Από πότε γίνεται τζερτζελές;

Προχτές, ένας γνωστός δημοσιογράφος αποφάνθηκε από τη στήλη του ότι όλα όσα γίνονται με την ΑΔΑΕ ανήκουν στην κατηγορία «τζερτζελές να γίνεται».

Ο τζερτζελές, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι η μεγάλη φασαρία, η αναστάτωση, ιδίως όμως η ευχάριστη, η ευπρόσδεκτη αναστάτωση. Τα τρία από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας συμφωνούν με την απόχρωση της «ευχάριστης φασαρίας». Το τέταρτο, στην προκειμένη περίπτωση το ΛΚΝ, δεν διαφωνεί, απλώς… απέχει. Θέλω να πω, το ΛΚΝ (έκδ. 1998) δεν περιλαμβάνει λήμμα «τζερτζελές» -θα επανέλθω σε αυτό.

Ακόμα, τζερτζελές είναι και χαρακτηρισμός προσώπου -ο σαματατζής, ο πλακατζής. Λέμε επίσης και «το τζέρτζελο», που είναι παράλληλος τύπος, χωρίς, αν δεν σφάλλω, διαφορά στη σημασία.

Σημειώνω ακόμα ότι στο πρόσφατο πολύ αξιόλογο μυθιστόρημά του Μπέμπης (μονόλογος που βιογραφεί μυθιστορηματικά τον θρυλικό μπουζουκτσή Δημήτρη Στεργίου ή Μπέμπη) ο Θωμάς Κοροβίνης χρησιμοποιεί τη λέξη «τζερτζελιάστρα» (αυτή που κάνει τζερτζελέ, που δημιουργεί γύρω της μπερδέματα).

Ως προς την ετυμολογία της λέξης, οι πρώτες εκδόσεις του λεξικού Μπαμπινιώτη ανέφεραν «ονοματοποιημένη λέξη» ενώ σε επόμενες εκδόσεις (και στο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη) προστίθεται: πρβλ. τουρκ. cırcır που δηλώνει επαναλαμβανόμενο θόρυβο.

Το Χρηστικό Λεξικό δεν δίνει ετυμολογία, ενώ το ΜΗΛΝΕΓ υιοθετεί την άποψη για το τουρκ. cırcır.

Η εξήγηση της ονοματοποιίας είναι ευλογοφανής, ωστόσο δεν είναι αυτή η σωστή ετυμολογία. Η τελευταία, 5η έκδοση (2019) του λεξικού Μπαμπινιώτη, που έχει αρκετές βελτιώσεις στο ετυμολογικό μέρος, σωστά παράγει την ελληνική λέξη από την τουρκική zelzele, που σημαίνει «σεισμός», και που ανάγεται στην αραβ. zalzala, ίδιας σημασίας.

Η λέξη zelzele είναι κάπως παρωχημένη στη σημερινή τουρκική γλώσσα, αλλά ακόμα χρησιμοποιείται –αν τη βάλετε στο γκουγκλ θα πάρετε ειδοποιήσεις για τους σεισμούς που συνέβησαν τις τελευταίες ώρες.

Η τροπή του πρώτου λ σε ρ με ανομοίωση, στα ελληνικά, είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Ο τύπος «ζερζελές» (με σημασία τον σεισμό) καταγράφεται, αν και σπάνια, σε μικρασιατικές διαλέκτους. Δεν υπάρχει όμως στο γλωσσάριο των λέξεων τουρκικής προέλευσης του Κουκκίδη (του υπαρκτού) κάτι που δείχνει τη σπανιότητά του. Βρισκω και (σπάνιο επίσης) επώνυμο Ζερζελές.

Για να τα λέμε όλα, τη σωστή ετυμολογία του τζερτζελέ πρέπει την είχε αναφέρει πρώτη φορά στην ελληνική λεξικογραφία το slang.gr, το οποίο έχει λήμμα «τζερτζελές» (και «τζέρτζελος») και σημειώνει ότι κακώς ο Μπαμπινιώτης προτείνει ηχοποίητη λέξη διότι η λέξη προέρχεται από το τουρκ. zelzele = σεισμός. Το λήμμα αυτό συντάχθηκε το 2009.

Το slang.gr σημειώνει ακόμα: Ο τζερτζελές γίνεται. Η έκφραση «έλα μωρέ, τζερτζελές να γίνεται» είναι πολύ κοινή και δηλώνει ότι προέχει να φωνάξουμε, να γελάσουμε ή να καβγαδίσουμε, να εκτονωθούμε τέλος πάντων, παρά να βγει κάποια άκρη.

Και παραθέτει το εξής απόσπασμα: Ο δημόσιος βίος έχει ουσιαστικώς γίνει τηλεοπτικός. Οι πολιτικές συζητήσεις διεξάγονται στην τηλεόραση, οποιεσδήποτε άλλες δεν μετράνε … Το κριτήριο πρόσκλησης για συζήτηση είναι η αναγνωρισιμότητα, δηλαδή η συμβολή στην ακροαματικότητα. Στόχος δεν είναι, μέσα από «έξυπνη» συζήτηση, αναλύσεις, επιχειρήματα, θέσεις, ο προβληματισμός και η ενημέρωση του κοινού. Στόχος είναι ο «τζερτζελές». Κουβέντα να γίνεται, ει δυνατόν και τσάκωμα. (Από το ΒΗΜΑ, 22/10/06)

Advertisement

Ένας απτάλης, πολλοί μπουνταλάδες

Το σημερινό μας σύντομο άρθρο αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, εξόφληση χρέους. Πριν από μερικές μέρες είχα δημοσιεύσει εδώ ένα άρθρο για δέκα λέξεις του Κασομούλη, ανάμεσα στις οποίες ήταν και ο όρος «φακίρ φουκαράς», που σήμαινε «ο λαουτζίκος, η φτωχολογιά».

Είχα βάλει και λινκ σε ένα παλιότερο άρθρο μας, με τίτλο «Ένας φακίρης, πολλοί φουκαράδες» όπου επισήμαινα ένα γλωσσικό παράδοξο: ότι οι λέξεις φακίρης και φουκαράς από ετυμολογική άποψη «ουσιαστικά είναι η ίδια λέξη», αφού «τον φακίρη τον πήραμε από τα τούρκικα (fakir, φτωχός αλλά και ασκητής), δάνειο από τα αραβικά (faqir). Και τον φουκαρά από τα τούρκικα τον πήραμε, από το fukara, δάνειο και αυτό από τα αραβικά (fuqara), που όμως είναι ο πληθυντικός του faqir! Δηλαδή στα αραβικά, το ουσιαστικό faqir (φτωχός) έχει πληθυντικό fuqara (οι φτωχοί)».

Σε εκείνο το παλιό άρθρο του 2012 σημείωνα:

Υπάρχει κι άλλη μια τουρκική λέξη που την έχουμε δανειστεί διπλά, στον ενικό και στον πληθυντικό, σαν τον φακίρη και τον φουκαρά, αλλά την αφήνω για μελλοντικό άρθρο και παρακαλείται ο Δύτης και οι λοιποί αραβοτουρκομαθείς να μην τη μαρτυρήσουν.

Ο φίλος μας ο Spiridione, λοιπόν, το πρόσεξε αυτό και έγραψε τις προάλλες: Δύτη μαρτύρα την, γιατί περάσανε 8 χρόνια και ακόμα περιμένουμε. Και του απάντησα «Να μην το μαρτυρήσει ο Δύτης και να γράψω κάτι την άλλη βδομάδα».

Το πλήρωμα του χρόνου, δηλαδή η άλλη βδομάδα ήρθε -και γράφω το σημερινό άρθρο, που δεν είναι και πολύ μεγάλο.

Ο γύρος του θανάτου του Θ. Κοροβίνη

Το σημείωμα ανεβαίνει με αυτόματο πιλότο -τα σχόλιά σας θα τα δω το βράδυ.

Έχουν γραφτεί πολλά για την υπόθεση Παγκρατίδη, του δήθεν δράκου του Σέιχ-Σου που εκτελέστηκε επί χούντας για τρεις φόνους που πιθανότατα δεν διέπραξε, επειδή ήταν φτωχός, ανυπεράσπιστος και άρα ιδανικός για να του φορτώσουν τα ανεξιχνίαστα εγκλήματα ώστε να πάρουν προαγωγή κάποιοι υψηλόβαθμοι που φτιάξαν την καριέρα τους κλείνοντας άδικα κόσμο στη φυλακή.

Το καινούργιο βιβλίο του θεσσαλονικιού Θωμά Κοροβίνη που κυκλοφόρησε πρόσφατα (μέσα στις γιορτές το πήρα εγώ), με τίτλο Ο γύρος του θανάτου, είναι επίσης αφιερωμένο στην υπόθεση Παγκρατίδη, αλλά μην περιμένετε να βρείτε κάποιο συνταραχτικό νέο στοιχείο που αποδεικνύει περίτρανα την αθωότητα του αδικοσκοτωμένου ή που αντίθετα τεκμηριώνει αδιάσειστα την ενοχή του δράκου. Ο Κοροβίνης παρουσιάζει σε δέκα κεφάλαια την ιστορία όπως την περιγράφουν τα ρεπορτάζ των εφημερίδων της εποχής και εννιά πρόσωπα που γνώρισαν τον Αριστείδη Παγκρατίδη.

Το ιγκρέκ της Ζακλίν ντε Ρομιγί και άλλα μικρά

Η ελληνίστρια Ζακλίν ντε Ρομιγί (Jacqueline de Romilly, δείτε και τη Βικιπαίδεια) έφυγε τις προάλλες από τον μάταιο τούτο κόσμο, πλήρης ημερών, στα 97 της. Χτές στην Ελευθεροτυπία, ο Στάθης Σταυρόπουλος σχολίασε, με νηφαλιότητα, τον τρόπο μεταγραφής του επωνύμου της στα ελληνικά:

Ελληνίστρια η Ρομιγύ (Jacqueline de Romilly) υποθέτω ότι όταν μετέγραφε το όνομά της στα ελληνικά, θα κρατούσε το υγκρέκ (y) και θα έγραφε Ρομιγύ, όχι Ρομιγί.
Ελληνικότεροι πάντως της Ρομιγύ οι Ελληνες μεταφραστές, δημοσιογράφοι και διορθωτές την κατέγραφαν και την καταγράφουν, ομόθυμα σχεδόν, Ρομιγί.
Μικρό το κακό, άλλωστε το πρόβλημα του περάσματος στα ελληνικά των ξένων ονομάτων είναι παλιό (ου μην και αρχαίο), μάλιστα πολύπλοκο -πολλές σχολές συγκρούονται.
Τα τελευταία χρόνια έχει κυριαρχήσει η σχολή της εξαπλούστευσης (γνωστής και ως απλοποίησης), η οποία βάζει και τη φωνητική και την ορθογραφική ή ετυμολογική προσέγγιση στον ίδιον παρονομαστή της απλότητας. Ετσι, αντί Σαίξπηρ, Σέξπιρ κι αντί Ρομιγύ, Ρομιγί. Πιθανόν να ‘ναι έτσι το σωστό, αλλά η ταπεινότης μου ήθελε να γράψει και κάτι για το δίκιο του υγκρέκ…