Το μεράκι της Μελόνι

Πριν από μερικές εβδομάδες, ο δισεκατομμυριούχος Έλον Μασκ, ο ιδιοκτήτης (μεταξύ άλλων) του Τουίτερ, έστειλε χιλιάδες ακολούθους του να ψάχνουν στο γκουγκλ όταν εξέπεμψε ένα μήνυμα που απαρτιζόταν όλο κι όλο από μια λέξη, ελληνική κι ελληνικά γραμμένη, «Διαλεκτική».

Συμβαίνει πότε πότε οι πλούσιοι και οι διάσημοι της γης να αντλούν λέξεις κι εκφράσεις από το αρχαιοελληνικό ταμείο, αυτό το έχουμε πια συνηθίσει, αν και εξακολουθεί να μας αρέσει όποτε το βλέπουμε να γίνεται. Και όχι μόνο οι πλούσιοι και οι διάσημοι, αλλά και απλοί άνθρωποι από μέρη μακρινά διαλέγουν κάποτε ελληνικές λέξεις για να τις σταμπάρουν πάνω στα ρούχα τους ή να τις κάνουν τατουάζ στο δέρμα τους -και καμιά φορά λαθεύουν, σαν εκείνον τον κακομοίρη τον Κινέζο, που έβαλε στο γκουγκλ τρανσλέιτ τη λέξη Free για να βρει το ελληνικό αντίστοιχο, κι έτσι βρέθηκε να ποζάρει περήφανος μ’ ένα ΔΩΡΕΑΝ γραμμένο ανεξίτηλα πάνω στο στήθος, και με τι καρδιά να του πεις πως λάθος έκανε αφού του Ανάμ τα στίγματα δεν βγαίνουνε ποτές;

Όμως το πρόσφατο περιστατικό με τη Τζόρτζα Μελόνι διαφέρει. Διότι η πρωθυπουργός της Ιταλίας και ηγέτρια του ακροδεξιού κόμματος Αδέλφια της Ιταλίας, που βέβαια στέκεται στη σωστή μεριά της ιστορίας κι έτσι δεν είναι και τόσο ακροδεξιά, ή δεν πειράζει κι αν είναι, χρησιμοποίησε μεν ελληνική λέξη, αλλά όχι αρχαία.

Είπε τις προάλλες η Ιταλίδα πρωθυπουργός, μιλώντας σε ένα οικονομικό συνέδριο ότι η Ιταλία πρέπει να κάνει τις θαρραλέες επιλογές που επί τόσο πολλά χρόνια δεν έγιναν, και συνέχισε:

Questo e’ un tempo nel quale dovremmo utilizzare anche quell’approccio che i greci descrivono benissimo con una parola straordinaria: ‘meraki’, ovvero fare qualcosa con tutto te stesso, con tutta la tua passione e con tutta la tua anima

Κι επειδή δεν ξέρουμε όλοι ιταλικά, μεταφράζω πρόχειρα: Είναι μια στιγμή κατά την οποία θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε την προσέγγιση εκείνη που οι Έλληνες την περιγράφουν έξοχα με μια καταπληκτική λέξη, «μεράκι», δηλαδή να κάνεις κάτι με όλο σου το είναι, με όλο σου το πάθος και με όλη σου την ψυχή. 

Advertisement

Για το Λεξικό κυρίων ονομάτων του Γ. Μπαμπινιώτη

Το λεξικό που βλεπετε κυκλοφόρησε πριν από δεκαπεντε περίπου μέρες από το Κέντρο Λεξικολογίας, που εκδίδει όλα τα λεξικά του Γ. Μπαμπινιώτη (και της ομάδας γλωσσολόγων του Κέντρου βεβαίως). Η σημερινή παρουσίαση είναι επομένως κάπως πρώιμη, αφου το λεξικό αυτό το πήρα στα χέρια μου πριν από μια βδομάδα περίπου, και δεν το έχω δουλέψει όσο θα χρειαζόταν για να εκφέρω ώριμη άποψη, αλλά για τεχνικούς, ας πούμε, λόγους προτίμησα να γράψω τώρα το άρθρο αυτό επειδή αν το ανάβαλλα η αναβολή θα μπορούσε να αποδειχτεί πολύμηνη.

Το λεξικό είναι το στερνοπαίδι από τα Λεξικά Μπαμπινιώτη, το όγδοο ίσως της οικογένειας, με πρώτο το «μεγάλο» λεξικό, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, που πρωτοεκδόθηκε το 1998 και το 2019 έκανε την 5η έκδοσή του. Ακολούθησαν το Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο, το Ορθογραφικό, το πολύ καλό Ετυμολογικό λεξικό, το Λεξικό Δυσκολιών, το Λεξικό Συνωνύμων, το Λεξικό Απαιτητικών Λέξεων, το Λεξικό Παραγώγων και Συνθέτων (δεν το έχω κοιτάξει), και ίσως να μου ξεφεύγει και κάποιο ακόμα. Κάποιος είχε πει χαριτολογώντας ότι ο Μπαμπινιώτης δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να ανασυσκευάζει την ύλη του μεγάλου λεξικού και να την ξανασερβίρει κατανεμημένη σε μικρότερα λεξικά, μια μπηχτή που ίσως έχει κάποια βάση για ορισμένα προηγούμενα λεξικά αλλά μάλλον αδικεί το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων, όπως θα δούμε.

Τα κύρια ονόματα είναι ένας τομέας που βρίσκεται στις παρυφές της λεξικογραφίας, για να το πω έτσι. Πολλά λεξικά, όπως το ΛΚΝ, δεν λημματογραφούν καν τα κύρια ονόματα, παρά μόνο τα τυχόν παράγωγά τους, έτσι το ΛΚΝ έχει τα Δημήτρια αλλά όχι τη Δήμητρα ή τον Δημήτρη και κατ’ εξαίρεση περιλαμβάνει λήμμα «Γιάννης», μόνο και μόνο για να καταγράψει τις σχετικές παροιμίες. Παρομοίως, έχει λήμμα «καλαματιανός» αλλά όχι για την Καλαμάτα. Αυτή είναι μια συγκεκριμένη λεξικογραφική άποψη -κι έτσι, οποιος θέλει να βρει το θηλυκό του Άραβα δεν θα το βρει στο ΛΚΝ. Το λεξικό Μπαμπινιώτη (το μεγάλο, το ΛΝΕΓ εννοώ), που χαρακτηρίζεται από αρκετήν εγκυκλοπαιδικότητα, λημματογραφούσε εξαρχής κύρια ονόματα και έδινε και πολλές ετυμολογικές και άλλες πληροφορίες, τις οποίες αναπτύσσει περαιτέρω το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων που παρουσιάζουμε σήμερα.

Γιατί «Κυρίων» και όχι «Κύριων Ονομάτων», αφού στην κοινή νέα ελληνική τα επίθετα ανεβαζουν τον τόνο; Την απορία αυτή τη διατύπωσε ο φίλος και συνάδελφος Δημήτρης Χαρβάτης στη Λεξιλογία. Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε «για τον ίδιο λόγο που ο καθηγητής Μπαμπινιώτης στις πολλές δημοσιεύσεις του στο Φέισμπουκ ανακοινώνει ότι το Λεξικό του «κυκλοφορήθηκε», αντί να πει «κυκλοφόρησε»» -εννοώ ότι ακολουθεί μια πιο συντηρητική εκδοχή της γλωσσας, που βέβαια δεν εκφράζεται με διαφοροποιήσεις πολλές και ριζικές αλλά με λιγοστές και συμβολικές, σαν την κονκάρδα που φοράει ο άλλος στο πέτο για να δηλώσει την αγαπημένη του ομάδα ή το κόμμα που υποστηρίζει.

Εσείς τσαντίζεστε ή τσατίζεστε;

Ο μπακάλης σαν φτωχύνει τα παλιά τεφτέρια πιάνει, λένε. Θα μπορούσατε να το πείτε αυτό για το σημερινό άρθρο, αφού παίρνει αφορμή (και αντλεί πολύ υλικό) από μια συζήτηση που είχε γίνει στη Λεξιλογία το μακρινό 2008, πριν από 12 ολόκληρα χρόνια (και καναδυό μήνες) και με δική μου συμμετοχή.

Το ερώτημα του τίτλου το είχα τότε θέσει εγώ και το επαναλαμβάνω τώρα εδώ. Φυσικά, η ερώτηση δεν αφορά το αν είστε ήρεμοι τύποι ή ευέξαπτοι, αλλά ποιον τυπο προτιμάτε. Είχα λοιπόν γράψει τότε:

Μου λέει, φίλος και συνονόματος:

Τις 2-3 πρώτες φορές που είδα γραμμένο το «τσατίζω», νόμιζα ότι ήταν τυπογραφικό λάθος. Τις επόμενες, νόμιζα ότι ήταν κωμικός κι αδέξιος εξευγενισμός. Ώσπου άνοιξα τον Μπάμπι κι είδα ότι έχει τον τύπο κατά προτεραιότητα.
Αλλά μάλλον πρέπει νάχω χάσει συνέχειες…

Κι εγώ ομολογώ ότι τσαΝΤίζομαι το ξέρω, έτσι το ‘λεγα ανέκαθεν και μόνο σε μεγάλη ηλικία συνειδητοποίησα ότι κάποιοι «τσατίζονται». Έχω βγάλει το (προσωρινό) συμπέρασμα ότι στην επιλογή του τύπου παίζει ρόλο και το πού μεγάλωσε κανείς. Οι Αθηναίοι έχουν τάση προς το «ντ», οι Βορειοελλαδίτες και οι Κρητικοί προς το «τ». Γι’ αυτό το λόγο και πολλοί ακούνε μόνο τον έναν από τους δύο τύπους στα παιδικά τους χρόνια.

Τα λεξικά μας κατά πλειοψηφία δείχνουν να προτιμούν τους τύπους με Τ.

Το ΛΚΝ έχει πρώτους τους τύπους με Τ (τσατίζω και τσαντίζω, γράφει στο ρήμα), το ίδιο και ο Μπαμπινιώτης, όπως και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας. Αντίθετα, το πιο καινούργιο, το ΜΗΛΝΕΓ, δίνει την πρωτοκαθεδρία στους τύπους με -ντ, αφού έχει πρώτο το «τσαντίζω» και δεύτερο το «τσατίζω».

Κοιτάζοντας τις συχνότητες του Γκουγκλ, βλέπουμε ότι οι τύποι με «ντ» υπερτερούν στο βασικό λήμμα (τσαντίζω έναντι τσατίζω) αλλά πολύ περισσότερο, συντριπτικά, στα παράγωγα (πχ τσαντισμένος έναντι τσατισμένος· μάλιστα το Γκουγκλ, αν ζητήσεις «τσατισμένος» σε ρωταει μήπως εννοείς «τσαντισμένος»). Συντριπτικά υπερτερεί και η «τσαντίλα» έναντι της «τσατίλας» αν και βέβαια κάποιες από τις ανευρέσεις του τύπου «τσαντίλα» αφορούν την αραιοϋφασμένη σακούλα (γιαούρτι στην τσαντίλα), αν και αυτές δεν είναι πολλές. [Και ακόμα λιγότερες θα είναι, υποθέτω, οι ανευρέσεις του τύπου «τσαντίλα» που αναφέρονται στη… χαρακτηριστική μυρωδιά της τσάντας 🙂 ]

Από τα ευρήματα στο γκουγκλ συνάγεται ότι κάποιοι θα λένε μεν «τσατίζω» αλλά «τσαντισμένος». Αυτή την «ασυνέπεια» (τα εισαγωγικά εδώ έχουν σημασία, δεν είναι πραγματική ασυνέπεια) τη συναντήσαμε και στο πρόσφατο άρθρο μας, όπου κάποιοι είπαν ότι λένε ντους αλλά ντουζιέρα.

Πάμε τώρα στην ετυμολογία.

Ησχολείτο, ασχολείτο, ασχολούταν, ασχολούνταν ή ασχολιόταν;

To σημερινό άρθρο ασχολείται με ένα θέμα που το έχουμε εξετάσει κι άλλες φορές στο ιστολόγιο, αν και δεν του έχουμε αφιερώσει ειδικό άρθρο: εννοώ τους πιθανούς τύπους του τρίτου προσώπου του μεσοπαθητικού παρατατικού, που είναι μια περιοχή της γλώσσας μας ακόμα ρευστή, που δεν έχει κατασταλάξει: η μπίλια όχι μόνο δεν έχει ακόμα καθίσει κάπου αλλά γυρίζει τρελά, μια και οι πιθανοί τύποι ανάμεσα στους οποίους έχει κανείς να διαλέξει δεν είναι δύο ή τρεις, αλλά πέντε, που τους παρουσιάζω εδώ πηγαίνοντας από τον λογιότερο στον δημωδέστερο:

ησχολείτο, ασχολείτο, ασχολούταν, ασχολούνταν, ασχολιόταν

Το πεντάλημμα αυτό μας έχει απασχολήσει και άλλοτε και θα μας απασχολήσει κι άλλη φορά, αλλά το έναυσμα για το σημερινό άρθρο μού το έδωσε μια ανακοίνωση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη στο Φέισμπουκ (Προσωποδίκτυο το λέει ο ίδιος), ανακοίνωση που συνίσταται στην εικόνα που βλέπετε συν το εξής συνοδευτικό κείμενο:

Με ρωτούν φίλοι/ακολουθούντες το προσωποδίκτυό (ΦΒ) μου για μερικούς γραμματικούς τύπους που ακούν στην Τηλεόραση ή διαβάζουν στον Τύπο και που τους ενοχλούν ακουστικά / οπτικά, αν είναι σωστοί. Απάντηση: εμπιστευτείτε το αφτί σας! Αν δεν σάς ενοχλεί ένας τύπος (τον ξέρετε οι ίδιοι, τον ακούτε να χρησιμοποιείται ιδίως από προσεκτικούς ομιλητές), μη τον φοβάστε (ότι δήθεν είναι από την καθαρεύουσα, δεν είναι σε κάποιους δήθεν κανόνες τής δημοτικής κ.λπ.). Χρησιμοποιήστε τον!

Βλέπουμε ότι ο κ. Μπαμπινιώτης εκφράζει σαφή προτίμηση για το λογιότερο άκρο της κλίμακας που παρουσίασα πιο πάνω, για τους τύπους σε -είτο, με ή χωρίς αύξηση.

Τον τύπο σε -ούνταν τον θεωρεί «παράκαμψη» του προβλήματος, αφού χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό αντί του γ’ ενικού, ενώ τους τύπους σε -ούταν τους θεωρεί προκλητικούς και τους υπογραμμίζει, βάζει θαυμαστικά και γενικά εκφράζει εύγλωττα τον αποτροπιασμό του.

Κι έτσι, καταλαβαίνουμε ότι την πολύ σωστή κατά τα άλλα συμβουλή του «Εμπιστευτείτε το αυτί σας» δεν πρέπει να την πάρουμε τοις μετρητοίς αφού κι ο ίδιος φροντίζει να προσδιορίσει ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε να χρησιμοποιούμε τύπους που τους έχουμε ακούσει «από προσεκτικούς ομιλητές» -είναι δε προσεκτικοί ομιλητές όσοι ακολουθούν τα χούγια του κ. Μπαμπινιώτη· ο Σεφέρης πάντως, δεν ήταν.

Το τεφαρίκι του Τεφαρίκη

Πριν από λίγο καιρό, ο φίλος Θεόδωρος Μωυσιάδης, ασφαλώς ο καλύτερος νέος ετυμολόγος μας, έκανε μιαν ανακοίνωση στην εκδήλωση της Ονοματολογικής Εταιρείας για «Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα» και λίγο αργότερα την ανάρτησε στο ιστολόγιό του ώστε να μπορούμε να τη διαβάσουμε. Εκεί, μεταξύ άλλων, αναφέρεται στις λέξεις «τρελοκαμπέρω» και «τεφαρίκι», τις οποίες ανάγει, αντίστοιχα, στον αεροπόρο Καμπέρο, και στον εκδότη Τεφαρίκη. Πρέπει να πω ότι αντιμετώπισα με κάποια δυσπιστία και τις δυο εξηγήσεις που δίνει, και στην πρώτη περίπτωση εξέφρασα τη δυσπιστία μου στα σχόλια της ανακοίνωσης, ψάχνοντας όμως περισσότερο τη γοητευτική ιστορία του παράτολμου αεροπόρου Μίμη Καμπέρου πείσθηκα ότι η λέξη «τρελοκαμπέρω» ανάγεται πράγματι σ’ αυτόν και έγραψα ένα σχετικό άρθρο, στο οποίο έγιναν και πολλά πολύτιμα σχόλια (πάντα τα σχόλια αυτού του ιστολογίου είναι πολύ αξιόλογα, αλλά ειδικά σ’ αυτό το άρθρο είχαμε μερικά εξαιρετικά χρήσιμα: ανάμεσα στα άλλα, πιστεύω πως το σχόλιο 17 ίσως δίνει το κλειδί για το πώς ο χαρακτηρισμός έφτασε να λέγεται για γυναίκες).

Στη δεύτερη περίπτωση, στη λέξη τεφαρίκι, δεν εξέφρασα αμέσως την ενστικτώδη δυσπιστία που αισθάνθηκα, επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου και δεν είχα δυνατότητα να τεκμηριώσω αυτό που ένιωθα. Αλλά ας δούμε την άποψη του Θ. Μωυσιάδη: