Η Οδύσσεια του Γιώργη Ψυχουντάκη

Στο χτεσινό άρθρο, τα μεζεδάκια, πήραμε παρεμπιπτόντως μια γεύση από τη μετάφραση της Ιλιάδας από τον Αλέξανδρο Πάλλη, και είπα ότι αξίζει κάποτε να αφιερώσουμε ένα άρθρο σε αυτό το σημαντικό μεταφραστικό (και όχι μόνο) εγχείρημα.

Ξέρουμε βέβαια πως όχι μονάχα ο Πάλλης παρά και πολλοί επιφανείς λόγιοι, συχνά με πολύ αξιόλογο λογοτεχνικό έργο, θέλησαν να αναμετρηθούν με τον Όλυμπο της αρχαίας γραμματείας: ο Πολυλάς, ο Εφταλιώτης, ο Ζ. Σιδερης, ο Καζαντζάκης με τον Κακριδή, ο Μαρωνίτης -και παραλείπω πολλούς ακόμα. Σε κάποιο προσεχές άρθρο (ελπίζω να μην το ξεχάσω) σκέφτομαι να παραθέσω παράλληλες μεταφράσεις του ίδιου χωρίου από όσο περισσότερες νεοελληνικές μεταφράσεις βρω. Αλλά πρώτα προηγείται το σημερινό άρθρο.

Σήμερα, βλέπετε, παρακινημένος από το χτεσινό και ενόψει του συγκριτικού άρθρου, θα παρουσιάσω μιαν  άλλη μετάφραση των ομηρικών επών, που έγινε όχι από κάποιον επιφανή λογοτέχνη παρά από έναν απλό άνθρωπο, έναν βοσκό με μικρή εγκύκλια μόρφωση -αλλά πολύ ξεχωριστόν.

Ο Γιώργης Ψυχουντάκης (1920-2006) γεννήθηκε από φτωχή οικογένεια στο χωριό Ασή Γωνιά των Χανίων. Μεγαλώνοντας έβοσκε τα γιδοπρόβατα της οικογένειας. Στη γερμανική κατοχή συνδέθηκε με τους Βρετανούς αξιωματικούς της SOE που δρούσαν στο νησί (ανάμεσά τους ο Πάτρικ Λη Φέρμορ) και υπηρέτησε ως μαντατοφόρος, διανύοντας απίστευτες αποστάσεις στη Δυτική Κρήτη.

Μετά την απελευθέρωση, αντί για παράσημο φυλακίστηκε (κατά λάθος, λέει) ως λιποτάκτης και στη φυλακή κατάγραψε τις αναμνήσεις του, στο βιβλίο «Ο Κρητικός μαντατοφόρος», που μεταφράστηκε από τον Πάτρικ Λη Φέρμορ στα αγγλικά (The Cretan Runner) και γνώρισε μεγάλη αποδοχή.

Ως εδώ θα αρκούσε για να μείνει ο Ψυχουντάκης στην ιστορία.

Όμως, με έμφυτο μεγάλο ταλέντο ποιητάρη, που αβίαστα σκάρωνε στιχάκια όπου σχολίαζε περιστατικά του χωριού του, και με την ενθάρρυνση φίλων του, καταπιάστηκε με το αδιανόητο, να μεταφράσει τα ομηρικά έπη στην κρητική διάλεκτο, πρώτα την Οδύσσεια και μετά την Ιλιάδα.

Ο Στυλιανός Αλεξίου αναγνώρισε την αξία της δουλειάς του Ψυχουντάκη και μερίμνησε για την έκδοσή τους από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Advertisement

Θωμαδογεωργιανά μεζεδάκια

Αύριο είναι Κυριακή του Θωμά, κινητή γιορτή, μια Κυριακή μετά το Πάσχα. Eίναι όμως και 23 Απριλίου, άρα είναι του Αγίου Γεωργίου, που φέτος δεν είναι κινητή γιορτή αφού πέφτει μετά το Πάσχα. Οπότε, συμπίπτουν οι δυο γιορτές, του Θωμά και του Γεωργίου, εξού και ο τίτλος του πολυσυλλεκτικού μας άρθρου. Το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά και κάθε ευτυχία σε όσες και όσους γιορτάζουν, πρώτα στον φίλο μας τον Τζι, στον Γιώργο Μ. και στους άλλους.

* Αν αύριο είναι του Θωμά και του Γεωργίου, χτες ήταν η αποφράς επέτειος της 21ης Απριλίου. Στο επετειακό του μήνυμα στο Φέισμπουκ ο λογογράφος του πρωθυπουργού θέλησε να εκμεταλλευτεί πολιτικά την επέτειο γι’ αυτό έβαλε τις σάλτσες για τον λαϊκισμό, έκανε όμως τη γκάφα να γράψει ότι «οι Έλληνες τιμούν την επέτειο» ενώ το πολύ πολύ να την τιμούν μερικοί πρωτοκλασάτοι υπουργοί του κυβερνώντος κόμματος, που τους χάριζε τα βιβλία του ο Παττακός και το δαχτυλίδι του ο Παπαδόπουλος.

Ύστερα από αντιδράσεις, το ρήμα άλλαξε σε «Υποδέχονται τη σημερινή επέτειο» αλλά βέβαια μόνο στο Φέισμπουκ, που επιδέχεται διορθώσεις, ενώ στο Τουίτερ, όπου είχε αναρτηθεί σε οθονιά το μήνυμα από το Φέισμπουκ, η παλιά διατύπωση παρέμεινε.

* Μαργαριτάρι πρώτου μεγέθους στο λήμμα της Βικιπαίδειας για το Λιβόρνο, το λιμάνι της Ιταλίας.

Διαβάζουμε: Το Λιβόρνο είναι παραθαλάσσια πόλη στο Δυτικό άκρο της Τοσκάνης. Είναι πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας και το τρίτο μεγαλύτερο λιμάνι της Δυτικής Ιταλίας. Πήρε το όνομα της από ένα είδος κοτόπουλου που ζει στην περιοχή.

«Εκκρεμεί παραπομπή» σημειώνεται μετά την τελευταία πρόταση -και δικαίως, και θα εκκρεμεί για πάντα διότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Όχι, το Λιβόρνο δεν πήρε το όνομά του από ένα είδος κοτόπουλου. Απλώς, το Λιβόρνο στα αγγλικά λεγόταν Leghorn, ένα όνομα που αποτελεί εξαγγλισμό του γενοβέζικου ονόματος της πόλης, που είναι Ligorna. Τον 19ο αιώνα άρχισαν να εξάγονται στη Βόρεια Αμερική τα κοτόπουλα μιας ράτσας της Τοσκάνης, που παρουσίαζαν πολλά πλεονεκτήματα. Τα ονόμασαν στην αρχή Ιtalians και μετά Leghorn, επειδή το λιμάνι από το οποίο εξάγονταν ήταν το Λιβόρνο, αγγλιστί Leghorn.

Παναπεί, το κοτόπουλο πήρε το όνομά του από την πόλη και όχι το αντίστροφο.

Ξέρω ότι μας διαβάζουν βικιπαιδιστές και αργά ή γρήγορα το λήμμα θα διορθωθεί. Οπότε, αν διορθωθεί, ας διορθώσουν και στο τέλος, εκεί που λέει για τους διάσημους που γεννήθηκαν στο Λιβόρνο, τις πληροφορίες για τον τέως Πρόεδρο της Ιταλίας, τον Κάρλο Τσιάμπι. Γεννήθηκε μεν το 1920 αλλά εδώ και μερικά χρόνια, το 2016 συγκεκριμένα, έχει αφήσει, πλήρης ημερών βέβαια, τον μάταιο τούτο κόσμο.

* Μεζεδάκι σε ρεπορτάζ σχετικό με την καταγγελία κατά του ευρωβουλευτή Αλέξη Γεωργούλη. Δημοσιεύτηκε στο Πρόταγκον, όπου διαβάζουμε:

Πληροφορίες που ακόμη δεν έχει καταστεί δυνατό να διασταυρωθούν, αναφέρουν ότι η Ελένη Χρονοπούλου έφερε  -μετά τον καταγγελλόμενο ξυλοδαρμό της από τον ηθοποιό και ευρωβουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ-  κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και  σε άλλα σημεία του σώματός της.

Πώς είχε κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις «και σε άλλα σημεία του σώματός της»; Έχουμε βεβαίως τετρακέφαλο και τρικέφαλο μυ στο σώμα μας, αλλά όχι τετραεγκέφαλο. Αν προσέξετε καλά την οθονιά, θα μαντέψετε τι συνέβη:

Μετά το «κακώσεις και» υπάρχει ένα παραπανίσιο κενό. Όπως σωστά μάντεψε μια ομάδα φίλων στο Τουίτερ, φαίνεται πως η αρχική διατύπωση ήταν «κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και κακώσεις σε άλλα σημεία του σώματός της».

Θα το είδε κάποιος φωστήρας, «κακώσεις και κακώσεις», θα το θεώρησε λάθος, έσβησε το δεύτερο «κακώσεις» και να το αποτέλεσμα!

(Μου είχαν στείλει και άλλο ένα για την ίδια υπόθεση, από την ΕφΣυν, με μια εντελώς μπερδεμένη πρόταση, αλλά στο μεταξύ διορθώθηκε, οπότε το παραλείπω).

* Ξέρετε τι είναι το ριμίδι; Εγώ δεν ήξερα, αλλά το έμαθα την περασμένη βδομάδα, όταν η Δημοτική Κοινότητα Μεσαριάς στη Σαντορίνη ανακοίνωσε ότι ένα αυτοκίνητο σφήνωσε στο «στενό-ριμίδι του Αγίου Κωνσταντίνου»

Ριμίδι λοιπόν είναι το στενό δρομάκι, από μια εποχή που δεν υπήρχαν αυτοκίνητα.

Με ρώτησε φίλος από πού προέρχεται η λέξη και του είπα ότι λογικά θα είναι υποκοριστικό της ρύμης, ρυμίδιον. Δίκιο είχα, και αν γκουγκλίσετε θα δείτε πως οι περισσότεροι το γράφουν «ρυμίδι».

Βέβαια, η φωτογραφία που βλέπετε είναι φωτοσοπημένη, σχόλιο για την πολιτική κατάσταση. Στην πρωτότυπη φωτογραφία, δεν υπάρχουν συνθήματα στους τοίχους ούτε έχει σημαίες το αυτοκίνητο.

Η καραβίδα από την Περσία

Από την Περσία όλοι ξέρουμε το καράβι, όχι την καραβίδα. Είναι βέβαια ετυμολογικά συγγενείς αυτές οι δυο λέξεις, αλλά, παρόλο που εδώ λεξιλογούμε, τη διερεύνηση της συγγένειάς τους λέω να την αφήσω για μελλοντικό άρθρο.

Έλεγα λοιπόν ότι από την Περσία ξέρουμε το καράβι, που πιάστηκε στην Κορινθία, στον Ισθμό δηλαδή, το 1977, τόνους έντεκα γεμάτο χασίσι μυρωδάτο. Και το ξέρουμε επειδή το απαθανάτισε ο Τσιτσάνης στο τραγούδι του. Κατά σύμπτωση, αυτές τις μέρες βρίσκεται στην επικαιρότητα ένα άλλο καράβι που πιάστηκε, αλλά όχι από την Περσία και όχι στην Κορινθία.

Ο Τσιτσάνης βέβαια έγραψε για «βαπόρι απ’ την Περσία», αλλά σήμερα πολλοί το τραγουδάνε με καράβι. Κι έτσι τις προάλλες, στον τοίχο του Άκη Γαβριηλίδη στο Φέισμπουκ, το τραγούδι του Τσιτσάνη παρωδήθηκε, με συλλογική εργασία, ως εξής:

Το καράβι απ’τη Ρεσίφη
Πιάστηκε στην Τενερίφη
Τόνους κόκα φορτωμένο
Βρέθηκε φουνταρισμενο.

Βρε κουρνάζε μου τελωνη
Τ’είναι τούτη η άσπρη σκονη;
Τίγκα σκόνη μέσ’ τ’ αμπάρια
Μαύρα είναι τα χαμπάρια…

Αλλά πλατειάζω. Το σημερινό άρθρο δεν θα είναι για βαπόρι ή καράβι απ’ την Περσία ή τη Βραζιλία, θα αφορά μια καραβίδα απ’ την Περσία. Αλλά καραβίδα όχι με τη βασική έννοια της λέξης, δηλαδή του μαλακόστρακου που αποτελεί εκλεκτό έδεσμα, παρά με τη σημασία που έχουμε δώσει στη λέξη αυτή στο ιστολόγιό μας, δηλαδή της συσσώρευσης πολλών πραγματολογικών λαθών σε σχετικά σύντομο κείμενο.

Για την αφετηρία του όρου, δείτε το σχετικό άρθρο, ενώ στα Περιεχόμενα του ιστολογίου, που τα έχει επικαιροποιήσει ο πολύτιμος φίλος μας ο Στάζιμπος, μπορείτε με αναζήτηση να βρείτε κι άλλα άρθρα με τον όρο «καραβίδα». Αρχικά, καραβίδα λέγαμε μια πρόταση που όλες οι πληροφορίες της ήταν λαθεμένες, αλλά στη συνέχεια το διευρύναμε και εννοούμε πολλά λάθη σε σύντομο κείμενο.

Λοιπόν, τις προάλλες έγινε σε ομάδα του Φέισμπουκ μια συζήτηση για τη λέξη «κουρμπάνι», που πήρε μια μάλλον απρόσμενη τροπή.

Πόλεμος

Μαύρη μέρα ήταν η χτεσινή, καθώς ξημέρωσε με γενικευμένη ρωσική επίθεση και εισβολή στην Ουκρανία.

Δεν έχει νόημα να ανακεφαλαιώσω εδώ τις μέχρι τώρα ειδήσεις από το μέτωπο, αφού άλλωστε η κατάσταση θα αλλάξει ώσπου να δημοσιευτεί το άρθρο και να το διαβάσετε εσείς. Πάντως, φαίνεται ότι η ρωσική εισβολή συνεχίζεται, πέρα από τις δυο επαρχίες του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ/Λουγκάνσκ, πλησιάζει στο Κίεβο, με πιθανό σκοπό να επεκταθεί σε ολόκληρη την Ουκρανία.

Οι συνέπειες της χτεσινής απόφασης του Βλαντιμίρ Πούτιν κατά πάσα πιθανότητα θα σημαδέψουν την εποχή μας σε βάθος τουλάχιστον δεκαετίας και μόνο καλές δεν θα είναι, για τους απλούς ανθρώπους στην Ουκρανία, τη Ρωσία και στην Ευρώπη.

Η οποία Ευρώπη είναι η μεγάλη ηττημένη της σύγκρουσης καθώς κινδυνεύει να βγει βαριά τραυματισμένη, με το κύρος της εξαερωμένο και βυθισμένη σε ενεργειακή και οικονομική κρίση -ενώ οι Αμερικανοί, που σε μεγάλο βαθμό εξώθησαν τα πράγματα ως εδώ, θα βρουν αγορές για το υγροποιημένο φυσικό αέριό τους που θ’ αντικαταστήσει το ρωσικό.

Πρώτη φορά ήχησαν βόμβες στην Ευρώπη μετά το 1945, είπαν πολλοί, λησμονώντας τη διπλανή μας Γιουγκοσλαβία στη δεκαετία του 90 και ειδικά το 1999 (ή και την Κύπρο το 1974). Όχι, δεν ήταν χτες η πρώτη φορά. Αλλά οι χτεσινές εξελίξεις εγκυμονούν κίνδυνο πολύ μεγαλύτερης ανάφλεξης και πολύ πιο εκτεταμένων συνεπειών.

Χιονολαίλαπα, μια επίκαιρη λέξη

Από προχτές σε ορισμένα μέρη, και από χτες στην Αττική, η Ελπίδα έφερε μπολικο χιόνι και μάλιστα σε περιοχές που δεν έχουμε συνηθίσει να τις βλέπουμε λευκοντυμένες, σαν τη Μύκονο της (προχτεσινής) φωτογραφίας.

Έφερε όμως και μια καινούργια λέξη η καταιγίδα, που την έβαλα στον τίτλο. Καινούργια, αφού δεν θυμάμαι να έχω συναντήσει ξανά τη «χιονολαίλαπα».

Οπότε, λέω σήμερα να λεξιλογήσω για τη λέξη αυτή, αντί να ονειδίσω τα χάλια του επιτελικού κράτους μας και την πανωλεθρία της γενικής παράλυσης χτες στην Αττική, που ελπίζω να μη στοιχίσει περισσότερα -καθώς, την ώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, έχει πια νυχτώσει και εκατοντάδες οδηγοί μένουν εγκλωβισμένοι στην Αττική οδό και αλλού. Θα μπορούσα να συνοδέψω το σημερινό άρθρο με μια τέτοια φωτογραφία, αλλά θα έχετε απαυδήσει να τις βλέπετε.

Η χιονολαίλαπα δεν φαίνεται να είναι εφεύρεση των δημοσιογράφων, αλλά  να ανήκει στην ορολογία των μετεωρολόγων. Ωστόσο, όλες της οι ανευρέσεις στο γκουγκλ είναι πρόσφατες, εννοώ των τελευταίων ημερών, ενώ δεν έχει καμιά ανεύρεση στα google books. Αντιγράφω από πρόσφατη ανάλυση του μετεωρολόγου Δημ. Ζιακόπουλου:

Αναφορικά με την επικινδυνότητα του επικείμενου χιονιά, κρατάμε: (α) τη λέξη blizzard που σημαίνει ισχυρή χιονοθύελλα, δηλαδή μία βαθμίδα ισχύος παραπάνω από τη χιονοθύελλα (snowstorm), (β) τη λέξη χιονολαίλαπα (snowsquall) που αποτυπώνεται στον παραπάνω χάρτη και σημαίνει ξαφνική πυκνή χιονόπτωση με παρασυρόμενο χιόνι και ισχυρούς ανέμους και (γ) τις χιονοκαταιγίδες (thundersnows).

Metα το Facebook

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε το Σαββατοκύριακο στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως έχω ήδη γράψει, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 13 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού. Στην εδώ δημοσίευση κάνω μερικές δευτερεύουσες προσθήκες.

Metα το Facebook

Αναμφίβολα η είδηση της εβδομάδας στα σόσιαλ μίντια ήταν η αναγγελία του Μαρκ Ζάκερμπεργκ ότι η εταιρεία Facebook μετονομάζεται σε Meta, αν και η δημοφιλέστατη πλατφόρμα θα εξακολουθήσει να ονομάζεται Φέισμπουκ.

Η είδηση είχε και ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον, αφού ο Ζάκερμπεργκ τόνισε ότι έκανε κλασικές σπουδές στο πανεπιστήμιο και ότι το όνομα της εταιρείας του παραπέμπει στο ελληνικό «μετά» που σημαίνει «πέρα από» (beyond, όπως είπε). Μάλιστα για να τονιστεί η ελληνική προέλευση, στον λογότυπο της εταιρείας, με το μπλε σύμβολο του απείρου, η λέξη Metα γράφεται με ελληνικό άλφα.

Σειρές και σίριαλ

Σειρές υπάρχουν πολλών ειδών. Υπάρχουν οι σειρές των μαθηματικών, που κάποτε τις ήξερα καλά μα τις έχω σχεδόν ολότελα ξεχάσει. Οι φαντάροι ανήκουν ο καθένας σε μια σειρά, μαζί με όσους κατατάχτηκαν τις ίδιες μέρες, την ΕΣΣΟ -εξού και η προσφώνηση «ρε σειρά» ή «ρε σειρούλα». Σειρές υπάρχουν και στη μουσική, στη σειρά μπαίνουν οι στρατιώτες και οι μαθητές, όταν θέλουμε να εξηγήσουμε κάτι παίρνουμε τα πράγματα με τη σειρά, ενώ παλιά έλεγαν πως ο τάδε παντρεύτηκε την τάδε «που δεν είναι της σειράς του».

Αλλά στο άρθρο αυτό, θα το καταλάβατε από τον τίτλο, όταν λέω για σειρές εννοώ τις σειρές που βλέπουμε. Αν το άρθρο το έγραφα πριν από δέκα χρόνια, θα έλεγα «τις σειρές που βλέπουμε στην τηλεόραση» ή «τις τηλεοπτικές σειρές», δηλαδή τα σίριαλ, και οι δυο λέξεις θα ήταν συνώνυμες ή περίπου. Σήμερα, νομίζω πως οι δυο λέξεις δεν είναι συνώνυμες, τουλάχιστον για τους νεότερους χρήστες, που κάνουν σαφή διάκριση.

Η λέξη «σίριαλ» μπήκε στην ελληνική γλώσσα στο γύρισμα της δεκαετίας του 1970, όταν άρχισαν να προβάλλονται στην νεαρή τότε ελληνική τηλεόραση με τα δυο κανάλια οι πρώτες σειρές σε συνέχειες, Ο Άγνωστος πόλεμος ή η Γειτονιά από τις ελληνικές και διάφορες ξένες, Ταξίδι στ΄αστέρια, Μπονάντσα ή το Μικρό σπίτι στο λιβάδι. Tότε στις εφημερίδες έγραφαν «σήριαλ», αφού το ήτα υποτίθεται ότι μετέφερε το μακρό του αγγλ. serial. Μακρότητα βεβαίως υπήρχε σε εκείνα τα παλιά σίριαλ που διαρκούσαν και διαρκούσαν, οπότε η λέξη πήρε και μεταφορική σημασία για κάθε ζήτημα που χρονίζει, που παρατείνεται υπερβολικά και αδικαιολόγητα: Σίριαλ κατάντησε αυτή η υπόθεση!

Τον καιρό που πρωτάρχισα να ασχολούμαι με την ετυμολογία, νόμιζα ότι η λέξη «σίριαλ» είναι αντιδάνειο, αφού το αγγλικό serial προέρχεται από το αγγλ. series, και ήμουν σίγουρος, χωρίς ανάγκη να ανοίξω λεξικό, ότι το series είναι δάνειο από το ελληνικό.

Ίσως έχετε κι εσείς την ίδια εντύπωση, αφού «όλα από εμάς τα πήραν», αν όμως ανοίξουμε το λεξικό θα δούμε ότι δεν είναι έτσι.

Η σειρά είναι αρχαία, ανάγεται σε αμάρτυρο τύπο *σερ-jά (με αντέκταση) από ινδοευρ. ρίζα *twer-ja, που συνδέεται με λιθουαν. tveriu «τυλίγω, σφίγγω», ενώ, λέει το λεξικό του Μπαμπινιώτη, «δεν ευσταθεί φωνητικά η προσπάθεια για σύνδεση με τα συνώνυμα λατιν. sero και αρχ. είρω -με δασεία, πρβλ. ειρμός.

Από την άλλη, το αγγλ. serial ανάγεται στο λατινικό series, από το ρήμα serere, που σημαίνει «ενώνω, συνδέω» και που ανήκει στην ίδια ινδοευρ. ετυμολογική οικογένεια με τον δικό μας «ειρμό» και με το ρήμα «είρω», όχι όμως και με τη σειρά.

Οπότε, το series δεν έχει ελληνική αρχή κι έτσι το σίριαλ δεν είναι αντιδάνειο.

Η μπογιά του μπόγια

Τις προάλλες, σε κάποιο σχόλιο, ο φίλος μας ο Pedis μας πληροφόρησε ότι σε μια διαδήλωση που έγινε στην Ιταλία για την απεργία πείνας του Δ. Κουφοντίνα πετάχτηκαν τρικάκια, όπως αυτό της φωτογραφίας, που έγραφαν MITSOTAKIS BOIA.

Κι έτσι συνειδητοποιήσαμε πολλοί ότι η λέξη «μπόγιας» στα ελληνικά είναι δάνειο από τα ιταλικά.

Δάνειο, αλλά με αλλαγή σημασίας, διότι στα ελληνικά η σημερινή σημασία της λέξης είναι βεβαίως ο υπάλληλος που ασχολείται με τη σύλληψη και τη συγκέντρωση των αδέσποτων σκύλων. Βέβαια, επειδή τα καθήκοντά του είναι απεχθή, έστω κι αν είναι αναγκαία, μεταφορικά έχει πάρει τη σημασία (λέει το λεξικό) του πολύ αυστηρού ή σκληρού ανθρώπου.

Αλλά δεν είναι αυτή η σημασία στο τρικάκι, στα ιταλικά. Στα ιταλικά boia είναι ο δήμιος και δήμιο αποκαλούσαν τον Μητσοτάκη οι διαδηλωτές που πέταξαν τα τρικάκια (το άλλο σύνθημα που βλέπουμε στην εικόνα λέει «Να μεταφερθεί αμέσως ο Δ.Κ.»).

Έχει όμως και στα ιταλικά η λέξη πάρει πολλές μεταφορικές μειωτικές σημασίες, πράγμα διόλου παράξενο αφού και ο δήμιος ήταν πρόσωπο που το απεχθανόταν ο πολύς κόσμος, ακόμα περισσότερο από τον μπόγια.

Η αλλαγή της σημασίας από τον δήμιο στον υπάλληλο τον επιφορτισμένο με το κυνηγητό των αδέσποτων σκυλιών έγινε στα ελληνικά. Όταν πρωτομπήκε η λέξη στη γλώσσα μας, στα μεσαιωνικά χρόνια, σήμαινε, όπως και στα ιταλικά, δήμιος. Με αυτή τη σημασία τη βρίσκουμε στο Μεσαιωνικό Λεξικό του Κριαρά, όπου ήδη βρίσκουμε και τη μεταφορική σημασία του ελεεινού ανθρώπου.

Άλλωστε, η σημασία «δήμιος» διατηρήθηκε και στα επόμενα χρόνια, τόσο που να καταγράφεται και στο ΛΚΝ (φυσικά με την ένδειξη «παρωχημένο») όπως και στο λεξικό Μπαμπινιώτη και το ΜΗΛΝΕΓ (με την ένδειξη «παλαιότ.»). Βρίσκω, ας πούμε, μυθιστορηματική βιογραφία του Ρήγα, γραμμένη από τον Τάσο Βουρνά το 1956, όπου η λέξη μπόγιας χρησιμοποιείται για τον δήμιο: Σε λίγο ένας τσαούσης τέντωσε τα θυρόφυλλα κι ο μπόγιας με την ακολουθία του μπήκαν στην αυλή. Να πούμε εδώ ότι η λέξη, αν δεν σφάλλω, δεν έχει περάσει στα τουρκικά, όπου ο δήμιος είναι cellat, που έχει δώσει και το ελληνικό «τζελάτης».

Σε παλαιότερα κείμενα βρίσκω επίσης να αναφέρεται ως μπόγιας εκείνος που σκότωνε τα άλογα όταν γερνούσαν. Εικάζω ότι η σημασία εστιάστηκε αποκλειστικά στα αδέσποτα σκυλιά στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν το πρόβλημα των αδέσποτων λυσσασμένων σκυλιών ήταν οξύτατο στην Αθήνα και σε άλλα αστικά κέντρα (στα Αττικά θα βρείτε πολλά χρονογραφήματα του Βάρναλη για το θέμα).

Και βέβαια στις μέρες μας, που έχει πια πάψει προ πολλού να εμφανίζεται το κάρο του μπόγια στους δρόμους των συνοικιών, η λέξη πρέπει να χρησιμοποιείται λιγότερο -αν και σ’ εμάς τους παλιότερους έχει μείνει η αστεία απειλή «θα φωνάξω να σε μαζέψει ο μπόγιας». Αναρωτιέμαι αν οι νεότεροι χρησιμοποιούν τη λέξη. Αν διαβάζει κανείς ας μας πει.

Όμως, το ταξίδι της λέξης το πιάσαμε από τη μέση. Θέλω να πω, αρκετή έχει ιστορία και η ετυμολογία της ιταλικής λέξης boia που γέννησε τον δικό μας μπόγια. Ο μπόγιας, βλέπετε, είναι αντιδάνειο, έχει απώτερη ελληνική αρχή. Η ιταλική λέξη είναι δάνειο από το λατινικό boja `δερμάτινο κολάρο για βόδια΄ και στη συνέχεια «λουρί, όργανο βασανισμού», που προέρχεται από το ελληνικό  βοεῖαι, πληθυντικός του βοεία `(λουρίδα από) τομάρι βοδιού΄. Ο δανεισμός έγινε στον πληθυντικό, bojae. Τα λουριά και ανάλογα σύνεργα ήταν χρήσιμα στον δήμιο.

Η ελληνική λέξη «βοείαι» είναι αρχικά επίθετο που έγινε ουσιαστικό (όπως ο ποντικός μυς έγινε ποντικός και το νηρόν ύδωρ νηρόν και μετά νερό). Έτσι και εδώ είχαμε «βοεία δορά» αρχικά για το δέρμα του βοδιού και στη συνέχεια για διάφορα αντικείμενα από βοδινό δέρμα πχ ασπίδες ή λουριά κτλ, αλλά συνήθως το «δορά» παραλείπεται. Ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Ρ389-90), σε μια παρομοίωση για το πώς τραβούσαν τον νεκρό του Πάτροκλου, βρίσκουμε τον ιωνικό τύπο «βοείη»: ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ἀνὴρ ταύροιο βοὸς μεγάλοιο βοείην λαοῖσιν δώῃ τανύειν μεθύουσαν ἀλοιφῇ, που το μεταφράζουν Καζαντζάκης και Κακριδής: Πώς όντας πει να δώσει ο μάστορας τρανού βοδιού τομάρι να το τεντώσουν οι καλφάδες του με ξίγκι ποτισμένο.

Οπότε, δεν ξέρω αν αυτό μας περιποιεί τιμή, αλλά ο μπόγιας έχει τρισχιλιετή ρίζα.

Έχουμε κι ένα περίπου ομόηχο του μπόγια ή ίσως δύο στη γλώσσα μας. Το ένα, το λιγότερο προφανές, είναι τα μπόγια, πληθυντικός της λέξης μπόι, που το χρησιμοποιούμε στον πληθυντικό κυρίως για μέτρηση ύψους ή βάθους, π.χ. «στο σημείο εκείνο του ποταμού το νερό φτάνει τα δυο μπόγια». Το μπόι έχει τουρκική ετυμολογία.

Το άλλο, που δεν είναι ακριβώς ομόηχο αφού έχουμε τονισμό σε άλλη συλλαβή, είναι βεβαίως η μπογιά. Κι αυτή τουρκικής προέλευσης, boya.

Ο τίτλος παίζει με τα ομόηχα. Δεν ξέρω αν είναι μπόγιας, ή δήμιος, ο Μητσοτάκης. Θα φανεί. Φοβάμαι μήπως θέλει να γίνει μπόγιας επειδή βλέπει ότι με την κάκιστη πορεία της πανδημίας και της οικονομίας, η σκληρή καταστολή και η πόλωση θα είναι ο μοναδικός τρόπος για να εξακολουθήσει να περνάει η μπογιά του. Αλλά αυτό θα το δούμε…

Λοιμωξιολόγος, η ειδικότητα της χρονιάς

Μπορεί ο κορονοϊός (με τις ορθογραφικές και μορφολογικές παραλλαγές του) να είναι απο τώρα το απόλυτο φαβορί για τη Λέξη του 2020, αλλά μέσα στην πανδημία διακρίνονται και άλλες λέξεις που θα διεκδικήσουν μια καλή θέση στον διαγωνισμό -η ίδια η λέξη πανδημία, η καραντίνα, τα «υποκείμενα νοσήματα» και, το σημερινό μας θέμα, ο λοιμωξιολόγος, που πήρα το θάρρος να τον ανακηρυξω ηδη από τώρα σε ειδικότητα της χρονιάς.

Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, αφού κάθε μέρα σπεύδουμε να ακούσουμε, με ευλαβική προσοχή, τις ανακοινώσεις του λοιμωξιολόγου κ. Σωτήρη Τσιόδρα, του εθνικού συντονιστή για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Για τον ίδιο τον κ. Τσιόδρα και το έργο του δεν θα γράψω σε αυτό το άρθρο, κυρίως επειδή πιστεύω πως πρέπει να τον αφήσουμε να κάνει τη δουλειά του, που και πολλή και εξαιρετικά κρίσιμη είναι, χωρίς περιττούς περισπασμούς. Πολύ άσχημα έκαναν αρκετοί φιλοκυβερνητικοί σχολιαστές που θέλησαν να χρησιμοποιήσουν τον άξιο επιστήμονα στην μικροπολιτική διαμάχη («γίνε Τσιόδρας και όχι Καρανίκας», έγραψε ένας ανάξιος δημοσιογράφος, λες και έβαλε κανείς σε αντιπαράθεση τα δυο πρόσωπα). Και καλώς ορίστηκε και άλλος πλάι του, ο Υφυπουργός Πολιτικής Προστασίας και Διαχείρισης Κρίσεων κ. Χαρδαλιάς, για να περιοριστεί ο κ. Τσιόδρας στα επιστημονικά και όχι στα διαχειριστικά.

Λοιμωξιολόγος λοιπόν ο κ. Τσιόδρας, μια ειδικότητα που, στοιχηματίζω, οι περισσότεροι δεν την είχαν ακούσει πέρυσι. Από ιατρική δεν ξέρω, και ελπίζω οι γιατροί του ιστολογίου να μας διαφωτίσουν, αλλά νομίζω ότι η λοιμωξιολογία δεν είναι από τις πρωτογενείς ειδικότητες που μπορεί να πάρει κάποιος γιατρός -δεν τη βρίσκω, ας πούμε, σε αυτόν εδώ τον πίνακα. Ίσως αποτελεί δευτερογενή ειδικότητα, δηλ. πρώτα γίνεται κανείς πχ παθολόγος και μετά ειδικεύεται εκ νέου στη λοιμωξιολογία -αλλά αυτό θα μας το πείτε εσείς στα σχόλια, γιατροί μου.

Και επειδή από ιατρική δεν πολυσκαμπάζω, λέω να λεξιλογήσω.

Ο λοιμωξιολόγος μελετάει τις λοιμώξεις. Η λοίμωξη είναι λέξη μεταγενέστερη, των λογίων. Οι αρχαίοι είχαν το ρήμα «λοιμώττω» και βέβαια τον πανάρχαιο «λοιμό».

Τα τελευταία μεζεδάκια του 2019 -ή της δεκαετίας;

Δεν ήταν δύσκολο να βρεθεί ο τίτλος του σημερινού σαββατιάτικου πολυσυλλεκτικού μας άρθρου, αφού πράγματι σε λίγες μέρες το 2019 τελειώνει, οπότε το σημερινο σερβίρισμα είναι το τελευταίο της χρονιάς.

Ως εδώ είναι απλά τα πράγματα, παρακάτω μπερδεύονται.

Μήπως σήμερα έχουμε τα τελευταία μεζεδάκια όχι απλώς της χρονιάς αλλά και της δεκαετίας; Τελειώνει σε τέσσερις μέρες η δεκαετία μας ή μήπως στις 31.12.2020; Ή αλλιώς, έχουμε ή όχι καινούργια δεκαετία από την άλλη Τετάρτη; Όπως λέει ο Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία, οι αγγλοσάξονες έχουν ήδη απαντήσει καταφατικά στο ερώτημα αυτό, και από την 1.1.2020 ξεκινάνε the twenty-twenties. Εγώ δεν είμαι τόσο σίγουρος.

Πάντως, ίσως επειδή είναι τελευταία, τα σημερινά μεζεδάκια μας δεν είναι και πάρα πολλά. Λυπάμαι, την… επόμενη δεκαετία θα έχω περισσότερα.

* Ένα ωραίο μαργαριτάρι εμφανίστηκε για λίγες ώρες στο διαδικτυακό στερέωμα τις προάλλες, μια ωραία χριστουγεννιάτικη κοτσάνα από τη Λίφο και τον Άρη Δημοκίδη. Σε άρθρο για «τις πέντε πιο αμφιλεγόμενες» περιπτωσεις σάτιρας στην Ελλάδα, γίνεται αναφορά στην παράσταση των Ορνίθων το 1959 σε σκηνοθεσία Κ. Κουν.

Μάθαμε λοιπόν ότι, όταν παρουσίασε «τις» (σικ) Όρνιθες ο Κουν έγινε σκάνδαλο, «Τόσο που ματαιώθηκε η δεύτερη παράσταση που θα δινόταν μετά από εντολή του Προέδρου της Δημοκρατίας.»

Πρόεδρος Δημοκρατίας; Το 1959; Με Παύλο και Φρειδερίκη; Στην πραγματικότητα, το 1959 είχαμε βασιλιά και η δεύτερη παράσταση των Ορνίθων ματαιώθηκε κατ’ εντολήν του Κων. Τσάτσου που ήταν τότε Υπουργός Προεδρίας της Κυβερνήσεως.

Ατυχία, ο Τσάτσος έγινε το 1975 όντως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, οπότε ο καημένος ο Δημοκίδης, που δεν είχε γεννηθεί το 1959, τα μπέρδεψε και τον έκανε ΠτΔ δεκάξι χρόνια πριν της ώρας του. Είναι και το Υπουργείο Προεδρίας που έχει καταργηθεί εδώ και αρκετές δεκαετίες και μπερδεύει τα πράγματα.

Λέξεις και φράσεις της καρδιάς

Πήγα προχτές να κάνω τσεκάπ και καθώς περίμενα στον καρδιολόγο σκέφτηκα πως για την καρδιά δεν έχουμε λεξιλογήσει στο ιστολόγιο.

Θα επανορθώσω σήμερα, τουλάχιστον εν μέρει. Διότι, βέβαια, δεν έχω σκοπό να εξαντλήσω τα γλωσσοφιλολογικά της καρδιάς σε ένα άρθρο: βιβλίο θα μπορούσε να γραφτεί για το θέμα και δεν θα απορήσω αν έχει ήδη γραφτεί, ίσως από κάποιον καρδιολόγο με φιλολογική φλέβα.

Σύμφωνα με το λεξικό, η καρδιά είναι «μυώδες κοίλο όργανο που λειτουργεί ως αντλία για την κυκλοφορία του αίματος», αλλά φυσικά είναι και πολύ περισσότερα, θεωρείται η έδρα των συναισθημάτων μας, το κέντρο των επιθυμιών μας και ιδίως της ερωτικής διάθεσης, και βέβαια είναι το κυριολεκτικά ζωτικό μας όργανο. Οπότε, δεν είναι διόλου περίεργο που έχουμε στη γλώσσα μας (αλλά και σε κάθε γλώσσα) αμέτρητες λέξεις και φράσεις στις οποίες πρωταγωνιστεί η καρδιά.

Η λέξη καρδιά υπάρχει από τ’ αρχαία ως καρδία, ενώ στον Όμηρο βρίσκουμε πολύ συχνά τον επικό (και ιωνικό) τύπο κραδίη. Στο Α της Ιλιάδας, εκεί που γίνεται ο μεγάλος καβγάς του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα για την καρδιά, ας πούμε, της Βρισηίδας, εξοργισμένος από την αρχηγική αυθαιρεσία ο Αχιλλέας περιλούζει τον Αγαμέμνονα με βρισιές:
οἰνοβαρές, κυνὸς ὄμματ’ ἔχων, κραδίην δ’ ἐλάφοιο,

Μεθύστακα, που έχεις μάτια σκύλου και καρδιά ελαφιού

Τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι

Θα σας παραξενέψει ο τίτλος του σημερινού άρθρου -θυμίζει βέβαια την πασίγνωστη ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» αλλά δεν είναι πιστή απόδοσή της.

Θα πω μερικά πραγματα για την ιστορία της ρήσης αυτής, που μπορεί να είναι γνωστά σε αρκετούς. Ας κάνουν υπομονή, μετά θα πούμε και για την απόδοσή της.

Είναι αρκετά γνωστό πως η ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» δεν είναι αρχαία ελληνική αλλά κατασκευή της καθαρεύουσας, του 19ου αιωνα. Δεν έχω επιχειρήσει να ανιχνεύσω πότε εμφανίζεται, αλλά θα με εξέπληττε να ήταν πολύ παλαιότερη από το νεοελληνικό κράτος.

Ξέρουμε επίσης ότι η ρήση ειναι μετάφραση απο τα λατινικά. Η αντίστοιχη λατινική ρήση είναι Timeo Danaos et dona ferentes (ή ferentis σε άλλα χειρόγραφα) και είναι στίχος από την Αινειάδα του Βιργίλιου, από το 2ο βιβλίο (ΙΙ.49).

Στην Αινειαδα τα λογια αυτά τα λέει ο Λαοκόων, ο ιερέας που επιχείρησε να πείσει τους άλλους Τρώες να μην βάλουν μέσα στα τείχη τον Δούρειο Ίππο -μάταια όμως διότι, όπως θα θυμομαστε από τη μυθολογία ή από το διάσημο γλυπτό, αμεσως ξεπηδησαν από τη θάλασσα δυο τεράστια φίδια και τον κατασπάραξαν, με αποτέλεσμα βέβαια οι Τρωες να πιστέψουν πως ήταν θελημα θεού να δεχτούν το δώρο -ήταν θέλημα θεών, αλλά όχι για το καλό τους. Τη νύχτα οι κρυμμένοι Αχαιοί άνοιξαν την καταπακτή και βγηκαν έξω κι έτσι αλώθηκε το Ίλιο.

Παρόλο που τον Όμηρο τον διδασκόμαστε υποτίθεται στο σχολείο, δεν έχουν όλοι συνειδητοποιήσει πως για τον Δούρειο Ίππο και το πάρσιμο της Τροίας η πηγή μας δεν είναι η Ιλιάδα, που τελειώνει με την ταφή του Έκτορα, αλλά κάποιες αναφορές στην Οδύσσεια -και φυσικά αρκετές μεταγενέστερες πηγές. Όσο για τον Λαοκόωντα, δεν εμφανίζεται στα ομηρικά έπη καθόλου, όμως πρωταγωνιστουσε σε μια, χαμένη σήμερα, τραγωδία του Σοφοκλή, και αναφέρεται και σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ωστόσο, η πληρέστερη πηγή μας είναι η Αινειάδα.

Ας επιστρέψουμε στη λατινικη φράση Timeo Danaos et dona ferentes. Πολλά λατινικά δεν σκαμπάζουμε, αλλά είναι επίσης γενικά γνωστο ότι αυτό το Timeo δεν είναι προστακτική αλλά πρωτο πρόσωπο της οριστικής: Φοβούμαι. Γιατί όμως το «φοβούμαι» μετατράπηκε σε «φοβού»; Δεν εχω οριστική απαντηση, αλλά μπορώ να κάνω δύο υποθέσεις. Αφενός, ο συγκεκομμένος τύπος δίνει ρυθμικότερη φράση: Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας. Αφετερου, σε πρώτο πρόσωπο η φράση δεν ειναι διδακτική. Καθώς έγινε παροιμιώδης, και απομακρύνθηκε από την Τροία και τον Λαοκόωντα, αλλα αντίθετα προειδοποιει να είμαστε δύσπιστοι στις ξαφνικές χειρονομίες φιλίας κάποιων που τους ξέρουμε για εχθρούς μας, βολεύει να διατυπωνεται σε προστακτική, οπως τόσες και τόσες παροιμίες και γνωμικά. Άλλωστε, και στα αγγλικά η φράση έγινε γνωμικό σε προστακτική διατυπωμένο: Beware of Greeks bearing gifts, εξού και η έκφραση Greek gift για δώρο που κρύβει κακό σκοπό -και από εκεί θα πάμε στα οσα κατά καιρους αρνητικά έχουν ειπωθεί για τους Έλληνες, αλλά δεν θέλω να ξεστρατίσει εκεί η συζήτηση (δείτε πάντως για τον Θεόδωρο Άπουλο).

Η φραση που έβαλα στον τίτλο είναι πιστή μετάφραση του λατινικού στίχου, γι’ αυτο και διαφέρει από τη δική μας παροιμιώδη ρήση. Τη βρήκα στο βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα, που το εξώφυλλό του το βλέπετε πιο πάνω, μια νέα μετάφραση της Αινειάδας από τον καθηγητή Θεόδωρο Παπαγγελή, που έχει παλιότερα μεταφράσει και το άλλο μεγάλο έπος της λατινικής λογοτεχνιας, τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου.

Είναι μια εξαιρετική έκδοση από το ΜΙΕΤ, με σκληρό δέσιμο, χορταστικά προλεγόμενα και σημειώσεις από τον Παπαγγελή, και μπορείτε να τη βρείτε σε πολύ καλή τιμή, γύρω στα 20 ευρώ. Ο Παπαγγελής στα προλεγόμενα τοποθετει την Αινειάδα στο πλαίσιό της, αναφέρει σχέσεις με τον Όμηρο και τον Δάντη, φτάνει ως την εποχή μας -πάνω από 100 σελίδες πιάνουν τα προλεγόμενα.

Αλλά βέβαια προέχει η μετάφραση. Ο Παπαγγελής έκανε την πολύ εύστοχη κατά τη γνώμη μου επιλογή να προτιμήσει πολυσύλλαβο στίχο -21σύλλαβο, αλλά με αυστηρή τήρηση του μέτρου και με τομή πάντοτε στη μέση, ώστε ο κάθε στίχος να χωρίζεται σε εντεκασύλλαβο και δεκασύλλαβο ημιστίχιο κι έτσι το έργο να διαβάζεται ομαλά και να ρέει.

Βέβαια, εύκολο ανάγνωσμα δεν είναι η Αινειάδα Ιλιάδα, και δεν θα είναι πολλοί εκείνοι που θα τη διαβάσουν από αρχή ως τέλος μονορούφι. Εγώ κορφολόγησα εδώ κι εκεί και ελπιζω κάποτε να βρω την ησυχία και να χαρώ αυτό το κλασικό έργο κι αυτή την πανέμορφη έκδοση όπως τους αξίζει.

Θα παραθέσω εδώ τους στίχους που αφορούν, ακριβώς, την ιστορία του Λαοκόωντα και το φριχτό του τέλος.

Κι εκεί απάνω, πρώτος με μακριά ξοπίσω ακολουθία ο Λαοκόων
κατέβαινε απ’ της πόλης την ψηλήν ακρόπολη και έτσι ξαναμμένος
από μακριά τούς έκραξε «Προς τι η τόση αφροσύνη, συμπολίτες;
Πιστέψατε πως φύγαν οι εχθροί; Θαρρήσατε των Δαναών τα δώρα
λεύτερα από δόλο; Δηλαδή ξεχάσατε ποιος είναι ο Οδυσσέας;
Στο ξύλο τούτο μέσα Αχαιοί θα κλείστηκαν και θα φυλάν κρυμμένοι·
ή τούτη η μηχανή έχει φκιαχτεί ενάντια στης πόλης μας το κάστρο,
να κατοπτεύει σπίτια από ψηλά, ένας βραχνάς επάνω από την Τροία,
ή κάτι πονηρό παραφυλά. Τον ίππο, Τεύκροι, μην εμπιστευθείτε.
Ό,τι κι αν είναι, εγώ τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι.

Μίλησε και με χέρι στιβαρό σφεντόνιασε ένα τεράστιο δόρυ
απάνω στου θεριού τα πλαϊνά, εκεί που αρμοί κυρτώναν την κοιλιά του.
Με τρέμουλο καρφώθηκεν αυτό, τραντάχτηκε από κάτω η γαστέρα,
το κοίλο μέσα βόγκηξε, αχό ανάδωσε το κύτος απ’ τα βάθη.
Κι αν ήταν ριζικό από θεό, ο νους μας αν δεν ήταν στραβωμένος,
ξεχάρβαλο με τα σιδερικά θα κάναμε των Αργειτών την κρύπτη,
θα έστεκεν η Τροία και εσύ, κάστρο ψηλό του Πρίαμου ολόρθο
θα έστεκες (…)

Είναι οι στιχοι 40-56 από το 2ο βιβλίο της Αινειάδας.

Για σύγκριση, το πυκνότατο λατινικό πρωτότυπο:

Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
et procul: ‘O miseri, quae tanta insania, cives?
Creditis avectos hostis? Aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros
inspectura domos venturaque desuper urbi,
aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.’
Sic fatus, validis ingentem viribus hastam
in latus inque feri curvam compagibus alvum
contorsit: stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres.

Μολις όμως τελείωσε ο Λαοκόωντας, παρουσιάστηκε ο Σίνωνας, κατάσκοπος των Αχαιών, και υποστηρίζει πως οι Αχαιοί θέλανε να τον θυσιάσουν στους θεούς φεύγοντας, και τάχα τους ξέφυγε, και διαβεβαιωνει τους Τρωες πως ο στόλος των εχθρων έχει αποπλεύσει. Κι όπως το κοινό των Τρωων είναι δίβουλο…..

Και ιδού την ώρα κείνη απ’ τη μεριά τής Τένεδος, στην κάλμα του πελάγους,
συστρέφοντας με κύκλους τα κορμιά, δυο φίδια θηριώδη (ανατριχιάζω!)
ορμάνε στα νερά, τα δυο μαζί, και σταθερά στοχεύουν τ’ ακρογιάλι.
Τα στήθια τους στα κύματα στητά, τα άλικα λοφία, σκέτο αίμα,
ανάερα απάνω απ’ το νερό, το πίσω του κορμιού σε μέγα μάκρος
τη θάλασσα μετράει και σπειρωτό τα νώτα του ατέλειωτα κολπώνει.
Στον αφρισμένο πόντο συριγμός, κι όπως το περιγιάλι κιόλα επιάναν,
είχαν το μάτι φώσφορο και πυρ, σαν από αίμα που άπλωσε βαμμένο,
τα στόματα που δίναν συριγμό οι γλώσσες τους με τρέμουλο τα γλείφαν.
Κατάχλωμοι σκορπίσαμε· αυτά θέλουν το Λαοκόωντα, σ’ εκείνον
ολόισια τραβάν και στην αρχή τυλίγουν τα κορμιά των δυο παιδιών του —
κορμιά μικρά σε αγκάλη ερπετού, σφιχτά μες στις κουλούρες τους μπλεγμένα,
τα δύσμοιρα με τις δαγκωματιές τα κόβουνε καθένα για βορά του.
Το Λαοκόωντα μετά που βοηθός προστρέχοντας επήρε τις σαΐτες
γραπώνουν και του κάνουνε δεσιά με σπείρες θηριώδεις. Κι όπως τώρα
μεσόκορμα τον ζώσαν δυο φορές και δυο φορές τριγύρω στο λαιμό του
φολιδωτά τυλίχτηκαν, ψηλά κι απάνωθέ του σβέρκο και κεφάλι
εκράταγαν. Περίχυτος αυτός με λύθρο και ολέθριο φαρμάκι,
το δέσιμο με χέρια πολεμά να ρίξει από πάνω του· συνάμα
φριχτές ν’ ανατριχιάζεις οιμωγές ως τ’ ουρανού τα ύψη ανεβάζει·
κι ακούγονταν σαν το μουγκανητό του πληγωμένου ταύρου που ξεφεύγει
απ’ το βωμό και άστοχο μπαλτά από τον τράχηλό του αποτινάζει.
Αθόρυβα οι δράκοντες γλιστρούν ψηλά προς το ναό της Τριτωνίδας,
γυρεύουν στην ακρόπολη φωλιά, στης άσπλαχνης θεάς την κατοικία,
στα πόδια της μαζεύονται κι εκεί στη στρογγυλή ασπίδα βρίσκουν σκέπη.
Ανταριασμένος ήταν ολωνών ο νους και τότε ήρθε από πάνω
και φώλιασε καινούριος πανικός· το κρίμα του αντάξια πληρώνει
ο Λαοκόων, λέγανε, αυτός πού έβλαψε το ιερό το ξύλο
με σίδερου αιχμή κι αμαρτωλό στη ράχη του ίππου έμπηξε κοντάρι.

Κι εβαλαν το ξύλινο άλογο μέσα και μετά φαντάζεστε τι έγινε…

 

Ο ρέκτης δεν χαϊδεύει

Πριν από λίγο καιρό είχαμε συζητήσει στο ιστολογιο τη λέξη «ρέκτης», που την ειχε χρησιμοποιησει σε αγόρευσή του στη Βουλή ο Ευάγγ. Βενιζέλος κατα τρόπο που δεν αποτυπώνεται και τόσο στα λεξικά, αλλά κατοχυρώνεται στη χρήση. Σύμφωνα με τα λεξικά, ρέκτης είναι ο δραστήριος, ο ενεργητικός άνθρωπος -είναι λέξη λόγια, που η ετυμολογία της (που θα τη δούμε πιο κατω) κάθε αλλο παρά σαφής είναι, κι έτσι πολλοι την έχουν παρασυνδέσει με το ορέγομαι (με το οποίο δεν συνδέεται κανονικά) και τη χρησιμοποιούν με τη σημασία «οπαδος, γνώστης, φίλος» ακολουθούμενη με γενικη, π.χ. ρέκτης του κρασιού, ρέκτης του Σαίξπηρ, ρέκτες των θεωριών συνωμοσίας, ρέκτης της νομικής επιστήμης -αυτό ειχε πει και ο Βενιζελος. Τα νεότερα λεξικά περιλαμβάνουν και τέτοιες φράσεις, οπότε η επέκταση αυτή της σημασίας είναι απολύτως αποδεκτή.

Μερικές μέρες αργότερα, εμφανίστηκε στο ιστολόγιο ένα σχόλιο που φέρεται να υπογράφεται απο τον δημοσιογράφο κ. Κώστα Δούκα, του οποίου τα σεμινάρια στην ΕΣΗΕΑ είχα επικρίνει σε σχετικά πρόσφατο άρθρο. Χρησιμοποιώ αυτή την προσεκτική διατύπωση επειδή κάποια στοιχεία μας έκαναν να υποψιαστούμε, εννοώ εμένα και πολλούς άλλους σχολιαστές, ότι στην πραγματικότητα συντάκτης του σχολίου μπορει να είναι ο καλικάντζαρος του ιστολογίου, ένας παλαιός σχολιαστής που έχει αποκλειστεί από το ιστολόγιο και που αλλάζει προσωπεία συχνότερα από πουκάμισα προσπαθώντας να σχολιάσει ξανά.

Ωστόσο, αυτό δεν ενδιαφέρει. Είτε αυθεντικό το σχόλιο είτε όχι, περιέχει μια ετυμολογική πρόταση την οποία πράγματι έχει διατυπώσει ενυπόγραφα σε άλλο αρθρο του ο κ. Δουκας και που έχουν υποστηρίξει κι άλλοι ελληνοκεντρικοί ερευνητές (ανοίξτε το τσουβάλι με τα εισαγωγικά και βάζετε αβέρτα) οπότε δεν είναι άσκοπο να απαντήσω στην άποψη χωρίς να με ενδιαφέρει από πού εκπορεύεται. Στο εξης, θεωρώ ότι το σχόλιο πραγματι γράφτηκε από τον κ. Κώστα Δούκα.

Όπως λέει ο κ. Δούκας:

Έμαθα ότι οι σχολιαστές του πράγματι ενδιαφέροντος ιστολογίου σας σάς αποκαλούν «ρέκτη» και συχνά διερωτώνται τί σημαίνει η αρχαιότατη αυτή ελληνική λέξη. Επιτρέψτε μου να σάς αποστείλω την ετυμολόγησή της (προϊόν πολυετούς προσωπικής ερεύνης), την οποία εδίδαξα σήμερα το πρωΐ στο σεμινάριο της ΕΣΗΕΑ. Θα ήθελα να σάς ερωτήσω σε ποιό ακριβώς σημείο διαφωνείτε ή εντοπίζετε παρετυμολόγηση, ώστε να σάς απαντήσω καταλλήλως, μέσω των πηγών…

Η πρόταση του κ. Δούκα είναι η εξής:

Tην έχω βάλει σε εικόνα, όπως μας την έστειλε ο κ. Δούκας, αλλά εχει κάμποσα λαθάκια στο τέλος, στις ξένες λέξεις. Πάντως, την ίδια ετυμολογική πρόταση εχει διατυπωσει ο κ. Δούκας και σε δημοσιευμένο άρθρο του, και το σχετικό απόσπασμα το μεταφέρω εδώ για λόγους πληρότητας:

Ὁ Ὃμηρος λέει «καταρρέζω». Εἶναι σύνθετη λέξη, ἀπό τήν πρόθεση «κατά» καί τό ρῆμα «ρέζω»=πράττω. Σήμερα λέμε ὃτι ὁ δεῖνα εἶναι ρέκτης, δηλαδή πράκτης.
Τό «καταρρέζω» σημαίνει στήν κυριολεξία «πράττω κάτι πρός τά κάτω», ἢτοι θωπεύω, χαϊδεύω, διότι θωπεύουμε ἐκ τῶν ἂνω πρός τά κάτω καί ὂχι ἀντιστρόφως. Χάριν τοῦ μέτρου ὁ Ὃμηρος ἀφαιρεῖ καί ἐδῶ μία συλλαβή, καί τό «καταρρέζω» γίνεται «καρρέζω».

Καί πῶς λένε οἱ Γάλλοι τό «θωπεύω»;
Caresser.
Πῶς λένε οἱ Ἂγγλοι τό «σέ φροντίζω», «σ᾽ ἀγαπῶ»;
I care you.
Πῶς λένε οἱ Ἰταλοί τό «ἀγάπη μου»;
Cara mia. Καί τό πολυαγαπημένε carissimo.
Κατά τά ἂλλα ὁμιλοῦν τήν μητρική τους γλῶσσα.

Αλύτρωτοι…

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής και στη στήλη Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. (Το χτεσινό φύλλο των Ενθεμάτων ήταν μονοθεματικό για το Μακεδονικό και αξίζει να το αναζητήσετε).

Εδώ το δημοσιεύω με κάποιες μικρές προσθήκες (τους στίχους κτλ) που δεν χώρεσαν στο άρθρο της εφημερίδας, όπου ως γνωστόν υπάρχει περιορισμός στην έκταση. Έβαλα και μια φωτογραφία χτεσινή.

Καθώς το άρθρο γράφεται ακριβώς την ημέρα του αθηναϊκού συλλαλητηρίου, θα ήταν παράδοξο να μην είναι αφιερωμένο στο θέμα που κυριαρχεί στην επικαιρότητα, δηλαδή τη συμφωνία για το όνομα της γειτονικής χώρας. Μια συμφωνία στην οποία η κυβέρνηση ακολουθεί τη λεγόμενη εθνική γραμμή των προηγούμενων κυβερνήσεων για επιδίωξη σύνθετης ονομασίας, το παράδοξο όμως είναι ότι η αξιωματική αντιπολίτευση, ενώ συμφωνεί επί της ουσίας, διαφωνεί με τη… συγκυρία, που θα μπορούσε να σημαίνει ότι απλώς δεν θέλει να πιστωθεί στη σημερινή κυβέρνηση η επίλυση ενός προβλήματος που χρονίζει.

Πολλοί που καλοπροαίρετα ή όχι εκφράζουν δισταγμούς για τη δυνατότητα ή τη σκοπιμότητα του να επιτευχθεί συμφωνία, κάνουν λόγο για «αλυτρωτισμό» των γειτόνων μας. Αυτήν ακριβώς τη λέξη διάλεξα για αντικείμενο του σημερινού σημειώματος, διότι, ως γνωστόν, εμείς εδώ λεξιλογούμε.

Ο αλυτρωτισμός λοιπόν, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι «εθνικιστική πολιτικοκοινωνική κίνηση που επιδιώκει την απελευθέρωση υπόδουλων ομοεθνών». Αλύτρωτοι είναι οι ομοεθνείς που δεν έχουν απελευθερωθεί και ιδίως δεν έχουν ενταχθεί στο ανεξάρτητο κράτος που ήδη υπάρχει, που ζουν σε άλλο κράτος. Χιουμοριστικά, επίσης, λέμε αλύτρωτους τους έγγαμους και τις έγγαμες που δεν μπορούν να πάρουν διαζύγιο.

Η λέξη αλυτρωτισμός δεν υπήρχε στην αρχαιότητα, αλλά ο αλύτρωτος είναι λέξη ελληνιστική, σπάνια πάντως, που εμφανίζεται σε κείμενα χριστιανικά με την έννοια του ανθρώπου που είναι ακόμα δούλος της αμαρτίας. Ετυμολογείται από το λύτρον, λέξη που παράγεται βεβαίως από το ρήμα «λύω», που με αυτό είχαν γαλουχηθεί οι γυμνασιόπαιδες της γενιάς μου, αφού το χρησιμοποιούσαμε σαν υπόδειγμα για να μάθουμε την κλίση των ομαλών αρχαίων ρημάτων κι έτσι το είχαμε αποστηθίσει σε όλους τους χρόνους και τις εγκλίσεις, από το λύω-λύεις-λύει μέχρι το ελελύκεσαν. Στο θέμα του ρήματος προστίθεται η παραγωγική κατάληξη –τρον.