσεις. Και βέβαια, σήμερα εννοούμε τον κάθε Θανάση που γιορτάζει, στον οποίο είναι αφιερωμένο το σημερινό άρθρο, όπως άλλωστε και στις Αθανασίες.

Προσθέτουμε έτσι έναν ακόμα κρίκο στην αλυσίδα των ονοματολογικών μας άρθρων, το τελευταίο από τα οποία το ανεβάσαμε πριν τα Χριστούγεννα, όταν ευχηθήκαμε χρόνια πολλά στον Μανώλη.

Να θυμίσω ότι στο ιστολόγιο έχουμε δημοσιέψει κι άλλα τέτοια άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο πρόσφατα και παλιότερα στον Θωμά και στον Στέφανο.

Ο Θανάσης είναι μάλλον συχνό αντρικό όνομα. Σύμφωνα με μια έρευνα, κατέχει την 9η θέση ανάμεσα στα αντρικά ελληνικά ονόματα, ενώ το θηλυκό, η Αθανασία, είναι σπανιότερο, αφού βρίσκεται στην 26η θέση των γυναικείων ονομάτων.

Βέβαια, τα ονόματα δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα στον ελλαδικό χώρο: υπάρχουν περιοχές όπου σπανίζουν και περιοχές όπου έχουν μεγαλύτερη συχνότητα. Για τον Θανάση, είχα κάπου διαβάσει (αν το θυμάμαι καλά) ότι έχει πολύ μικρή συχνότητα στην Κρήτη και σε άλλα νησιά, αλλά πολύ μεγαλύτερη του μέσου όρου στη Στερεά Ελλάδα.

Η ετυμολογία του Θανάση είναι απλή, ο Θανάσης είναι παιδί της Αθανασίας ή μάλλον της αθανασίας, δηλαδή ο Αθανάσιος προέρχεται από το ουσιαστικό αθανασία. Φυσικά το γυναικείο όνομα Αθανασία ταυτίζεται με το ουσιαστικό.

Ο Άγιος Αθανάσιος έζησε τον 4ο αιώνα και ήταν Πατριάρχης Αλεξανδρείας -ένας από τους τέσσερις αγίους της Ορθόδοξης εκκλησίας που αποκαλούνται «Μέγας» (οι άλλοι τρεις είναι Βασίλειος, Φώτιος και Αντώνιος). Ο Αθανάσιος ήρθε σε σύγκρουση με τον αυτοκράτορα Ιουλιανό και σε ένα από τα Ατελή ποιήματά του ο Καβάφης θυμάται ένα επεισόδιο της ζωής του.

Όπως και άλλα ελληνικά χριστιανικά ονόματα, ο Αθανάσιος είναι πολύ σπάνιος στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, ενώ αρκετά συχνός στην ορθόδοξη Ανατολική Ευρώπη. Βέβαια, επειδή οι Ρώσοι δεν συμπαθούν τον φθόγγο θ, λένε «Αφανάσι», ενώ στα βουλγάρικα, όπου το όνομα είναι συχνό, έχουμε Ατανάς.

Το όνομα έχει κάμποσες παραλλαγές. Αθανάσιος είναι το επίσημο και Θανάσης η συνήθης μορφή. Από κει και πέρα έχουμε την πολύ κοινή συντομευμένη μορφή Θάνος, όπως ο Μικρούτσικος, την επίσης συνηθισμένη Νάσος, όπως ο ποιητής Νάσος Βαγενάς ή ο Νάσος Ηλιόπουλος, υποψήφιος δήμαρχος Αθήνας με τον ΣΥΡΙΖΑ.

Τα χαϊδευτικά Σάκης και Σούλης πολύ συχνά κρύβουν Θανάση αν και μπορεί να ανήκουν και σε άλλα ονόματα.

Πριν από σαράντα χρόνια

Η βδομάδα που τελειώνει δεν ήταν από τις συνηθισμένες, ήταν μαύρη και άραχλη. Το ιστολόγιο αφιέρωσε την ύλη του στη ζοφερήν επικαιρότητα, αφού θα ήταν άτοπο να συζητάμε περί ανέμων και υδάτων ή έστω περί δασείας και περισπωμένης.

Οι πληγές στην Ανατολική Αττική θα αργήσουν να επουλωθούν και το μόνο θετικό θα είναι αν μπορέσει το κακό που μας βρήκε να μας κάνει σοφότερους ώστε να διορθώσουμε κάποια στραβά. Σίγουρα όσα συζητήσαμε τις προηγούμενες μέρες θα τα κουβεντιάσουμε ξανά, αλλά αισθάνομαι ότι τα άρθρα του ιστολογίου πρέπει να ξαναβρούν τους συνηθισμένους ρυθμούς τους. Έτσι αύριο θα έχουμε μεζεδάκια, έστω και κατακαμένα, και την Κυριακή λογοτεχνικό άρθρο.

Και σήμερα; Σήμερα χρειάζεται μια γέφυρα. Και σκέφτομαι ότι για τη γέφυρα αυτή είναι κατάλληλο ένα άρθρο αναδρομής, εντελώς ανεπίκαιρο δηλαδή -ή και επίκαιρο, αφού θα ξεφυλλίσουμε μαζί μια εφημερίδα με σημερινή ημερομηνία, 27 Ιουλίου, αλλά που κυκλοφόρησε πριν από 40 χρόνια, στις 27.7.1978.

Συνήθως οι αναδρομές αυτές γίνονται στα 50 ή στα 100 χρόνια, πιο στρογγυλά. Ωστόσο το 1918 είναι μακριά, ενώ το 1968 ήταν δικτατορία οπότε οι εφημερίδες δεν διαμόρφωναν ελεύθερα την ύλη τους. Το να δούμε μια μέρα του 1978 έχει επίσης το πλεονέκτημα ότι είναι περισσότεροι οι αναγνώστες του ιστολογίου που είχαν γεννηθεί και είχαν συνείδηση του κόσμου, παρά την αντίστοιχη ημερομηνία του 1968.

Αυτό ήταν λοιπόν το πάνω μέρος της πρώτης σελίδας της Ελευθεροτυπίας της Πέμπτης 27 Ιουλίου 1978:

Θρασύβουλα μεζεδάκια

Ο τίτλος του σημερινού μας πολυσυλλεκτικού άρθρου είναι παρμένος από ένα μεζεδάκι της πιατέλας, που θα το συζητήσουμε παρακάτω. Να πω όμως ότι επειδή χτες είχα πάει μια μικρή εκδρομή δεν παρακολούθησα τη συζήτηση στη Βουλή περί ανομίας, αλλιώς θα μπορούσαν και τα μεζεδάκια μας σήμερα να ονομαστούν «άνομα». Αλλά δεν θέλω να μπω στη συζήτηση για το τι είναι ανομία και τι υποκρισία.

* Και ξεκινάμε με ένα που αφορά την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου και θα ταίριαζε περισσότερο στο άρθρο της περασμένης εβδομάδας.

Βλέπετε, με την ευκαιρία της επετείου, το παράρτημα Ηνωμένου Βασιλείου της κυπριακής (δεξιότατης) φοιτητικής παράταξης «Πρωτοπορία» έβγαλε μια ανακοίνωση-περιβόλι στο Φέισμπουκ, όπου παρουσιάζει τον θρασύτατο Μουσολίνι να δίνει διαταγές στον… Ντούτσε και όπου πληροφορούμαστε πως το ζητούμενο ήταν η διέλευση του γερμανοϊταλικού στρατού, ενώ στο τέλος, μέσα στο γενικό αλαλούμ, φωνάζουν κι ένα ζήτω για το 1821.

Προσέξτε ότι για μιαν ακόμα φορά χρησιμοποιείται σαν βρισιά παντός καιρού το «ανιστόρητος» (ή έστω «ανιστόριτος» στην εδώ παραλλαγή). Η τόση κατάχρηση αυτής της λέξης τείνει να τη μεταβάλει σε κοτσανικό δείκτη -δηλαδή, όποιος τη χρησιμοποιεί θα λέει μάλλον κοτσάνες.

Οι υπογραμμίσεις δεν είναι δικές μου και δεν επισημαίνουν όλα τα στραβοπατήματα του κειμένου. Μεταξύ άλλων, σημειώστε και την εναύξητη προστακτική «ανέλαβε επιτέλους τις ευθύνες σου».

* Κι ένα γλωσσικό-μεταφραστικό, που το επισημαίνει φίλος σε μέιλ του:

Ένα μεζεδάκι που το έχω δει αρκετές φορές όταν κατεβαίνω στον Πειραιά απ’ την παραλιακή αλλά το ξεχνάω μετά.

Στο δρόμο αυτόν γίνονται (ή γίνονταν) έργα για την επέκταση του τραμ προς τον Πειραιά. Συνήθως όταν υπάρχουν έργα στο δρόμο βλέπαμε μέχρι τώρα μια προειδοποίηση για «έργα επί της οδού» ή σε πιο σύγχρονη έκδοση «έργα σε εξέλιξη» (που έπιανε και έργα που δεν ήταν ντε και καλά στο δρόμο πάνω). Εκεί λοιπόν η εταιρία που ανέλαβε τα έργα του τραμ έκανε απευθείας μετάφραση από το αγγλικά: «έργα σε πρόοδο». Ίσως επειδή η J&P (Ιωάννου & Παρασκευαΐδης) που τα έχει αναλάβει είναι κυπραίικη…

Αναρωτιέμαι αν στην Κύπρο η αντίστοιχη πινακίδα προειδοποιεί για «Έργα σε πρόοδο».

Μεσογεναριάτικα μεζεδάκια

Καθώς βρισκόμαστε ακριβώς στη μέση του Γενάρη, ο τίτλος του σημερινού άρθρου είναι ευεξήγητος, παρόλο που τον έχω κι άλλη μια φορά χρησιμοποιήσει, αν και όχι ακριβώς τον ίδιο, πριν από τρία χρόνια (και, αν έχετε καιρό για χάσιμο, και δεν ξέρετε τι είναι το Μαντάτο Ριλό, διαβάστε κι εκείνο το παλιότερο άρθρο για να γνωρίσετε ή να θυμηθείτε ένα εξωφρενικό, θηριώδες μαργαριτάρι).

Θα μπορούσα να τα πω και «κούλικα μαργαριτάρια», αφού στις εκλογές που έγιναν την Κυριακή νίκησε ο Κυριακος Μητσοτάκης, κοινώς Κούλης. Κι έτσι, παρόλο που ο ποιητής μας τόχει πει ότι «οι κούληδες τρώνε σκυφτοί ρύζι με κάρι», στην προκειμένη περίπτωση τη χυλόπιτα την έφαγε σκυφτός ο Βαγγέλας.

* Μια μικρογλωσσική παρατήρηση από την παρθενική ομιλία που έκανε ο νέος πρόεδρος της ΝΔ στην κοινοβουλευτική του ομάδα. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης ξεκίνησε ευχαριστώντας, ανάμεσα σε άλλους, εκείνους που πήραν μέρος στις εσωκομματικές εκλογές της ΝΔ ενώ «δεν άνηκαν παραδοσιακά στο κόμμα μας».

Το σημειώνω με ενδιαφέρον, δεν το επικρίνω -βλέπω απλώς ότι ο λαϊκός τύπος χρησιμοποιείται και από την ελίτ του τόπου.

* Πρόσεξα επίσης ότι ο Κ. Μητσοτάκης κατηγόρησε τον Πάνο Σκουρλέτη ότι «δεν έχει κολλήσει ένσημα». Τελικά η φράση αυτή έχει γίνει κλισέ και ίσως πρέπει να μπει σε ένα πολιτικό κλισεδολόγιο που όλο λέω να συντάξω και ποτέ δεν το κάνω.

Κλισέ βέβαια δεν σημαίνει και πολλή αλήθεια. Ο Σκουρλέτης, ο οποίος να θυμίσω ότι μέχρι το 2012 ανήκε σε ένα κόμμα που βρισκόταν μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, έχει δουλέψει δεκαετίες στον ιδιωτικό τομέα. Πάει πολύ να τον εγκαλεί κάποιος που, όπως αποκάλυψε τις προάλλες ο κουτσομπόλης Βασίλης Λεβέντης, διορίστηκε (από τον Σημίτη) φυτευτός ως διευθύνων σύμβουλος σε κρατικό οργανισμό, με μισθό πολλών χιλιάδων ευρώ, χάρη σε τηλεφώνημα του πατέρα του.

* Ναι, και ο Ανδρέας Παπανδρέου έτσι είχε διοριστεί το 1961 στο ΚΕΠΕ (αν και αυτός, τουλάχιστον, είχε πίσω του ευδόκιμη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία).

* Και σταματάω τα πολιτικά σχόλια και περνάω στα γλωσσικά και άλλα.

* Ή μάλλον για γέφυρα χρησιμοποιώ ένα αμιγώς γλωσσικό μαργαριτάρι σε είδηση για την εκλογή Κ. Μητσοτάκη: Τελικά, επιβεβαιώθηκε η πληροφορία περί συνάντησης πατήρ και υιού Μητσοτάκη. Πιο πάνω έλεγε «ο πατήρ» και προφανώς θεώρησε ότι οι ξένες λέξεις είναι άκλιτες, σαν το μενίρ ας πούμε.

* Κι άλλο ένα, πάλι από την ειδησεογραφία της εκλογής, αλλά πάλι γλωσσικό.

Ο καλός άνθρωπος που έτρεχε πολύ…

…σταμάτησε να τρέχει.

 Μεγάλωσα με τις ταινίες του Θανάση Βέγγου και σήμερα που έμαθα για τον θάνατό του λυπήθηκα πάρα πολύ. Θα γράψω λοιπόν εδώ δυο-τρία πράγματα που θυμάμαι γι’ αυτόν, σαν είδος μνημόσυνο, και μπορείτε κι εσείς να προσθέσετε.

Θυμάμαι πως όταν εμφανιζόταν ο Βέγγος στις ταινίες του, εμείς τα πιτσιρίκια γελάγαμε αμέσως, πριν καν ανοίξει το στόμα του ή πει καμιά ατάκα. Και θυμάμαι, πολύ μικρός, που με είχε πάει ο παππούς να δω μια ταινία με τον Βέγγο, αλλά περιέργως ο Βέγγος δεν εμφανιζόταν, κι άρχισα να δυσανασχετώ: «Πού είναι ο Βέγγος;».

Ο Βέγγος ήταν μακρονησιώτης, αυτό το έμαθα πολύ αργότερα. Ξεκαρδιζόμασταν σαν βλέπαμε τον Θου Βου, όταν όμως άνοιξε τη δική του εταιρεία, «Θου Βου – Ταινίες Γέλιου» μπήκε μέσα παρόλο που οι ταινίες που γύρισε (και στις οποίες βέβαια πρωταγωνιστούσε) είχαν πάει πολύ καλά στα ταμεία.