Πόσοι πρωθυπουργοί χρειάζονται για ν’ αλλάξουν μια λάμπα;

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 22 ως τώρα. Στην εδώ δημοσίευση προσθέτω το τραγούδι και την ενδοϊστολογική αναφορά. 

Κατά πάσα πιθανότητα θα έχετε ακούσει κάποια ανέκδοτα της οικογένειας «Πόσοι Χ χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα;» όπου Χ μπορεί να είναι μέλη εθνοτικών ομάδων ή εκπρόσωποι διάφορων επαγγελμάτων ή άλλες κατηγορίες -άλλοτε η απάντηση είναι 5 (ο ένας αλλάζει τη λάμπα και οι τέσσερις γυρίζουν το τραπέζι), άλλοτε είναι το προφανές «ένας» αλλά με διάφορες ανατροπές στο τέλος -στο Διαδίκτυο θα βρείτε πάμπολλες παραλλαγές, τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά διότι είναι διεθνή αυτά τα ανέκδοτα.

Ομολογώ ότι δεν έχω συναντήσει παραλλαγή με το ερώτημα του τίτλου μας, ίσως επειδή ένας είναι ανά πάσα στιγμή ο πρωθυπουργός της χώρας. Ωστόσο, αυτό μου ήρθε στο νου διαβάζοντας την τελευταία «χαλαρή» ραδιοφωνική συνέντευξη του Κυριάκου Μητσοτάκη, σε εκπομπή που ακούν πολλοί νέοι, στην οποία ο πρωθυπουργός, σαν άλλος θείος που κάθεται με τη νεολαία, θέλοντας ενόψει εκλογών να φτιάξει προφίλ ανθρώπου της διπλανής πόρτας, εξομολογήθηκε ότι από μαστορέματα στο σπίτι δεν σκαμπάζει και πολλά, αλλά αλλάζει τις λάμπες και ξέρει πού είναι οι ασφάλειες. (Βέβαια, αυτό δίνει μάλλον την εικόνα που ήθελε ν’ αποτινάξει, του πορφυρογεννητου γόνου που πάντοτε είχε γύρω του υπηρέτες, αλλά τέλος πάντων).

Έτσι όμως βρήκαμε κι εμείς θέμα για το σημερινό μας άρθρο -κι επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα λεξιλογήσουμε για τη λέξη «λάμπα», μια λέξη που έχει αρκετό ενδιαφέρον από αυτή την άποψη.

Η λάμπα είναι δάνειο από το γαλλικό lampe, επειδή όμως η γαλλική λέξη, όπως θα δούμε, έχει απώτερη ελληνική αρχή, λέμε ότι πρόκειται για αντιδάνειο.

Πράγματι, στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας βρίσκεται η αρχαία λέξη λαμπάς που παράγεται από το ρήμα «λάμπω». Η λαμπάς των αρχαίων είναι βέβαια η γιαγιά της δικής μας λαμπάδας, αλλά η σημασία τους δεν είναι ίδια. Η λαμπάδα σήμερα είναι το μεγάλο κερί, για τις μεγάλες γιορτές ας πούμε, που παραδοσιακά παίρνουν δώρο οι νονοί στα βαφτιστήρια τους, αλλά στα αρχαία ήταν ο πυρσός, η δάδα. Στους Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, ας πούμε, υπάρχει ο στίχος «φλέγει δὲ λαμπὰς διὰ χερῶν ὡπλισμένη», στη μετάφραση του Γρυπάρη «Και λάμπει η δάδα αρματωμένη στη δεξιά του».

Advertisement

Νερό από την αποικία

Πριν από κάμποσα χρόνια, πηγαίναμε μιαν εκδρομή οικογενειακώς στην Κολονία (ή Κολωνία, θα δούμε παρακάτω τα ορθογραφικά).

Η μικρή μου κόρη ρώτησε:

– Θα πάρουμε και κολόνιες από την Κολονία; Αφού εκεί βγαίνουν.

Η μεγάλη την κοίταξε περιφρονητικά από την άβυσσο των δύο χρόνων που τις χώριζε, και έσπευσε να τη διορθώσει, λέγοντάς της ότι κολόνιες βγάζουν σε πολλά μέρη.

Ωστόσο, η μικρή είχε δίκιο, ετυμολογικά τουλάχιστον, διότι αν σήμερα κολόνιες φτιάχνονται σε όλα τα μέρη του κόσμου, ωστόσο η πρώτη κολόνια (ή κολώνια) φτιάχτηκε στην Κολονία (ή Κολωνία, είπαμε) και από εκεί πήρε το όνομά της -δεν είναι δηλαδή συμπτωματική η ομοιότητα η ηχητική.

Αν δείτε άλλωστε ένα μπουκαλάκι κολόνιας, το λέει καθαρά:

Eau de Cologne, κατά λέξη «νερό της Κολονίας».Μάλιστα εδώ το βλέπουμε και στα γερμανικά, Kölnisch Wasser, Κολονέζικο νερό, που είναι και echt, γνήσιο.

(Αναγκαστικά η φωτογραφία περιλαμβανει τοποθέτηση προϊόντος. Ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες. Αν διαβάζετε από την 4711, πείτε μου πού να στείλω αριθμό λογαριασμού).

Γιατί νερό της Κολονίας; Διότι πρωτοφτιάχτηκε στη μεγάλη πόλη του Ρήνου. O Ιταλός αρωματοποιός Τζοβάνι Μαρία Φαρίνα, εγκατεστημένος στην Κολονία από τις αρχές του 18ου αιώνα, έφτιαξε το 1709 ένα άρωμα που το ονόμασε Eau de Cologne, στα γαλλικά, αφού η γαλλική γλώσσα ήταν εκείνη που κυριαρχούσε πανευρωπαϊκά, ιδίως σε θέματα μόδας και πολυτέλειας. Η οικογένεια Φαρίνα ακόμα φτιάχνει στην Κολονία τα δικά της αρώματα, οχτώ γενιες μετά.

(Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1704, ένας άλλος Ιταλός αρωματοποιός, ο Τζαν Πάολο Φέμινις, που συνεργαζόταν με τον Φαρίνα, είχε παρουσιάσει ένα παρόμοιο άρωμα, που όμως το ονόμασε λατινιστί aqua mirabilis, θαυμαστό νερό. Επειδή όμως τριακόσια χρόνια μετά ο Γαβρόγλου επρόκειτο να καταργησει τα λατινικά, η λατινική ονομασία δεν έπιασε και αντιθέτως καθιερώθηκε η γαλλική).

Η Κολονία ήταν σημαντικό κέντρο της αρωματοποιίας λοιπόν και στο τέλος του 18ου αιώνα ένας Γερμανός αρωματοποιός παρουσίασε ένα δικό του άρωμα που το έφτιαχνε στο εργαστήριό του στην οδό Glockengasse 4. Και επειδή όλα τα οικήματα της πόλης πήραν τότε αριθμό και το δικό του οίκημα είχε πάρει τον αριθμό 4711, ονόμασε το άρωμά του 4711, που διατηρείται έως σήμερα παρόλο που η μάρκα έχει πλέον αλλάξει χέρια.

Από το γαλλικό (και διεθνές) eau de Cologne, λοιπόν, και η δική μας κολόνια, μέσω του ιταλικού colonia μάλλον. Αλλά δεν τελειώσαμε, μάλλον αρχίζουμε.

Οι λέξεις της μουσικής ξανά

Επαναλαμβάνω σήμερα ένα άρθρο που είχα δημοσιεύσει εδώ πριν από έξι χρόνια, ελπίζοντας να μην το θυμάστε πολύ καλά οι παλαιότεροι. Παρόλο που είχαν γίνει πολλά και καλά σχόλια στο αρχικό άρθρο, ελάχιστα ενσωματώνω στην αναδημοσίευση επειδή ήδη ήταν μεγάλο το αρχικό άρθρο και έκρινα πως θα παραφορτωνόταν.

Λένε πως η μουσική μπορεί να πει τα πάντα χωρίς να χρησιμοποιεί λέξεις, όταν όμως εμείς οι άνθρωποι μιλάμε για τη μουσική λέξεις βέβαια χρησιμοποιούμε, καθώς και μια ειδική ορολογία –και το σημερινό μας ταξίδι θα περιστραφεί γύρω από αυτή την ορολογία και τις λέξεις της μουσικής.

Η ίδια η μουσική πήρε τ’ όνομά της από τις μούσες· και αρχικά, μουσική τέχνη ήταν κάθε τέχνη που είχε προστάτιδα κάποια από τις εννιά Μούσες, σιγά-σιγά όμως το ουσιαστικό «τέχνη» μαράθηκε κι έπεσε, ενώ η σημασία στένεψε κι έμεινε στη μουσική και στη λυρική ποίηση. Από τα λατινικά, musica, πέρασε η λέξη στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και έγινε διεθνής.

Όπως διεθνής λέξη έγινε και το μουσείον, που ήταν στην αρχή ο χώρος ο αφιερωμένος στις Μούσες· και επειδή στη Δύση έφτιαχναν στα πάρκα τους σπήλαια αφιερωμένα στις Μούσες, που τα διακοσμούσαν με ένα ιδιαίτερο είδος ψηφιδογραφίας, αυτό ονομάστηκε musaicus, των Μουσών δηλαδή, και από εκεί το ιταλικό mosaico και αντιδάνειο το δικό μας μωσαϊκό, κάποτε ταπεινό και τώρα περιζήτητο· το μωσαϊκό, που μέσω των στίχων της Νικολακοπούλου ακόμα διατηρεί κάποια σχέση με τη μουσική, αφού τα πιο ωραία λαϊκά σε σπίτια με μωσαϊκά τα είχαμε χορέψει.

Η μουσική μιλάει μόνη της, λέγαμε πιο πάνω, αλλά ταυτόχρονα μιλάει τη γλώσσα στην οποία γράφονται τα πιο δημοφιλή μουσικά έργα της εκάστοτε εποχής. Κάποτε, μιλούσε ελληνικά· στην εποχή μας, μιλάει σαφώς αγγλικά· ίσως πριν από τον πόλεμο να μιλούσε γαλλικά, πάντως για πολλούς αιώνες νωρίτερα η μουσική μιλούσε ιταλικά. Και όχι μόνο η μουσική, αλλά και οι μουσικοί μιλούσαν ιταλικά, είτε ήταν Ιταλοί, πράγμα καθόλου σπάνιο καθώς πλήθη Iταλών μουσικών και τραγουδιστών είχαν κατακλύσει τις βασιλικές αυλές και τις λυρικές σκηνές της Ευρώπης, είτε ήταν ντόπιοι και αναγκάζονταν να χρησιμοποιούν την ιταλική ορολογία, ή και την ιταλική γλώσσα. Χαρακτηριστικό είναι ότι όταν η όπερα του Μότσαρτ «Η μεγαλοψυχία του Τίτου» ανέβηκε στην Πράγα τον Σεπτέμβριο του 1791, λίγο πριν από τον θάνατό του, η αυτοκράτειρα Μαρία Λουίζα λέγεται ότι την απέρριψε περιφρονητικά, χαρακτηρίζοντάς την, εις επήκοον όλων, porcheria tedesca, γερμανική γουρουνιά. Η Γερμανίδα αυτοκράτειρα χρησιμοποιούσε την ιταλική γλώσσα για να βρίσει τον κορυφαίο Γερμανό συνθέτη! (και ας μην ανοίξουμε τώρα συζήτηση αν ο Μότσαρτ ήταν Αυστριακός ή Γερμανός). Την ίδια εποχή ο Μότσαρτ είχε αποφασίσει να ξεκόψει με την Αυλή και να στραφεί προς το λαϊκό θέαμα, στα φτηνά θεατράκια των προαστίων, και είχε ήδη κάνει την περισσότερη δουλειά πάνω σε ένα γερμανόφωνο λιμπρέτο του «αδελφού» του, του επίσης ελευθεροτέκτονα Σικανέντερ –κι έτσι γεννήθηκε αυτό το μπερδεμένο αριστούργημα, ο Μαγικός Αυλός, που είχαμε μια φορά την κουβέντα του και αποφανθήκαμε ότι κακώς ειπώθηκε Μαγεμένος σε μετάφραση από τα γαλλικά (La flute enchantée). Αλλά πλατειάζω. Το γεγονός είναι ότι η σοβαρή μουσική, επειδή στην περίοδο της άνδρωσης και της ακμής της ήταν ιταλόφωνη, έχει λεξιλόγιο σχεδόν αμιγώς ιταλικό -και ακόμα και σήμερα, επειδή οι περισσότερες όπερες έχουν λιμπρέτο ιταλικό, οι λυρικοί τραγουδιστές ξέρουν ιταλικά.

Το κεραμίδι και ο μύθος για το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα

Τώρα που με απαίτηση των δανειστών αίρεται η προστασία της πρώτης κατοικίας από πλειστηριασμούς, έχει αρχίσει να κυκλοφορεί και πάλι ο μύθος για το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης στην Ελλάδα. Τις προάλλες, μάλιστα, διάβασα ένα άρθρο στο Πρωταγών που, λίγο-πολύ, εξομοίωνε την επιθυμία της ιδιοκατοίκησης με παράνοια, και μάλιστα παράνοια που αποτελεί σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό χαρακτηριστικό.

Το άρθρο αυτό του Α. Ζαμπούκα περιέχει κάμποσα χοντρά ψέματα, αλλά επειδή εδώ (και) λεξιλογούμε, εγώ θα ξεκινήσω από μια ωραία λαϊκή φράση που βρίσκεται στην αρχή του: Ο Έλληνας θέλει να έχει ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι του. Συνήθως εγώ τη φράση δεν την ακούω έτσι, παροιμιακά -αν και λέγεται κι έτσι. Κατά τη γνώμη μου, τη λέμε περισσότερο με τη μορφή «να βάλω ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μου, π.χ. «Πήραν δάνειο για να βάλουν ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους» -η παραδειγματική φράση από το Λεξικό της Ακαδημίας.

Λέγοντας «κεραμίδι» εδώ εννοούμε το σπίτι -και μάλιστα το ιδιόκτητο. Η φράση δεν λέγεται σχεδόν ποτέ για νοικιασμένο σπίτι. Λέγοντας κεραμίδι εννοούμε τη στέγη, όσο κι αν εδώ και μερικές γενιές οι περισσότεροι Έλληνες ζούμε σε σπίτια χωρίς κεραμοσκεπή’ αλλά και τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών, όπου αριά και πού να βρεις κανένα διακοσμητικό κεραμίδι, κι αυτά με «κεραμίδι» τα παρομοιάζουμε. Η γλώσσα είναι συντηρητική, το έχουμε ξαναπεί: γεννημένοι στην πόλη οι περισσότεροι, ακόμα «δένουμε τον γάιδαρό μας» όταν θέλουμε να πούμε ότι εξασφαλιστήκαμε.

Το κεραμίδι προέκυψε από το υποκοριστικό «κεραμίδιον» του αρχαίου «κεραμίς», που ανάγεται στο ακόμα πιο αρχαίο «(η) κέραμος», λέξη ήδη μυκηναϊκή, που για την ετυμολογία της έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες, όπως ότι πιθανώς συνδέεται με το ρ. «κεράννυμι» (με τη σημασία αναμιγνύω).

Το κεραμίδι και τα παράγωγά του έχουν ενδιαφέροντα φρασεολογικά. Καταρχάς, ο τύπος «κέραμος» επιβιώνει σε μια αρχαιοπρεπή φράση «λίθοι, πλίνθοι, κέραμοι ατάκτως ερριμμένα» που τη λέμε όταν επικρατεί κάπου μεγάλη ακαταστασία (στην αρχαία γραμματεία η φράση δεν απαντά ακριβώς έτσι).

Οι λέξεις της μουσικής

Τα τελευταία μας άρθρα ήταν αφιερωμένα στην επικαιρότητα -σχεδόν αναπόφευκτα. Όμως χτες, ένας φίλος, μαζί με την υπογραφή του στην επιστολή διαμαρτυρίας για τη διακοπή της συνεργασίας του Γιάννη Χάρη με τα Νέα, με ρώτησε αν έχω γράψει κανένα άρθρο για τις λέξεις της μουσικής. Κατά σύμπτωση, είχα ένα άρθρο στον παλιό μου ιστότοπο, που δεν το έχω δημοσιεύσει εδώ, οπότε μπορεί να μην το έχετε διαβάσει και ευκαιρία είναι να το ανεβάσω σήμερα, ξανακοιταγμένο, για να πάρουμε μια ανάσα από την καταιγιστική και ζοφερήν επικαιρότητα -και αν δεν έχετε υπογράψει την επιστολή διαμαρτυρίας για τον Γιάννη Χάρη, έχετε καιρό μέχρι τις 6 το απόγευμα ώρα Ελλάδας, οπότε βιαστείτε!

Λένε πως η μουσική μπορεί να πει τα πάντα χωρίς να χρησιμοποιεί λέξεις, όταν όμως εμείς οι άνθρωποι μιλάμε για τη μουσική λέξεις βέβαια χρησιμοποιούμε, καθώς και μια ειδική ορολογία –και το σημερινό μας ταξίδι θα περιστραφεί γύρω από αυτή την ορολογία και τις λέξεις της μουσικής.

Η ίδια η μουσική πήρε τ’ όνομά της από τις μούσες· και αρχικά, μουσική τέχνη ήταν κάθε τέχνη που είχε προστάτιδα κάποια από τις εννιά Μούσες, σιγά-σιγά όμως το ουσιαστικό «τέχνη» μαράθηκε κι έπεσε κι η σημασία στένεψε κι έμεινε στη μουσική και στη λυρική ποίηση. Από τα λατινικά, musica, πέρασε η λέξη στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και έγινε διεθνής. Όπως διεθνής λέξη έγινε και το μουσείον, που ήταν στην αρχή ο χώρος ο αφιερωμένος στις Μούσες· και επειδή στη Δύση έφτιαχναν στα πάρκα τους σπήλαια αφιερωμένα στις Μούσες, που τα διακοσμούσαν με ένα ιδιαίτερο είδος ψηφιδογραφίας, αυτό ονομάστηκε musaicus, των Μουσών δηλαδή, και από εκεί το ιταλικό mosaico και αντιδάνειο το δικό μας μωσαϊκό, κάποτε ταπεινό και τώρα περιζήτητο· το μωσαϊκό, που μέσω των στίχων της Νικολακοπούλου ακόμα διατηρεί κάποια σχέση με τη μουσική, αφού τα πιο ωραία λαϊκά σε σπίτια με μωσαϊκά τα είχαμε χορέψει.