Και πάλι για τις μεταγλωττίσεις (Μνήμη Άρη Μπερλή)

Την περασμένη εβδομάδα συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από τον θάνατο του δοκιμιογράφου και (πολύ αξιόλογου) μεταφραστή Άρη Μπερλή (1944-2018).

Δεν είχα την τύχη να γνωρίσω καλά τον Μπερλή, μόνο δυο-τρεις φορές τον είχα συναντήσει, μέσω του Νίκου Λίγγρη που ήταν παλιός του φίλος και είχαμε λίγο συζητήσει. Έχω επίσης διαβάσει μαχητικά νεανικά του σχόλια στα Ελληνικά του Ρένου Αποστολίδη και βέβαια έχω δει μεταφράσεις του.

Για να τιμήσει την περίσταση, ο Κώστας Κουτσουρέλης δημοσίευσε στο Νέο Πλανόδιον μια ομιλία που είχε δώσει ο Μπερλής περί το 2006 για το θέμα των μεταγλωττίσεων (ή ενδογλωσσικών μεταφράσεων, αν θέλετε) λογοτεχνών όπως ο Παπαδιαμάντης και ο Ροΐδης. Πρόκειται για ένα θέμα που μας ενδιαφέρει, οπότε σκέφτηκα την αναδημοσίευση στο ιστολόγιο.

Η ομιλία του Μπερλή δόθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2006, στη Στοά του Βιβλίου, στο πλαίσιο εκδήλωσης με θέμα «Σολωμός, Παπαδιαμάντης, Ροΐδης: από τα ελληνικά στα ελληνικά. Συζήτηση για τις ενδογλωσσικές περιπέτειες των κειμένων».

Είχε προηγηθεί, στα τέλη του 2005, η κυκλοφορία τριών κλασικών κειμένων της λογοτεχνίας μας σε ενδογλωσσική μετάφραση στα νέα ελληνικά: της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη, της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη και της Γυναίκας της Ζάκυθος του Σολωμού, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, ενώ είχαν εξαγγελθεί και άλλοι τίτλοι που θα κυκλοφορούσαν στο μέλλον. Είχε γίνει πολλή συζήτηση για το εγχείρημα, το οποίο, ακριβώς επειδή περιλάμβανε και συγγραφείς της δημοτικής (τον Σολωμό, τον Κωνστ. Θεοτόκη κτλ), δέχτηκε βέλη από όλες τις πλευρές.

Τότε δεν είχα ιστολόγιο, είχα όμως τον παλιό μου ιστότοπο, κι εκεί έγραψα ένα εκτενές άρθρο εστιάζοντας στη μετάφραση της Πάπισσας Ιωάννας και κάνοντας αρκετά αυστηρή κριτική στον Δημήτρη Καλοκύρη. Ωστόσο, δεν ήμουν απορριπτικός κατηγορηματικά και συνολικά απέναντι στο εγχείρημα (διαβάστε το άρθρο μου για περισσότερα). [Σημειώνω ότι σε λινκ που υπάρχει στην αρχή του άρθρου του Μπερλή μπορείτε να βρείτε διάφορα άρθρα που είχαν δημοσιευτεί τότε, το δικό μου, ένα άλλο του Μπερλή κτλ, μαζεμένα με φροντίδα του Κ. Κουτσουρέλη]

Στην εκδήλωση στην οποία μίλησε ο Μπερλής συμμετείχαν επίσης ο Δημήτρης Δημηρούλης και ο Δημοσθένης Κούρτοβικ. Είχαν προσκληθεί και οι τρεις μεταφραστές δηλ. ο Άρης Μαραγκόπουλος, ο Γιώργος Αριστηνός και ο Δημήτρης Καλοκύρης, αλλά δεν θέλησαν  να πάρουν μέρος. Σημειώνω πως, αν δεν κάνω λάθος, το εκδοτικό εγχείρημα της μεταγλώττισης παλιότερων ελληνικών λογοτεχνημάτων σταμάτησε στους τρεις πρώτους τόμους. Δεν εκδόθηκαν άλλοι, κι ας είχαν εξαγγελθεί -και δεν ξέρω αν αυτό οφειλόταν στις οικονομικές δυσκολίες που είχε ο εκδοτικός οίκος ή στην υποδοχή των τριών πρώτων τόμων.

Ο Μπερλής στην ομιλία του ασχολείται με θέματα που μας ενδιαφέρουν και που τα έχουμε συζητήσει. Δεν συμφωνώ μαζί του σε όλα όσα γράφει, αλλά μας δίνει ένα αξιόλογο κείμενο που είναι καλή βάση για συζήτηση.

ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΓΛΩΤΤΙΣΕΙΣ

Είναι κρίμα που η άλλη πλευρά αρνήθηκε να παραστεί και να συζητήσει ή και να διαπληκτιστεί μαζί μας. Η εκδήλωση θα είχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον, θα ανταλλάσσονταν επιχειρήματα, ενδεχομένως και βαριές κουβέντες, θα μας κατηγορούσαν για ελιτισμό, θα τους κατηγορούσαμε για λαϊκισμό, και πάει λέγοντας – κάπως έτσι προάγεται ο πνευματικός διάλογος, σοβαρολογώ, αυτό είναι που γενικότερα μας λείπει, η συζήτηση με τη σωστή αναλογία ψυχραιμίας και πάθους, νηφαλιότητας και παρρησίας, ακόμη και επιθετικότητας.

Διατύπωσα τις αντιρρήσεις μου στις μεταγλωττίσεις από τα ελληνικά στα ελληνικά, σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στον τύπο. Θα συνοψίσω εδώ το βασικό μου επιχείρημα. Ο μεταφραστής της Πάπισσας Ιωάννας ή της Φόνισσας ή άλλου λογοτεχνικού κειμένου του 19ου αιώνα στη σύγχρονη ελληνική δεν έχει καμιά πιθανότητα επιτυχίας, είναι χαμένος από χέρι – οπότε το όλο εγχείρημα δεν έχει νόημα. Η αναμέτρηση με το πρωτότυπο είναι άνιση, η σύγκριση αναπόφευκτη, η υστέρηση μοιραία. Το ανυπέρβλητο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο μεταγλωττιστής (πρόβλημα που δεν το αντιμετωπίζει ο μεταφραστής κειμένου από ξένη γλώσσα) είναι ότι το πρωτότυπο είναι γραμμένο στην ίδια γλώσσα. Το μετάφρασμα έχει ανταγωνιστικό κείμενο, μέσα στην ίδια γλώσσα. Κείμενο εκτυφλωτικής ακτινοβολίας που καταδικάζει εκ των προτέρων κάθε απόπειρα ενδογλωσσικής διατύπωσής του. Κι ας μην ειπωθεί ότι η καθαρεύουσα του Ροΐδη ή του Παπαδιαμάντη είναι άλλη γλώσσα, διαφορετική από τη σύγχρονη νεοελληνική. Διότι τότε, παράλληλα με το ιδεολόγημα της αδιάσπαστης και ενιαίας ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, όπου τάχα ανατρέχουμε γλωσσικά τους αιώνες μπρος-πίσω χωρίς πρόβλημα, θα έχουμε και το εκ διαμέτρου αντίθετο ιδεολόγημα, του ιστορικού κατακερματισμού της εθνικής γλώσσας σε πολυάριθμες γλωσσικές περιόδους ή εξελικτικές φάσεις, που σημαδεύονται από τόσο βίαιες ρήξεις της συνέχειας ώστε μέσα σε εκατό πενήντα, εκατό ή και σε πενήντα χρόνια, μπορεί και σε λιγότερα, η γλώσσα να αλλάζει τόσο ριζικά ώστε να χρειάζεται μετάφραση. Αυτό μπορεί να μην τέθηκε ρητά αλλά συνάγεται αφ’ ης στιγμής τίθεται θέμα μετάφρασης κειμένων που είναι κοντά, πολύ κοντά σε μας, κειμένων που υποτίθεται ότι είναι δύσβατα, δύσληπτα ή και ακατανόητα πια για τους περισσότερους σημερινούς χρήστες. Και ποιοι είναι αυτοί οι περισσότεροι; Είναι κυρίως οι μάζες των απαίδευτων νέων παιδιών –αυτό ειπώθηκε ως επιχείρημα– που, λόγω ελλιπούς παιδείας ή των περισπασμών της σύγχρονης ζωής δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά τα κείμενα.

Advertisement

Πού κάμισο;

Τη λογοπαικτική ερώτηση του τίτλου μόλις τη σκέφτηκα, αν και δεν αποκλείω καθόλου να την έχουν σκεφτεί κι άλλοι στο παρελθόν -δεν υπάρχει γραφείο κατοχύρωσης ευρεσιτεχνιών για τα λογοπαίγνια.

Βέβαια, το «πουκάμισο» δεν αναλύεται σε πού + κάμισο, αυτό το λέμε για να γελάσουμε. Ξέρουμε άλλωστε ότι στην καθαρεύουσα ήταν «υποκάμισον».

Να το αναλύσουμε λίγο αυτό το «υποκάμισον». Θα μου πείτε, δεν θέλει ανάλυση: υπό + κάμισον. Αλλά τι είναι αυτο το κάμισον που από κάτω του μπαίνει το πουκάμισο;

Καμίσιον και κάμισον είναι τύποι της ύστερης αρχαιότητας, αφού πρώτη φορά τους βρίσκω σε κείμενα του 3ου-4ου αιώνα της χρονολογίας μας. Για να είμαι ακριβής, στο TLG βρίσκω μόνο το καμίσιον, το κάμισον υπάρχει σε παπύρους. Παίρνω ένα κάπως μεταγενέστερο παράδειγμα, από τον Ιωάννη Μόσχο (6-7 αι.):

Περὶ τούτου τοῦ ἀββᾶ Θεοδοσίου ἀκούσας Ἀβράμιος ὁ ἡγούμενος τῆς ἁγίας Θεοτόκου Μαρίας τῆς Νέας, ὅτι οὐκ εἶχεν ἱμάτιον ἐν τῷ χειμῶνι φορέσαι, ἠγόρασεν αὐτῷ καμίσιον.

Δεν είχε ρούχο να φορέσει τον χειμώνα και του αγόρασε καμίσιον -άρα το καμίσιον, τότε τουλάχιστον, θα ήταν κάπως χοντρό ρούχο, πανωφόρι, και το υποκάμισον πιο λεπτό, κάτω από το καμίσιον.

Αλλά στο ίδιο έργο του Μόσχου βρίσκουμε και την πρώτη εμφάνιση του τύπου υποκάμισον:  Εἶτα μετὰ χρόνον τινὰ λοιδορία κατ’ ἐμοῦ πρὸς τὸν βασιλέα γίνεται, ὅτι τὰ κομερκίου ἐσκόρπισα· καὶ πέμπει ὁ βασιλεὺς, καὶ διαρπάζει τὴν οἰκίαν μου, καὶ ἀπὸ ὑποκαμίσου ἀνασπᾷ με ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ δίδωσί με εἰς τὸ δεσμωτήριον, καὶ ποιῶ ἱκανὸν χρόνον μετὰ τοῦ παλαιοῦ καμισίου.

Και προχωρώντας μερικούς αιώνες πιο πέρα, βρίσκουμε και τους πρώτους τύπους με πουκάμισο, στον Σπανό, αυτό το βυζαντινό κρεσέντο κοπρολογίας:

Δεκαήμερο: Εισαγωγή και μια ιστορία

Στην αρχή της πανδημίας, είχαμε αναφέρει την άποψη του ποιητή Κώστα Κουτσουρέλη, ότι μια επιδημία, η επιδημία πανούκλας του 1348, στάθηκε «η γενέθλια ώρα της ευρωπαϊκής πεζογραφίας» καθώς έδωσε στον Βοκκάκιο το σκηνικό για το Δεκαήμερο. Σε εκείνο το άρθρο, πριν από τρεις μήνες, είχα γράψει ότι «τον Βοκκάκιο θα τον θυμηθούμε μιαν άλλη φορά».

Σήμερα, που τα μέτρα περιορισμού έχουν χαλαρώσει, στην Ευρώπη τουλάχιστον μια και η πανδημία σε άλλες ηπείρους δεν έχει ακόμα καταλαγιάσει, νομίζω πως είναι η κατάλληλη στιγμή να εκπληρώσω αυτή την κάπως ασαφή υπόσχεση που είχα δώσει και να παρουσιάσω ένα απόσπασμα από το Δεκαήμερο.

Το έργο του Βοκκάκιου έχει τεράστια σημασία, διότι είναι το πρώτο πεζό λογοτεχνικό έργο σε νεότερη ευρωπαϊκή γλώσσα, σε μια εποχή που οι λόγιοι έγραφαν λατινικά. Είναι και το πρώτο νεότερο μυθιστόρημα, αν και στην πραγματικότητα πρόκειται για συλλογή από ανεξάρτητες ιστορίες. Πάντως, άσκησε τεράστια επιρροή στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία.

O Ιωάννης Βοκκάκιος (1313-1375) έγραψε το Δεκαήμερο στα αμέσως επόμενα χρόνια μετά την επιδημία του 1348. Το 1352 το είχε τελειώσει. Καθώς η Φλωρεντία δοκιμάζεται από την πανούκλα, εφτά γυναίκες της καλής τάξης αποσύρονται στην εξοχή σε μια έπαυλη που έχει μείνει έρημη, μαζί με τρεις νεαρούς. Για να περάσει η ώρα, διηγούνται ιστορίες: κάθε μέρα μία ή ένας από τους δέκα χρίζεται βασίλισσα ή βασιλιάς της ημέρας και ορίζει το θέμα που θα έχουν οι ιστορίες. Στη συνέχεια το κάθε μέλος της δεκαμελούς συντροφιάς αφηγείται μια ιστορία και στο τέλος ο βασιλιάς ή η βασίλισσα κάνει μιαν ανακεφαλαίωση. Δέκα μέρες επί δέκα αφηγητές, εκατό ιστορίες.

Οι ιστορίες του Δεκαημέρου συχνά είναι ευτράπελες, απηχούν λαϊκές διηγήσεις, πολλές έχουν θέμα τον έρωτα ή την απιστία, άλλες παρουσιάζουν έξυπνα κόλπα με τα οποία ο ήρωας μπόρεσε να βγει από μια δύσκολη θέση ή δίνουν ένα ηθικό δίδαγμα κτλ.

Το Δεκαήμερο έχει μεταφραστεί πολλές φορές στα ελληνικά αλλά δεν ξέρω αν υπάρχει στο εμπόριο αυτή τη στιγμή κάποια έκδοσή του. Τα κείμενα που εγώ θα παρουσιάσω σήμερα προέρχονται από την δίτομη έκδοση από τα Γράμματα σε μετάφραση του μεγάλου τεχνίτη Κοσμά Πολίτη.

Διάλεξα να παρουσιάσω την εισαγωγή, όπου ο Βοκκάκιος περιγράφει την επιδημία της πανούκλας στη Φλωρεντία. Σταματάω αμέσως πριν από το σημείο όπου γνωρίζουμε τις εφτά ηρωίδες.

Και για να μην μείνουμε με την πικρή γεύση, προσθέτω μιαν ευτράπελη ιστορία απιστίας, την 7η ιστορία της 7ης ημέρας, από την οποία καθιερώθηκε σε διάφορες γλώσσες η έκφραση «κερατάς, δαρμένος κι ευχαριστημένος».

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΜΕΡΑΣ ΤΟΥ ΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Ο συγγραφέας εκθέτει για ποιο λόγο συγκέντρωσε ορισμένα πρόσωπα που δε θ’ αργήσουν να εμφανι­στούν. Ύστερα, κάτω από την ηγεμονία της Παμπινέας, καθένα από τούτα τα πρόσωπα καταπιάνεται με το θέμα που του είναι περισσότερο αγαπητό.

Κάθε φορά, χαριτωμένες αναγνώστριες, που στοχάζομαι πόσο ευαίσθητο, από την ίδια του τη φύση, είναι το φύ­λο σας, λέω μέσα μου πως τούτο το βιβλίο θα σας κάνει στην αρχή οδυνηρή εντύπωση. Η θανατηφόρα πανού­κλα, που έχει περάσει τώρα πια, μα που η θύμησή της εί­ναι τόσο θλιβερή για όσους έχουν δει ή έχουν πληροφορηθεί το ρήμαγμα που είχε κάνει — αυτή είναι η προμε­τωπίδα του βιβλίου μου. Όμως δε θα ‘θελα η φρίκη να σας εμποδίσει να προχωρήσετε. Μη νομίζετε πως τούτο το ανάγνωσμα θα συνεχιστεί μέσα στα δάκρυα και τους στεναγμούς. Ο βραχνάς της αρχής; Φανταστείτε ένα βου­νό, που οι κακοτράχαλες πλαγιές του ορθώνονται μπρο­στά στους ταξιδιώτες· μα εκεί πλάι απλώνεται ένας κάμ­πος, που η ομορφιά του θέλγει και μαγεύει τόσο περισ­σότερο, όσο δυσκολότερο ήταν το σκαρφάλωμα και το κατηφόρισμα. Αν η θλίψη γειτονεύει με την ευθυμία, οι συμφορές σκορπούν σαν έρχεται η χαρά. Αυτή τη σύν­τομη στενοχώρια (τη λέω σύντομη γιατί πιάνει μονάχα μερικές αράδες) τη διαδέχονται αμέσως η γλύκα κι η ευ­χαρίστηση που σας υποσχέθηκα πιο πάνω και που, δί­χως καμιά υποχρέωση από μέρους μου, η εισαγωγή δε σας επιτρέπει καθόλου να ελπίζετε. Αχ! Αν μπορούσα να σας οδηγήσω εκεί όπου επιθυμώ, ακολουθώντας ένα δρό­μο διαφορετικό από το τραχύ μονοπάτι που σας προτεί­νω, θα το ’κανα μ’ όλη μου την καρδιά. Αλλά πώς μπο­ρώ, δίχως να αναφερθώ σ’ εκείνη τη συμφορά, να εξηγή­σω την προέλευση των όσων θα διαβάσετε παρακάτω; Η ανάγκη με κάνει ν’ αποφασίσω αυτό τον πρόλογο.

Η χολεριασμένη (διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη)

Τις Κυριακές βάζουμε λογοτεχνικό θέμα, και σήμερα αποφάσισα να βάλω κάτι επίκαιρο, σχετικό με τους καιρούς πανδημίας που περνάμε. Μου το θύμισε μια ανάρτηση του ποιητή Κώστα Κουτσουρέλη, ο οποίος αναφέρθηκε σε λογοτεχνικά έργα που έχουν γραφτεί με αφορμή επιδημίες του παρελθόντος. Ο Κουτσουρέλης μάλιστα επισήμανε ότι μια επιδημία, η επιδημία πανούκλας του 1348 στάθηκε «η γενέθλια ώρα της ευρωπαϊκής πεζογραφίας» καθώς έδωσε στον Βοκκάκιο το σκηνικό για το Δεκαήμερο.

Τον Βοκκάκιο θα τον θυμηθούμε μιαν άλλη φορά. Σήμερα θα δημοσιεύσουμε ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη, που το είχα βάλει στον παλιό μου ιστότοπο, τη Χολεριασμένη και αφορά την επιδημία που έπληξε την Αθήνα το 1854, όπως τη διηγήθηκε στον Παπαδιαμάντη μια «σεβάσμια γερόντισσα Αθηναία».

Το διήγημα δημοσιευτηκε στο περιοδικό Παναθήναια τον Οκτώβριο του 1901. Στο ίδιο περιοδικό είχε προηγουμένως δημοσιευτεί και το συγγενικό διήγημα Το θαύμα της Καισαριανής.

Παραθέτω μονοτονισμένα (αν θέλετε πολυτονικό, εδώ).

Η ΧΟΛΕΡΙΑΣΜΕΝΗ

Την κατωτέρω διήγησιν, καθώς και την άλλην, την επιγραφομένην «Το Θαύμα της Καισαριανής», ήκουσα εκ στόματος της παθούσης, ήτις είναι η κυρα-Ρήνη Ελευθέραινα, του ποτέ Ροδίτη, σεβάσμια γερόντισσα Αθηναία.

«Με είχαν παραιτήσει όλοι οι δικοί μου, ο άνδρας μου, όπως κι ο αδερφός μου… Είχα πανδρευθεί μικρή, μ’ αυτόν τον μπάρμπα-Λευθέρη, που βλέπεις, που κοντεύει τώρα τα ογδονταπέντε. Θα ήτον ως είκοσι χρόνια μεγαλύτερος από μένα.

Τόσο μικρή και τόσο άκακη και άγνωστη ήμουν, κορίτσι δεκατριών χρονών. Εκείνος μ’ έπαιρνε στα γόνατα του, και μ’ εφίλευε καραμέλες. Θα ήτον τριαντάρης τότε. Εγώ ούτε ιδέαν είχα απ’ αυτά τα πράγματα.

Ο Δημήτρης Κοσμόπουλος γράφει για τον Βαγγέλη Γιακουμάκη και γι’ άλλους που έφυγαν

Τις Κυριακές βάζουμε θέμα λογοτεχνικό -που σημαίνει ότι σχεδόν πάντα βάζουμε πεζά ή, σπανιότερα, ποιήματα κάποιου παλιού ποιητή, ας πούμε του αγαπημένου μου Λαπαθιώτη ή του επίσης αγαπημένου μου Κοτζιούλα. Δεν θυμάμαι να έχουμε αφιερώσει ποτέ κυριακάτικο άρθρο σε σύγχρονο ποιητή, ενώ για σύγχρονους πεζογράφους δεν είναι σπάνια τα άρθρα έστω και με απλή ασχολίαστη παράθεση κάποιου έργου τους. Κάτι λέει αυτό ή για τα δικά μου γούστα ή για τη θέση της σύγχρονης ποίησης.

Σήμερα θα κάνω μιαν εξαίρεση και θα παρουσιάσω ποιήματα από ένα σχετικά καινούργιο βιβλίο, την πιο πρόσφατη ποιητική συλλογή ενός από τους αξιόλογους ποιητές μας, του Δημήτρη Κοσμόπουλου, το Θέριστρον, συλλογή που κυκλοφόρησε πριν από έξι μήνες περίπου σε πολύ προσεγμένη έκδοση από τις εκδόσεις Κέδρος. Είναι το ένατο ποιητικό βιβλίο του Κοσμόπουλου, που εδώ βλέπετε σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμά του.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, πρέπει να σχολιάσουμε και τον τίτλο της συλλογής. Τι είναι το θέριστρον; Δεν είναι λεξιπλασία, όπως ίσως θα φανταζόταν κανείς. Η λέξη υπάρχει, στην αρχαία γραμματεία. Στον πληθυντικό, τα θέριστρα είναι η αμοιβή που πληρώνει κανείς στους εργάτες που θερίζουν. Στον ενικό όμως η λέξη έχει άλλες δύο σημασίες. Αφενός σημαίνει το εργαλείο του θερισμού, το δρεπάνι, από την άλλη όμως σημαίνει επίσης ένα ελαφρό θερινό ένδυμα. Και οι δυο λέξεις μαρτυρούνται στην ίδια πηγή, στους Εβδομήκοντα και επειδή ο Κοσμόπουλος είναι ποιητής με βαθιά χριστιανική πνευματικότητα έχει σημασία η πηγή. Νομίζω πως συνειδητά διάλεξε μια λέξη με δυο σημασίες -το δρεπάνι βέβαια παραπέμπει στον θάνατο, αλλά το καλοκαίρι, η θερινή στολή, στην αέναη συνέχεια.

Τις τελευταίες δεκαετίες συμβαίνει ένα αξιοπρόσεκτο φαινόμενο στα ποιητικά μας πράγματα, κι αυτό είναι η αναβίωση του παραδοσιακού, ισόμετρου στίχου. Το κίνημα αυτό ξεκίνησε, αν δεν σφάλλω, με την τριάδα Καψάλη-Λάγιου-Κοροπούλη και συνεχίστηκε από άλλους, ανάμεσά τους και νεότεροι, σαν τη φίλη μας Σοφία Κολοτούρου, ακόμα και νεότατοι, όπως ο μυστηριώδης Ααρών Μνησιβιάδης και ο εξαιρετικά ταλαντούχος Θάνος Γιαννούδης. Και εδώ ανήκει, βέβαια, ο Δημήτρης Κοσμόπουλος, ηλικιακά πιο κοντά στην πρώτη τριάδα, αν και λιγάκι νεότερος.

Όταν ο Λαπαθιώτης συνάντησε τον Παλαμά -και τον Πόε

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα ξεπήδησε από μια συζήτηση που έγινε στο Φέισμπουκ στις αρχές Αυγούστου. Λόγω του καλοκαιρινού κλίματος, δεν θέλησα ή δεν μπόρεσα να το γράψω τότε, οπότε το γράφω τώρα.

Η συνάντηση του τίτλου είναι φιλολογική. Στην πραγματική ζωή ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) και ο Ναπολέων Λαπαθιώτης (1888-1944) είχαν συναντηθεί πολλές φορές, αν και βέβαια η μεγάλη διαφορά της ηλικίας (29 χρόνια νεότερος ο Λαπαθιώτης, κι ας πέθαναν με ένα χρόνο διαφορά) δεν τους άφησε να γίνουν φίλοι. Στην εφηβεία και την πρώτη νιότη του ο Λαπαθιώτης ήταν φίλος με τον γιο του Παλαμά, τον Λέαντρο, και ανήκαν και οι δυο τους στην ομάδα των δέκα νεαρών ποιητών (μαζί με Φιλύρα και Βάρναλη, μεταξύ άλλων) που έκδωσαν το 1907 το πρωτοποριακό ποιητικό περιοδικό Ηγησώ -που το βάφτισε ο Κωστής, ο οποίος συνεργαζόταν με το περιοδικό, όπως συνεργάστηκε άλλωστε και με την «αμαρτωλή» Ανεμώνη το 1910 (εδώ εξηγώ γιατί τη λέω αμαρτωλή).

Στην αλληλογραφία του ο Λαπαθιώτης αναφέρεται πότε-πότε στον Παλαμά και σε συναντήσεις τους, και μάλιστα σε ένα σημείο μάς λέει ότι ο Παλαμάς είχε παινέψει πολύ ένα ποίημα του έφηβου Λαπαθιώτη, όταν ο τελευταίος το είχε απαγγείλει σε μια συγκέντρωση στο σπίτι του Νικ. Πολίτη, που οι δυο γιοι του, ο Φώτος και ο Γιώργος, ήταν περίπου συνομήλικοι και φίλοι με τον Ναπολέοντα. Το ποίημα αυτό, «Ο τρελός» δεν έχει βρεθεί πουθενά -μάλλον δεν δημοσιεύτηκε οπότε για να το μάθουμε θα πρέπει μάλλον να ανοίξουν κάποτε οι αδελφοί Παπανδρέου το μυθικό αρχείο Λαπαθιώτη που έχουν ιδιοκτησία τους και να εκδοθούν τα περιεχόμενά του. Αλλά πλατειάζω.

Αργότερα ο Λαπαθιώτης πήρε απερίφραστα το μέρος του Καβάφη στη μεγάλη διαμάχη που δίχασε τη φιλολογούσα Ελλάδα από το 1924 και μετά: Παλαμάς ή Καβάφης; Έτσι, ήρθε σε σφοδρή σύγκρουση με τους παλαμικούς, αν και όχι με τον ίδιο τον Παλαμά.

Εδώ όμως θα δούμε μια ποιητική τους συνάντηση.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ

Την περασμένη βδομάδα έγινε στην Αθήνα το 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» που το διοργάνωσε η ΕΛΕΤΟ, η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, με συνδιοργανωτές το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΤΕΕ και άλλους φορείς σχετικούς με τη γλώσσα και την ορολογία.

Είχα την τιμή και τη χαρά να πάρω μέρος στην ανοιχτή συζήτηση με την οποία έκλεισε το συνέδριο, το απόγευμα του Σαββάτου. Παρουσίασα μιαν εισήγηση την οποία θα δημοσιεύσω πιο κάτω. Στη συζήτηση πήραν επίσης μέρος με εισηγήσεις η φίλη μεταφράστρια και καθηγήτρια του ΑΠΘ Τιτίκα Δημητρούλια, ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, ο συγγραφέας και μαθηματικός Τεύκρος Μιχαηλίδης, η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ και μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, ο φιλόλογος Γιώργος Τράπαλης και η φίλη και παλιά συνάδελφος Κατερίνα Τοράκη. Συντονιστής ήταν ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θ.Π.Τάσιος.

Όλες οι συζητήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες για καποιον που ασχολείται με τη γλώσσα και τη μετάφραση και δεν αποκλείεται στο μέλλον να παρουσιάσω από το ιστολόγιο και κάποιαν άλλη από αυτές. Αλλά και οι καθαυτό ανακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν ενδιαφέρουσες αν και αναγνωρίζω πως απευθύνονταν σε μάλλον ειδικό κοινό. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τις περιλήψεις -εμένα μου κίνησαν το ενδιαφέρον ιδίως η ανακοίνωση του γλωσσολόγου Ασημάκη Φλιάτουρα για τη λαϊκή και διαλεκτική ορολογία, καθώς και η ανακοίνωση του Παναγιώτη Κριμπά για τα ελληνογενή εκκλησιαστικά δάνεια στις ανατολικές σλαβικές γλώσσες.

Όμως και οι άλλες ανακοινώσεις είχαν κάτι ενδιαφέρον διότι, ακόμα κι αν κάποιος αισθάνεται απέχθεια για έναν τομέα, π.χ. για τον τραπεζικό τομέα, όταν είναι μεταφραστής είναι αναγκασμένος να έχει μια στοιχειώδη εξοικείωση με τη σχετική ορολογία διότι, απλούστατα, μπορεί αύριο να βρεθεί αντιμέτωπος με την ορολογία αυτή σε ένα κείμενο που θα κληθεί να το μεταφράσει.

Η ΕΛΕΤΟ εδώ και χρόνια υπηρετεί την ελληνική γλώσσα και ορολογία. Δεν συμφωνώ πάντοτε με τις προτάσεις της (και το έχω εκφράσει και δημόσια, πάνω από μία φορά, τόσο στο ιστολόγιο όσο και σε άλλα γλωσσικά φόρουμ) ωστόσο δεν είναι σωστό να περιμένεις να συμφωνείς απόλυτα με κάποιον για να συνεργαστείς μαζί του, αλλιώς το μόνο που θα κάνεις θα είναι να ειρωνεύεσαι από το Φέισμπουκ όσους προσπαθούν να προσφέρουν κάτι. Συνεργάζονται άλλωστε στενά με την ΕΛΕΤΟ αρκετοί επιφανείς Έλληνες γλωσσολόγοι, πολλοί από τους οποίους είχαν ανακοινώσεις στο πρόσφατο Συνέδριο. Η ΕΛΕΤΟ πρωταγωνιστεί επίσης στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας, στο οποίο συμμετέχω κι εγώ υπηρεσιακά, ένα δίκτυο που φιλοδοξεί να βοηθήσει στην καθιέρωση και χρήση κοινώς αποδεκτής ελληνικής ορολογίας.

Θα παρουσιάσω εδώ την εισήγησή μου, με βάση το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει. Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα διαπιστώσουν πως αρκετά από αυτά που είπα είναι παρμένα από δύο άρθρα, ένα πρόσφατο και ένα παλαιότερο.

Στη συζήτηση που ακολούθησε, με βάση και τις εισηγήσεις άλλων συνεισηγητών, διατύπωσα την ευχή να γίνουν εργασίες αποδελτίωσης Ελλήνων λογοτεχνών με απώτερο σκοπό να συνταχθεί κάποτε ένα λεξικό που θα περιέχει όλες αυτές τις αποθησαυρισμένες λέξεις, που δεν τις έχουν (και καλώς δεν τις έχουν) τα γενικά λεξικά -κάτι τέτοιο είχε οραματιστεί, θαρρώ, ο Λίνος Πολίτης.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση

Οι παροιμίες και οι παροιμιακές εκφράσεις θέτουν ιδιαίτερες προκλήσεις στον μεταφραστή –και ιδίως τον μεταφραστή λογοτεχνίας, αφού αυτά τα σχήματα ευδοκιμούν κυρίως στην πεζογραφία και σε άλλα είδη έντεχνου πεζού λόγου (απομνημονεύματα, χρονογραφήματα κτλ.) Βέβαια, δεν είναι ομοιογενής η παρουσία τους –κάποιοι συγγραφείς αποφεύγουν παροιμίες και εκφράσεις ενώ άλλα έργα βρίθουν από παροιμιακό λόγο, όπως π.χ. το Τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή, από το οποίο και θα αντλήσω κάποια παραδείγματα στη συνέχεια.

Δυο ποιήματα για τη γλώσσα που αλλάζει

Τον παλιό καιρό, στον μεσοπόλεμο ας πούμε, πολλές καθημερινές εφημερίδες δημοσίευαν κάθε μέρα στη δεύτερη (συνήθως) σελίδα τους και ένα ποίημα, συνήθως Έλληνα ποιητή, αν και όχι σπάνια και ξένο μεταφρασμένο. Τα περισσότερα απ’ τα ποιήματα αυτά ήταν ήδη εκδομένα, αλλά ανάλογα με το μεράκι και τις γνωριμίες του υπεύθυνου της στήλης δημοσιεύονταν κι ανέκδοτα ποιήματα πότε-πότε: κάμποσα του Φιλύρα, ας πούμε, έχουν βρεθεί από αναδιφήσεις σε δεύτερες σελίδες.

Η συνήθεια αυτή συνεχίστηκε και μεταπολεμικά -ας πούμε στη «Μακεδονία», τουλάχιστον ως και τη δεκαετία του 1960, αλλά στα νεότερα χρόνια έχει σχεδόν χαθεί. Όχι ολότελα όμως. Υπάρχει μία καθημερινή εφημερίδα που δημοσιεύει κάθε μέρα ένα νεοελληνικό ποίημα, και μαλιστα στο κυριακάτικο το φύλλο της τα ποιήματα είναι ανέκδοτα και δημοσιεύονται κάτω από τον γενικό τίτλο «Ποιήματα που τώρα γράφ0νται».

Η εφημερίδα αυτή που αποτελεί την τιμητικήν εξαίρεση είναι η Αυγή, με την οποία έχω την τιμή να συνεργάζομαι κι εγώ. Κάθε μήνα, τα ποιήματα που δημοσιεύονται τα διαλέγει κι ένας «ανθολόγος του μήνα». Το μόνο στο οποίο διαφωνώ είναι πως τα ποιήματα δημοσιεύονται σε πολυτονικό, κάτι που μου φαίνεται περιττό (και που, παλιότερα, προκαλούσε διάφορα τεχνικά προβλήματα και απόλυτα δικαιολογημένες ενστάσεις και άλλων). Αλλά, έτσι γι’ αλλαγή, σήμερα δεν θα εστιαστώ στα αλεξαντριανά σκουληκάκια (όπως τα αποκαλούσε ένας από τους στυλοβάτες της Αυγής, ο Τάσος Βουρνάς).

Λοιπόν, για τον τρέχοντα μήνα, τον Νοέμβριο του 2014, οι ανθολόγοι κατ’ εξαίρεση είναι δύο, οι φίλοι Κώστας Κουτσουρέλης και Σοφία Κολοτούρου, που μαζί επιμελούνται και το ιστολόγιο Παμπάλαιο νερό, που δημοσιεύει ποιήματα σε παραδοσιακό (ισόμετρο) στίχο και που μ’ αρέσει πολύ. Στην Αυγή, οι δυο συνανθολόγοι δημοσιεύουν αυτό τον μήνα σατιρικά και κωμικά ποιήματα, με την ευρύτερη έννοια του όρου, σχεδόν όλα γραμμένα τα τελευταία 30 χρόνια.

Χτες, ο Κώστας Κουτσουρέλης ανέβασε και στο Φέισμπουκ το παρακάτω ποίημα του Νίκου Φωκά, που είχε μόλις δημοσιευτεί και στην εφημερίδα. Το αναδημοσιεύω χωρίς δασείες και περισπωμένες και σύμφωνα με τη σημερινήν ορθογραφία:

Ραδιόφωνο

Χαμήλωσα στο ελάχιστο τον ήχο
κι οι πρόστυχες φωνές αυτοστιγμεί
ακούγονται σαν ψίθυρος αγνές·
σαν ψίθυρος μαζί με τις φωνές
οι γλωσσικοί βιασμοί κι οι ξενισμοί
που δεν απαριθμούνται σ’ ένα στίχο.

Διότι αν πρέπει να ‘χω τέτοια γλώσσα
με σόου τζάκποτ ζάπινγκ και τι-βι
την καταργώ καλύτερα εντελώς
κι ας μείνει μόνο ως ψίθυρος απλός
μιας πίστης υπενθύμιση ακριβή
καθώς κοιτώ τα σύννεφα στην Όσσα.

ΝΙΚΟΣ ΦΩΚΑΣ
Πλανόδιον, τχ. 21, 1994

Κουφός είσαι ρε; Δεν ακούς;

Αύριο, Παρασκευή 5 Νοεμβρίου, στις 6 το απόγευμα, παρουσιάζεται στον Ιανό το βιβλίο της φίλης Σοφίας Κολοτούρου «Κουφός είσαι ρε; Δεν ακούς;» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΚΨΜ. Ο υπότιτλος του βιβλίου: Κουφές ιστορίες καθημερινής τρέλας, κατατοπίζει κάπως για το περιεχόμενό του. Περισσότερα δεν θα γράψω, γιατί το βιβλίο δεν το έχω δει, αλλά πρέπει να είναι πρωτότυπο αν κρίνω από το ότι περιλαμβάνει και κόμικ (ή κόμικς; ) του Σπύρου Δερβενιώτη.

Ομιλητές:
Σπύρος Δερβενιώτης, σκιτσογράφος του βιβλίου
Γκάζι Καπλάνι, δημοσιογράφος, συγγραφέας,
Δημήτρης Αρμάος, φιλόλογος, ποιητής
Νέστορας Πουλάκος, δημοσιογράφος, εκδότης «Βακχικόν»
Δημήτρης Σούλης, ιατρός καρδιολόγος, ομοιοπαθητικός
και η ίδια η Σοφία Κολοτούρου.

Συντονίζει εκ μέρους των εκδόσεων ΚΨΜ, ο Δημήτρης Γκόβας.

Νέοι ήχοι στο παμπάλαιο νερό

Παμπάλαιο νερό λέγεται η ιστολογική ανθολογία (ή το ανθολογικό ιστολόγιο) που έχουν ξεκινήσει, εδώ και ένα μήνα περίπου, οι ποιητές Σοφία Κολοτούρου και Κώστας Κουτσουρέλης. Ποιητικό ιστολόγιο λοιπόν και ανθολογία που τώρα φτιάχνεται, αφού κάθε μέρα προσθέτουν ένα ποίημα, αλλά με μια ιδιομορφία, ή μάλλον με δύο.

Η ιδιομορφία είναι ότι στο Παμπάλαιο νερό ανθολογούνται μόνο ‘παραδοσιακά’ ποιήματα, γραμμένα δηλαδή με τον ισόμετρο στίχο, κοινώς με μέτρο και ρίμα. Όπως λένε οι ίδιοι οι ανθολόγοι: Ως ποιήματα γραμμένα σε παραδοσιακές μορφές εκλαμβάνουμε όσα στηρίζονται σε έναν ή περισσότερους τρόπους της προνεωτερικής μορφοπλασίας: μέτρο, ρίμα, αριθμό συλλαβών, κανονική στροφική οργάνωση. Επίσης, με μια ευρύτερη έννοια, όσα δανείζονται τέτοια στοιχεία και τα αναμειγνύουν εκλεκτικά με τους τρόπους της ελευθερόστιχης ποίησης, συγκλίνοντας έτσι σε μεικτές ή υβριδικές μορφές.

Η δεύτερη ιδιομορφία είναι ότι ανθολογούνται μόνο ποιήματα των τελευταίων τριάντα ετών. Έτσι, όχι Παλαμάς, Καρυωτάκης ή Λαπαθιώτης, αλλά καινούργια ποιήματα, μάλιστα πολλά εντελώς νέα, φετινά ή έστω του τωρινού αιώνα.

Γράφονται στις μέρες μας ποιήματα σε παραδοσιακές μορφές; θα ρωτήσει κανείς. Είναι αλήθεια ότι από το 1950 έως το 1980 περίπου οι παραδοσιακές μορφές υποχώρησαν πολύ, τόσο που να τις ταυτίζουν πολλοί με τα στιχάκια του λαϊκού ημεροδείχτη ή με τις αδέξιες προσπάθειες ερωτευμένων νεαρών. Όταν όμως το εκκρεμές έφτασε στην άκρη, παρουσιάστηκε ορμητικά (στα τέλη της δεκαετίας του 1980-αρχές 1990) μια νέα γενιά ποιητών του ισόμετρου στίχου. Η ανθολογία «Παμπάλαιο νερό» θα μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε ότι καλή ισόμετρη ποίηση εξακολουθεί να γράφεται και ότι μάλλον ποτέ δεν σταμάτησε να γράφεται. Μάλιστα, οι ανθολόγοι υποστηρίζουν ότι ανάκαμψη των παραδοσιακών ποιητικών μορφών παρατηρείται διεθνώς.