Ο κουριέρης δεν χτυπάει δυο φορές

Δεν θα είναι λέξη της χρονιάς, δεν θυμάμαι μάλιστα αν έχει έστω προταθεί στην ψηφοφορία μας (που, να θυμίσω, άρχισε προχτές και μπορείτε ακόμα να υποβάλετε προτάσεις) αλλά αυτές τις μέρες έχει κερδίσει το δεκαπεντάλεπτο της διασημότητάς της, πλάι στους συνήθεις υπόπτους που μονοπωλούν την επικαιρότητα, κρούσματα και διασωληνωμένους, ράπιντ τεστ και εμβόλια. Εννοώ τη λέξη «κούριερ», που βρέθηκε στην επικαιρότητα ως παράπλευρη επίπτωση της πανδημίας.

Επειδή με το λοκντάουν το λιανικό εμπόριο έχει κλείσει, εκτός από τα είδη πρώτης ανάγκης, όποιος θέλει να αγοράσει ρούχα, βιβλία, είδη πληροφορικής, και άλλα πολλά είδη (πρακτικά, οτιδήποτε εκτός από τρόφιμα και καύσιμα) πρέπει να στραφεί στο ηλεμπόριο, να επισκεφτεί ένα ηλεκατάστημα (e-shop ελληνιστί) και να κάνει τις αγορές του ηλεκτρονικά. Η παράδοση της παραγγελίας βέβαια δεν θα γίνει ηλεκτρονικά, εκτός αν αγοράζει κανείς ηλεβιβλία ή ηλεπαιχνίδια, και εδώ ακριβώς μπαίνει στην εικόνα ο κούριερ, η εταιρεία ταχυμεταφοράς να το πούμε για να μη μας μαλώσει ο κ. Μπαμπινιώτης.

Αυτό γινόταν φυσικά και πριν από την πανδημία, αλλά σε πολύ μικρό όγκο παραγγελιών και εμπορευμάτων. Όμως με την πανδημία και το λοκντάουν, που η μοναδική διέξοδος είναι το ηλεμπόριο, η ζήτηση για υπηρεσίες ταχυμεταφοράς ανέβηκε εκθετικά -και, όπως θα ξέρετε, εδώ και πολλές μέρες έχει προκληθεί μια απίστευτη συμφόρηση στις αποθήκες των ταχυμεταφορέων, με αποτέλεσμα κάποιες εταιρείες να σταματήσουν να δέχονται νέες παραγγελίες και καμιά τους να μη μπορεί να ανταποκριθεί. Πολύς κόσμος περιμένει δέματα δέκα-δεκαπέντε μέρες τώρα και είμαι βέβαιος πως στα σχόλια θα αφηγηθείτε διάφορες ιστορίες φρίκης και τρόμου.

Ο δαίμονας και τα πολλά ποδάρια του

Τότε που ήμουν νέος, κάθε φορά που μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό έκανε ένα τυπογραφικό λάθος το χρέωνε στον δαίμονα του τυπογραφείου. Πέρασαν οι δεκαετίες, η τυπογραφική τεχνολογία άλλαξε άρδην και τα τυπογραφεία μεταμορφώθηκαν, αλλά ο δαίμονας έμεινε στον θρόνο του, αν και καμιά φορά τον έβλεπες να τον συστήνουν ως «δαίμονα της φωτοσύνθεσης». Με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τους επεξεργαστές κειμένου, με τις πολλές καινούργιες δυνατότητες και με τις διάφορες νέες τεχνολογίες αλλά και με το Διαδίκτυο, ο δαίμονας έχει αποκτήσει πολλά ποδάρια, όπως έξυπνα είχε πει παλιότερα ο φίλος Παντελής Μπουκάλας.

Ο δαίμονας του τυπογραφείου, που θα τον δείτε να αναφέρεται στην ονομαστική και αρχαιοπρεπέστερα ως «δαίμων» του τυπογραφείου, θεωρείται λοιπόν υπεύθυνος για τα τυπογραφικά λάθη. Να ξεκαθαρίσουμε εδωπέρα πως όταν λέμε τυπογραφικό λάθος δεν εννοούμε κάθε λάθος που μπορεί να εμφανιστεί σε μια εφημερίδα ή σε μια ιστοσελίδα. Ένα πραγματολογικό λάθος δεν μας απασχολεί, και δεν θα χρεωθεί στον δαίμονα, ούτε ένα μεταφραστικό λάθος, το ίδιο και μια ακυρολεξία, μια ανακολουθία ή μια ασυναρτησία. Κανονικά, τυπογραφικό λάθος είναι εκείνο που μεταβάλλει το κείμενο του συντάκτη και το κάνει να εμφανιστεί διαφορετικά στο τυπωμένο χαρτί. Με αυτόν τον στενό ορισμό, αν ο συντάκτης δώσει ένα κείμενο με ένα ορθογραφικό λάθος και ο στοιχειοθέτης το διορθώσει, θα πρέπει να το θεωρήσουμε τυπογραφικό λάθος, αλλά δεν θα φτάσουμε σε τέτοια υπερβολή. Υποθέτουμε ότι στη λειτουργία του τυπογραφείου (ή του εκδοτικού οίκου) περιλαμβάνεται και η τυπογραφική διόρθωση -αν και η διόρθωση μπορεί με τη σειρά της να εισάξει (σικ, ρε) λάθη στο κείμενο, όπως θα δούμε παρακάτω.

Αυτά βέβαια ίσχυαν κυρίως σε άλλες εποχές, αφού σήμερα αφενός οι διορθωτές κοντεύουν ν’ αποτελέσουν είδος προς εξαφάνιση και αφετέρου όλος ο κόσμος έχει αρχίσει να πληκτρολογεί, οπότε θα ήταν ίσως ακριβέστερο να μιλάμε για «λάθος πληκτρολόγησης».

Φυσικά, τα περισσότερα τυπογραφικά λάθη είναι βαρετά και μόνο τον διορθωτή ή τον συντάκτη τους ενδιαφέρουν -αν, ας πούμε, αντί «δέχεται» γράψεις «δέχεραι» ή αν αντί για «που» αντιμεταθέσεις σε «πυο» (το κάνω συχνά αυτό). Από την άλλη, και κυρίως τέτοια θα δούμε στο σημερινό άρθρο, είναι πολύ γουστόζικο το «μυθικό» (με την έννοια ότι μπορεί να είναι και μπεντροβάτο) τυπογραφικό λάθος «Ο κύριος υπουργός δέρεται εις το γραφείον του εκάστην Παρασκευήν», που μπορεί να μην δικαιολογείται σήμερα, αφού το Ρ από το Χ είναι μακριά στο πληκτρολόγιο, αλλά ίσως ήταν πιο πιθανό την εποχή της τυπογραφικής κάσας. (Μια πρώτη ένδειξη ότι η φύση των λαθών αλλάζει).

Θα δούμε στο άρθρο αυτό μερικά από τα πάμπολλα κατορθώματα του Δαίμονα, τόσο στην παραδοσιακή του μορφή όσο και στη σημερινή, όπου έχει μετατραπεί σε πολύποδα. Παίρνω κάποιο υλικό από το βιβλίο του Ηρακλή Κακαβάνη «Ο δαίμων του τυπογραφείου» (εκδόσεις Προσκήνιο), στην παρουσίαση του οποίου είχα πάρει μέρος, καθώς και από το αρχείο μου ή από τα όσα έχουμε γράψει στο ιστολόγιο. Πολύ θα χαρώ να συμπληρώσετε το άρθρο με δικά σας παραδείγματα.

Αλλά πρώτα, γιατί μιλάμε για δαίμονα του τυπογραφείου; Η τυπογραφία εμφανίστηκε με τον Γουτεμβέργιο τον 15ο αιώνα, και βέβαια τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν ήταν η Βίβλος και άλλα ιερά βιβλία. Τα τυπογραφικά λάθη στους πρώτους αιώνες της τυπογραφίας ήταν πάρα πολλά και πολλά από αυτά καίρια. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι από μια Βίβλο του 1631 που ονομάστηκε Wicked Bible (μοχθηρή να την πούμε; ) επειδή στις δέκα εντολές, και συγκεκριμένα στην εντολή Thou shalt not commit adultery, είχε παραλείψει το ΝΟΤ, σαν να λέμε πρόσταζε τον πιστό χριστιανό να μοιχεύει. Παρόλο που οι αρχές αμέσως μάζεψαν και έκαψαν τα περισσότερα «αμαρτωλά» αντίτυπα, κάποια σώθηκαν και έφτασαν ώς τις μέρες μας, αφού προηγουμένως έγιναν συλλεκτικό αντικείμενο ανά τους αιώνες.

Η Μπετζέχρω και ο Χάρι Πότερ

Το έναυσμα για το σημερινό άρθρο το χρωστάω σε μια καινούργια φίλη του ιστολογίου, που με ρώτησε για το όνομα της γιαγιάς της, η οποία γιαγιά της, που πέθανε στη δεκαετία του 70, είχε το περιεργότατο και σπανιότατο όνομα Μπετζέχρω.

Σπανιότατο αλλά όχι ανύπαρκτο ή πρωτοφανές. Γκουγκλίζοντας το όνομα με τις παραλλαγές του, δηλαδή: Μπεντζέχρω, Πε(ν)τζέχρω και Πα(ν)τζέχρω θα βρείτε μερικές, μετρημένες στα δάχτυλα, εμφανίσεις του, κυρίως στο νομό Μεσσηνίας (απ’ όπου και η γιαγιά της φίλης μου). Πιθανόν κάποιοι σχολιαστές να ξέρουν γυναίκες με το όνομα αυτό, θα το πείτε στα σχόλια.

Η φίλη, που έχει διαβάσει το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, πρότεινε σαν πιθανή αρχή του ονόματος Μπετζέχρω το παντζέχρι, μια εικασία που είναι σωστή, αν πάρουμε υπόψη μας τους άλλους τύπους του ονόματος (Παντζέχρω, Πεντζέχρω) αλλά και το ότι η λέξη παντζέχρι έχει παράλληλο τύπο «πεντζέχρι».

Το παράδοξο είναι πώς ένα αντικείμενο σαν το παντζέχρι έφτασε να δώσει ανθρώπινο, και μάλιστα γυναικείο όνομα. Υπάρχει απάντηση και σ’ αυτό, αν και ίσως προσθέσετε κάποια στοιχεία με τη συζήτηση. Όμως, προτρέχω.

Και προτρέχω επειδή δεν έχουμε πει τι είναι το παντζέχρι, που δεν είναι δα και λέξη πασίγνωστη -τα σύγχρονα λεξικά δεν την έχουν.

Το παντζέχρι λοιπόν είναι ένας σβώλος που σχηματίζεται στα εντόσθια των φυτοφάγων ζώων, από τις τρίχες που τυχαίνει να καταπιεί το ζώο, συγκολλημένες μεταξύ τους υπό την επίδραση των υγρών του πεπτικού σωλήνα. Με τον καιρό, αυτό το συσσωμάτωμα σκληραίνει σαν την πέτρα.

Γιατί να μας ενδιαφέρει αυτό το μάλλον αηδιαστικό πράγμα; Επειδή από παλιά πιστευόταν πως έχει ιαματικές ιδιότητες, ιδίως ως αντίδοτο στο δηλητήριο των φιδιών αλλά και στα δηλητήρια γενικώς. Η αντίληψη αυτή πρέπει να είναι ευρύτατα διαδεδομένη, δηλαδή και στην Ευρώπη, και στην καθ’ημάς Ανατολή, αλλά και στην Άπω Ανατολή -οι σβώλοι που βλέπετε στη φωτογραφία είναι κινέζικο παντζέχρι, και μάλιστα παντζέχρι σκατζοχοιρένιο, που θεωρείται υψηλής ποιότητας.