Λέξεις-φίλτρα, δηλαδή ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας

Τις προάλλες, είχαμε ένα άρθρο για τις δυο λέξεις «φίλτρο» που υπάρχουν στη γλώσσα μας, δηλαδή από τη μια το ποτό που δίνει μαγικές ιδιότητες, που είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας (από το ρήμα «φιλώ» και το παραγωγικό τέρμα -τρο) και από την άλλη τον ηθμό, που προέρχεται από το ιταλ. filtro.

Η περίπτωση αυτή, να έχουμε ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας είναι μάλλον σπάνια. Λέξεις με περισσότερες από μία σημασίες υπάρχουν πάρα πολλές, και συχνά αυτές λεξικογραφούνται ως διαφορετικά λήμματα σε ένα λεξικό, όμως τις περισσότερες φορές αυτές οι δυο ομόγραφες λέξεις έχουν την ίδια ετυμολογική προέλευση. Για παράδειγμα, διαβήτης είναι και το γεωμετρικό όργανο και η γνωστή ασθένεια. Μπορεί να φαίνονται πολύ μακρινές οι δυο σημασίες, όμως και οι δυο λέξεις ανάγονται στο ρήμα διαβαίνω. Πρώτα σχηματίστηκε η λέξη που δηλώνει το γεωμετρικό όργανο (επειδή ο διαβήτης της γεωμετρίας έχει τεντωμένα σκέλη) και μετά η λέξη που δηλώνει την ασθένεια (κατά το ΛΚΝ επειδή οι πάσχοντες, λόγω συχνουρίας, αναγκάζονται να έχουν τεντωμένα σκέλη). Το ΛΚΝ έχει δύο ξεχωριστά λήμματα, ένα για κάθε σημασία του διαβήτη, το λεξικό Μπαμπινιώτη ένα ενιαίο λήμμα.

Αλλά εμείς στο σημερινό άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με αυτές τις ομόγραφες λέξεις, αλλά με τις άλλες, τις λιγότερες, όπου, όπως στο φίλτρο, οι δυο λέξεις του ομόγραφου ζευγαριού έχουν διαφορετική ετυμολογία. Το ερώτημα το έθεσε στα σχόλια πρώτος ο φίλος μας ο Σταύρος, και κάνατε τις πρώτες προτάσεις σας, οπότε είπα να τις συγκεντρώσω και να βάλω και μερικές ακόμα δικές μου, να μην πάει χαμένος ο κόπος.

Λοιπόν, αναζητούμε ζευγάρια λέξεων που να γράφονται με τον ίδιο τρόπο και να έχουν διαφορετική ετυμολογική προέλευση. Αν βρούμε και τριπλέτες, ακόμα καλύτερα.

Για να θέσω τους όρους, ζητάμε λημματικούς τύπους -δηλαδή όπως καταγράφονται οι λέξεις στο λεξικό, στην ονομαστική, ή, προκειμένου για ρήματα, στο πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα. Θέλω να πω, δεν μας ενδιαφέρουν περιπτώσεις όπως «ήπια» (τα ήπια μέτρα) – «ήπια» (εγώ ήπια).

Στο παράδειγμα που εφερα παραπάνω, κάποιος θα παρατηρούσε ότι οι δυο τύποι (τα ήπια – εγώ ήπια) γράφονται βέβαια με τον ίδιο τρόπο αλλά δεν είναι ομόηχοι (ή ομώνυμοι όπως λέγονται επίσης) επειδή ο πρώτος προφέρεται κανονικά τρισύλλαβος κι ο δεύτερος δισύλλαβος. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά δεν αποτελεί λόγο αποκλεισμού. Το συγκεκριμένο ζευγάρι αποκλείεται εξαιτίας του περιορισμού σε λημματικούς τύπους, αλλά υπάρχουν άλλα ζευγάρια ομόγραφων λέξεων που δεν είναι πάντοτε ομόηχες (πχ. τούμπα ή βεντέτα, όπως θα δούμε παρακάτω).

Για να βάλω και μια δεύτερη προϋπόθεση, όταν λέω «διαφορετική ετυμολογία» δεν εννοώ μόνο την άμεση αλλά και την απώτερη. Για το λόγο αυτό, στον κατάλογο που ακολουθεί δεν έβαλα το ράντζο, διότι οι δυο ομόγραφες λέξεις (κρεβατάκι – αγρόκτημα) έχουν μεν διαφορετική άμεση προέλευση αλλά τελικά ανάγονται στην ίδια αρχή (περισσότερα στο άρθρο που είχαμε γράψει πέρσι)

Επειδή η συζήτηση ξεκίνησε από τις δυο λέξεις «φίλτρο», τις λέξεις του σημερινού άρθρου, τις ομόγραφες διαφορετικής ετυμολογίας, είπα να τις ονομάσω λέξεις-φίλτρα (όπως κάποτε είχαμε πει για λέξεις-πεταλούδες). Αλλά δίνω και τον περιφραστικό ορισμό για να καταλαβαινόμαστε.

Λοιπόν, πόσες ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας μπορούμε να βρούμε; Εγώ βρήκα τις εξής:

50 -άζ

Τις προάλλες, εκεί που συζητούσαμε για χρώματα, ο φίλος μας ο Σταύρος, χαριτολογώντας, είπε ότι αναγνωρίζει καμιά δεκαριά βασικά χρώματα μονάχα και όχι αποχρώσεις με δυσδιάκριτες διαφορές μεταξύ τους όπως βεραμάν, γκρενά, σομόν, τιρκουάζ ή… ντεμπραγιάζ.

Κι αυτό μου έδωσε την ιδέα να μαζέψουμε στο σημερινό άρθρο τις λέξεις που έχουν μπει στο ελληνικό λεξιλόγιο και έχουν την κατάληξη -άζ.

Στη συντριπτική πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν είστε από την άλλη φράξια) πρόκειται για δάνεια από τη γαλλική γλώσσα που αντιστοιχούν σε γαλλικές λέξεις με το επίθημα -age, με το οποίο φτιάχνονται ουσιαστικά από άλλα ουσιαστικά ή από ρήματα, και δηλώνουν συχνά σκοπό ή αποτέλεσμα, σε κάποια αντιστοιχία με το αγγλικό -ing. Και ένας χρήσιμος κανόνας για όσους μαθαίνουν γαλλικά είναι ότι όλες οι λέξεις με το επίθημα -age είναι αρσενικού γένους (προσοχή όμως γιατί μπορεί μια λέξη να τελειώνει σε -age αλλά να μην έχει το επίθημα, π.χ. page, η σελίδα, που είναι θηλυκού γένους).

Υπάρχουν όμως και λέξεις ελληνικές σε -άζ που προκύπτουν με άλλο τρόπο. Για παράδειγμα, το τιρκουάζ του παραδείγματος του Σταύρου είναι πάλι γαλλικό δάνειο αλλά από το γαλλ. turquoise, όχι από λέξη σε -age. Όσες λοιπόν λέξεις δεν προέρχονται από λέξη σε -age τις σημειώνω με αστερίσκο και δηλώνω από πού προέρχονται.

Κάποιοι συνηθίζουν τις λέξεις αυτές (ή, κάποιες από αυτές τις λέξεις) να τις προφέρουν με παχύ ζ, όπως προφέρονται στα γαλλικά -θυμάμαι μια γνωστή δημοσιογράφο (αν προκληθώ, θα την κατονομάσω) να προφέρει «μοντάge», που εμένα μου φαίνεται αστείο και εξεζητημένο. Στα ελληνικά, προφέρουμε ελληνικά!

Καταγράφω 50 λέξεις που έχουν λεξικογραφηθεί, στο ΛΚΝ ή στον Μπαμπινιώτη, καθώς και μερικές δικές σας προτάσεις σε ένα άρθρο που είχαμε βάλει πρόπερσι με 666 λέξεις γαλλικής προέλευσης. Το Αντίστροφο λεξικό έχει 62 λέξεις σε -άζ αλλά καταγράφει και μερικές πολύ σπάνιες (π.χ. πεϊζάζ, ρενσάζ).

Αξιοπρόσεκτο είναι πως οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις δεν έχουν εξελληνισμένο τύπο σε -άζι. Βρίσκει κανείς βέβαια γκαράζι ή αμπραγιάζι και μερικά ακόμα, αλλά σπάνια. Πράγματι, οι περισσότερες λέξεις του ΛΚΝ σε -άζι είναι τουρκικής προέλευσης (αγιάζι, μαράζι κτλ.) και μόνο δύο γαλλικές: γκάζι και γρανάζι, που όμως δεν έχουν τύπους «γκαζ» (εντάξει, υπάρχει, αλλά πολύ σπάνια) ή ανγκρανάζ (διότι το γρανάζι προέρχεται από το engranage). Δηλαδή, οι γαλλικές λέξεις έμειναν σε γενικές γραμμές ασυμμόρφωτες και δεν έδωσαν προσαρμοσμένους τύπους σε συχνότητα που να λεξικογραφείται -στον κατάλογο που ακολουθεί μόνο το «σενάζι» είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.

Σε λόγιο εξελληνισμό έχουμε το «εμβαλλάγιον», που το έχουμε συζητήσει και παλιότερα στην ορολογία των φαρμακοποιών.

Όπως είπα, με αστερίσκο σημειώνω στον κατάλογο τις λέξεις που δεν προέρχονται από επίθημα -age ή και που δεν έχουν γαλλική προέλευση (πιάζ, τζαζ) ενώ μια ειδική περίπτωση είναι το σπικάζ, που φτιάχτηκε στα ελληνικά, από το αγγλ. speak και το επίθημα -άζ ως αυτονομημένο πλέον. Δεν υπάρχει λέξη speakage στα γαλλικά, ενώ ο αγγλικός όρος είναι voice-over. Αν ξέρετε άλλη τέτοια περίπτωση, πολύ θα με ενδιαφέρει.

Ιδού λοιπόν οι 50 λέξεις σε -άζ. Συμπληρώστε ελεύθερα, μήπως και φτάσουμε τις 100.

1. αβαντάζ
2. αμπαλάζ
3. αμπραγιάζ
4. αρμπιτράζ
5. βερνισάζ
6. βιράζ
7. βολτάζ
8. γκαράζ
9. εταλονάζ
10. καμουφλάζ
11. καμποτάζ
12. κολάζ
13. κορσάζ
14. μακιγιάζ
15. μασάζ
16. μιξάζ
17. μοντάζ
18. μπαράζ
19. μποϊκοτάζ
20. μπρικολάζ
21. ντεκαπάζ
22. ντεκουπάζ
23. ντεμακιγιάζ
24. ντεμαράζ
25. ντεμπραγιάζ
26. ντρενάζ
27. πατινάζ
28. πετρογκάζ * από πετρο- + γαλλ. gaz
29. πιάζ * από τουρκ. piyaz
30. πλαζ * από γαλλ. plage, αντιδάνειο, όχι με επίθημα
31. πλακάζ
32. πορτ-μπαγκάζ
33. ρεπεσάζ
34. ρεπορτάζ
35. ροντάζ
36. σακ βουαγιάζ
37. σαμποτάζ
38. σενάζ(ι)
39. σπικάζ
40. τατουάζ
41. τζαζ * από αγγλ. jazz
42. τιράζ
43. τιρκουάζ * από γαλλ. turquoise
44. τονάζ
45. τριάζ
46. υδρομασάζ
47. φραμπουάζ
48. φωνομοντάζ
49. φωτομοντάζ
50. φωτορεπορτάζ

Κάποιες από τις λέξεις του καταλόγου απηχούν παλιότερες εποχές κυριαρχίας της γαλλοφωνίας και σήμερα υποχωρούν μπροστά στους αγγλικούς όρους, όπως το εταλονάζ που είναι όρος της φωτογραφικής. Θυμάμαι άλλωστε κι έναν διάλογο σε πρωινάδικο, με μία νεαρή που σπούδαζε makeup artist.

Πώς το λένε στα ελληνικά αυτό που σπουδάζεις; ρώτησε η παρουσιάστρια. Μακιγιάζ, απάντησε εκείνη. Και είχε δίκιο.

Κλεινουμε με το κατάλληλο για την περίσταση τραγούδι.

Τα ρο της ηχορύπανσης

Πριν από μερικές μέρες, σε μια ομάδα του Φέισμπουκ όπου συζητάμε για τη γλώσσα, τα Υπογλώσσια, ο φίλος Θ. Αναγνωστόπουλος αναρωτήθηκε αν θα διατηρηθει στη λέξη «αντιρατσιστικός» ο κανόνας (της αρχαίας) που επιβάλλει τον διπλασιασμό του ρο, αν δηλαδή πρέπει να γράψουμε «αντιρρατσιστικός». Το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί και για πολλές άλλες σύνθετες λέξεις που το β’ συνθετικό τους αρχίζει από ρο, οπότε θυμήθηκα ένα παλιότερο σημείωμα που είχα γράψει (πριν αρχίσει να λειτουργεί το ιστολόγιο) για τα ρο της ηχορύπανσης -ηχορύπανση ή ηχορρύπανση;

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα αρχαία ελληνικά, όταν σε μια σύνθετη λέξη το β’ συνθετικό αρχιζει από ρο ενώ το α’ συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν, αυτό το αρκτικό ρο διπλασιάζεται. Έτσι, γράφουμε: απορρίπτω, αμφίρροπος, διαρρέω, επίρρημα. Το ίδιο ισχύει και στα σύνθετα με το α- στερητικό: άρρητος.

Γιατί γίνεται αυτό, δεν το ξέρω -σε άρθρο του Θ. Μωυσιάδη, απ’ όπου αντλώ υλικό, αναφέρεται ότι «το αρκτικό -ρ- διπλασιάζεται λόγω αφομοιώσεων με σιγημένο φθόγγο και με συχνό αποτέλεσμα την άρση των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών» που δεν με κάνει και πολύ σοφότερο.

Να πούμε εδώ ότι συχνά επικρατει η αντίληψη πως διπλασιάζονται όλα τα αρχικά ρο στη σύνθεση, και αυτό διοτι είναι πολύ σπάνιες οι αρχαίες σύνθετες λέξεις όπου το α’ συνθετικό λήγει σε μακρό φωνήεν κι έτσι δεν διπλασιάζουν το ρο: εύρυθμος (αλλά άρρυθμος), εύρωστος (αλλά άρρωστος), αείροος (αλλά επιρροή). Εννοείται ότι όταν το α’ συνθετικό λήγει σε σύμφωνο, το ρο δεν διπλασιάζεται (εκροή) εκτός βέβαια όταν έχουμε διπλασιασμό λόγω σύνθεσης (συν+ράπτω = συρράπτω).

Τις λέξεις που τις κληρονομήσαμε απο τα αρχαία, τις διατηρούμε έτσι. Το ερώτημα είναι, τι κάνουμε με τις νεότερες λέξεις, σε μια γλώσσα όπου το διπλό ρο δεν δηλώνεται στην προφορά και όπου δεν έχουμε μακρά ή βραχέα.

Αλαμπουρνέζικα, είπαμε

Επειδή χτες μου συνέβη ένα τυχαίο ατύχημα, που έλεγε και ο Ντάριο Φο, δεν πρόλαβα να γράψω φρέσκο άρθρο, οπότε θα επαναλάβω ένα παλιότερο, που είχε αρχικά δημοσιευτεί πριν από εφτά χρόνια  (και κάτι μέρες) στο ιστολόγιο, Νοέμβριο του 2010, εποχή πολύ μακρινή.

Διάλεξα για αναδημοσίευση το συγκεκριμένο άρθρο όχι μόνο επειδή είναι παλιό και άρα θα έχει ξεχαστει, αλλά και επειδή το ξαναγράφω σε μεγαλο βαθμό, καταλήγοντας σε εν μέρει διαφορετικά συμπεράσματα.

Το τι σημαίνει αλαμπουρνέζικα, το ξέρουμε. Η λέξη χρησιμοποιείται σκωπτικά για κάτι που λέγεται ή γράφεται σε ακαταλαβίστικη ή ασυνάρτητη γλώσσα, γενικότερα για κάτι ασυνάρτητο ή ακατανόητο. Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος σε ένα αρκετά γνωστό δοκίμιό του έχει χαρακτηρίσει «αλαμπουρνέζικα» τη «γλώσσα των σημερινών κουλτουριάρηδων«.

Η λέξη πήρε καινούργια ώθηση με τον ερχομό των υπολογιστών, αφού ένα από τα βασικά προβλήματα με τις ελληνικές γραμματοσειρές ήταν στο παρελθόν (και ίσως είναι ακόμα) ότι αν δεν είχες δώσει τη σωστή κωδικοσελίδα έβλεπες στην οθόνη αλαμπουρνέζικα (αν και αυτά εγώ τα έλεγα καραγκιοζάκια). Με την πάροδο του χρόνου τα προβλήματα γραμματοσειράς στους υπολογιστές έχουν μειωθεί πολύ αλλά «αλαμπουρνέζικα» εξακολουθούν να εμφανίζονται σε κινητές συσκευές, υποτίτλους κτλ.

Αν η σημασία της λέξης είναι καθαρή, για την ετυμολογία της δεν υπάρχει βεβαιότητα.

Το (γενικό) λεξικό Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στις τρεις πρώτες εκδόσεις του, αφού αναφέρει ότι είναι αβέβαιο ετύμου, παραθέτει τρεις εξηγήσεις που έχουν προταθεί, από τις οποίες τις δυο τις βρίσκω εντελώς απίθανες. (Πιθανόν στην 4η έκδοση που δεν την έχω να έχει αλλάξει εν μέρει άποψη).

Πρώτη θεωρία, ότι προέρχεται από την (ακατάληπτη) γλώσσα της φυλής Μπουρνού του Σουδάν (!), τα μπουρνέζικα (!!). Αλα + Μπουρνέζικα, ίσον αλαμπουρνέζικα. Αυτή η κατ’ εμε εξωφρενική ετυμολογία έχει προταθεί από τον Φαίδωνα Κουκουλέ. Η φυλή Μπορνού είναι υπαρκτή, είχε μαλιστα συγκροτήσει αυτοκρατορία στην κεντρική Αφρική, πριν από πολλούς αιώνες αλλά δεν υπάρχει καμιά απολύτως μαρτυρία για σχέσεις ή επαφές με τη χώρα μας που θα μπορούσαν να κάνουν παροιμιώδη τη γλώσσα τους.

Δεύτερη θεωρία, που είναι αρκετά διαδεδομένη, ότι προέρχεται από το αλιβορνέζικα, που σημαίνει, λέει, θαυμαστά πράγματα που εισάγονταν από το Λιβόρνο, την ιταλική πόλη. Κι αυτό το βρίσκω απίθανο, παρόλο που υπήρχε στο Λιβόρνο ακμαία ελληνική παροικία και υπήρχαν επαφές. Αλλά δεν θα έπρεπε να έχει αποτυπωθεί κάπου αυτή η μαζικη εισαγωγή «αλιβορνέζικων» αγαθών;

Τρίτη εξήγηση: από το ιταλ. alla burla, «στα αστεία, στην πλάκα», και την κατάληξη -έζικα που χρησιμοποιείται για γλώσσες.

Παρεμφερή εξήγηση δίνει το ΛΚΝ (ετυμολογική επιμέλεια Πετρούνια), που θεωρεί αρχή της λ. αλαμπουρνέζικα τη φράση alla burlesca, «με παιχνιδιάρικο ύφος». Την ίδια εξήγηση δέχεται και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας.

Το Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη, επίσης, θεωρεί πιθανή την προέλευση από το alla burla + -έζικα  και αναφέρει ότι «δεν είναι πιθανή» η πρόταση για προέλευση από το Λιβόρνο.

Πράγματι, είναι αρκετά πιθανό η αρχή της ελληνικής λέξης να βρίσκεται είτε στο alla burla είτε στο alla burlesca. Είτε από τη μια είτε από την άλλη αρχή καταλήγουμε σε ένα «αλαμπουρλέζικα», που εύκολα δίνει με ανομοίωση «αλαμπουρνέζικα». Η απόσταση από την πλάκα και το αστείο ως την ασυναρτησία και την ακαταληψία δεν είναι μεγάλη.

Για να κάνουμε βέβαια σωστή ετυμολογική διερεύνηση, πρέπει να ξερουμε πότε περίπου μπήκε η λέξη στη γλώσσα μας. Όπως έχω ξαναπεί, τα γλωσσικά ληξιαρχεία στη χώρα μας δεν λειτουργούν ικανοποιητικά, ιδίως για λαϊκές λέξεις. Ωστόσο βρίσκουμε τα «αλαμπουρνέζικα» σε ένα λεξικό των μέσων του 19ου αιώνα, το «Λεξικόν ελληνικόν και γαλλικόν» του Σκαρλάτου Βυζάντιου (1846), ο οποίος τη λέξη baragouinage την αποδίδει «διάλεκτος (ομιλία) σολοικοβάρβαρος και ακατανόητος, κοινώς αλαμπουρνέζικα».

Το δυστύχημα όμως είναι ότι πολύς κόσμος ελκύεται από τις εντυπωσιακές ιστορίες. Έτσι, η προέλευση από το εξωτικό Σουδάν ή έστω από το Λιβόρνο έχει γοητεύσει πολλούς κι έτσι θα τη βρείτε σε πολλές ιστοσελίδες όπως στο Βικιλεξικό, που αναφέρει με βεβαιότητα την προέλευση από το Σουδάν. Kοτζαμάν Σουδάν ακούγεται πιο μεγαλόπρεπο από μια μπερδεμένη ιταλική φράση.

Στην πρώτη έκδοση αυτού του άρθρου, είχα παρουσιάσει και μιαν ακόμα εξήγηση, που την έβρισκα πειστική -αλλά τώρα έχω αλλάξει γνώμη. Ας την αναφέρω όμως.

Ξεφυλλίζοντας παλιά περιοδικά, έπεσα τυχαία τις προάλλες σε μια σειρά από άρθρα του Νικ. Ποριώτη στο εξαιρετικό περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» του Φωτιάδη, που έβγαινε από το 1935 έως την Κατοχή. Ο Ποριώτης ήταν πολύ γερός λόγιος, δημοτικιστής, μεταφραστής αρχαίων αλλά και όπερας,  θεατρικός συγγραφέας. Έκανε και κάμποσα χρόνια στο ναυτικό και ήξερε καλά τη ναυτική γλώσσα. Τα σημειώματα αυτά που σας λέω τα γράφει πια στα 65 του και είναι πολλές φορές απολαυστικά, πάντα με γλωσσικό ενδιαφέρον. Λοιπόν, ο Ποριώτης λέει ότι υπήρχε στην Ιταλία τον 16ο αιώνα ένας σατιρικός ποιητής, ο Φραντσέσκο Μπέρνι, που πέθανε πριν κλείσει τα σαράντα του, στη Φλωρεντία, φαρμακωμένος από έναν καρδινάλιο επειδή αρνήθηκε να φαρμακώσει έναν άλλο καρδινάλιο (ή τουλάχιστο έτσι λένε).

Ο Μπέρνι έγραφε σάτιρες και ήταν ονομαστός για τα πνευματώδη λογοπαίγνιά του, λέει ο Ποριώτης, σε σημείο που το ύφος του να ονομαστεί bernesco, και πλάι στην έκφραση alla burlesca να φτιαχτεί, κατ΄ αναλογία, alla bernesca, με το ύφος του Μπέρνι δηλαδή. Η έκφραση αυτή υπάρχει και σήμερα στα ιταλικά, όπως μπορείτε να δείτε με ένα γκούγκλισμα. Περισσότερα για τον Μπέρνι έχει η Βικιπαίδεια.

Οπότε, λέει ο Ποριώτης, από το «αλά μπουρλέσκα» και από το «αλά μπερνέσκα», με συμφυρμό, προέκυψαν και τα δικά μας αλαμπουρνέζικα.

Την εξήγηση του Ποριώτη την είχα βρει πειστική διότι η φράση alla bernesca ήταν υπαρκτή και συχνή στα ιταλικά, ενώ υπήρχαν και πολλοί ποιητές που ακολουθούσαν τη μανιέρα του Μπέρνι.

Τώρα ομως που ξαναβλέπω όσα είχα γράψει, δεν πείθομαι τόσο πολύ -βρίσκω ότι πρόκειται για περιττή περιπλοκή. Η τροπή του λ σε ν (αλαμπουρλέσκα –> αλαμπουρνέζικα) δεν είναι δύσκολη. Κι έτσι, παρά την μεγάλη εκτίμηση που τρέφω στον Ν. Ποριώτη, πιστεύω πως μπορούμε να μείνουμε στο alla burla / alla burlesca σαν εξήγηση για τα αλαμπουρνέζικα.

Φύρδην μίγδην

Περνώντας χτες-προχτές μπροστά από την τηλεόραση, είδα αυτόν τον τίτλο σε τηλεοπτική εκπομπή, υποθέτω σατιρική, νομίζω κυπρέικη, κι αυτό μου έδωσε την ιδέα για το σημερινό αρθράκι, σε συνδυασμό με εκείνο που συζητήσαμε τις προάλλες στα μεζεδάκια μας, σε κάποιο δικό σας σχόλιο, για το μαργαριτάρι μιας επώνυμης δημοσιογράφου, που έγραψε ότι ο Πέτρος Κόκκαλης «εξελέξη αριστείδην (!) μέλος του ΚΚΕ». Αριστίνδην βέβαια, αλλά ευτυχώς το είδαν και το διόρθωσαν.

Φύρδην μίγδην θα πει «ανάκατα, άνω κάτω, σε μεγάλη αταξία, σε απόλυτη ακαταστασία». Αυτές οι δυο λέξεις χρησιμοποιούνται μόνο σε αυτή τη φράση, και μόνο ζευγαρωμένες, δηλαδή λέμε Bιβλία, τετράδια, χαρτιά ριγμένα πάνω στο τραπέζι φύρδην μίγδην, αλλά δεν λέμε «τα βρήκα όλα μίγδην» ή «τα έριξε χάμω φύρδην». Αρχαίες είναι βέβαια οι λέξεις, αλλά στην αρχαιότητα δεν κάνανε μαζί, χώρια χρησιμοποιούνταν -μάλιστα ενώ το φύρδην είναι καθαρόαιμο αρχαίο, το μίγδην είναι ελληνιστικό, ο αρχαιότερος τύπος είναι «μίγδα», λέει ο Πετρούνιας στο ΛΚΝ. Η πιο παλιά ανεύρεση των δύο λέξεων μαζί είναι σε ένα σχόλιο που υπάρχει στο λεξικό Σούδα, ένα υβρεολόγιο που θα άξιζε να το μελετήσουμε κάποια άλλη φορά διότι είναι πολύ γλαφυρό, όπου λέγεται για κάποιον «καὶ κυκῶν καὶ φύρδην καὶ μίγδην ποιῶν ἅπαντα». Η στερεότυπη έκφραση «φύρδην μίγδην» δεν ξέρω πότε εμφανίζεται πρώτη φορά στα νεότερα γράμματά μας, πάντως μια διάσημη εμφάνισή της είναι σε ένα σύγγραμμα του Θ.Ι.Κολοκοτρώνη, του επιλεγόμενου και Φαλέζ, εγγονού του ήρωα της επανάστασης, που είχε τίτλο «Κουλουβάχατα ή αι φύρδην μίγδην σημεριναί ιδέαι» -στον Φαλέζ δηλαδή χρωστάμε αν όχι τη γέννηση πάντως τη διάδοση της λέξης «κουλουβάχατα», που έχει αραβική αρχή (kulluwahad = όλα ένα).

Το φύρδην και το μίγδην είναι παραδείγματα μιας κατηγορίας αρχαίων επιρρημάτων που είχαν την περίεργη -για τη σημερινή γλώσσα- κατάληξη «-δην». Αυτά παράγονταν είτε από ουσιαστικά (σπόρος – σποράδην) είτε από ρήματα (πλέκω-πλέξω-πλέγδην). Όπως λέει ο γραμματικός Απολλώνιος ο Δύσκολος (δεν χρειάζεται μετάφραση, είναι… εύκολο το κείμενο):

Τὰ εἰς δην ἐν βαρείᾳ τάσει ἐστί, καὶ παράγεται καὶ ἀπὸ ὀνομάτων, ὡς τῷ λόγος τὸ λογάδην παράκειται, μόνος μονάδην, τρόχος τροχάδην, σπόρος σποράδην. ἢ παρὰ ῥῆμα, διὰ τοῦ δ καὶ τοῦ συγγενοῦς β παραλαμβανομένου ἐν πρώτῃ συζυγίᾳ, κλέπτω κλέβδην, κρύπτω κρύβδην, γράφω γράβδην, ὄπτω ὄβδην καὶ ἐσόβδην. καὶ παρὰ τοὺς εἰς ξω λήγοντας μέλλοντας διὰ τοῦ γδ, πλέξω πλέγδην, μίξω μίγδην, νύξω νύγδην. καὶ παρὰ τὴν πέμπτην δὲ συζυγίαν, αἴρω ἄρδην, φύρω φύρδην. καὶ παρὰ τὸ σύω δὲ τὸ σύδην· ὅπερ ἐσχημάτιστο, ἐκ μεταθέσεως τοῦ ε εἰς τὸ υ, παρὰ τὸ σέω, ἀφ’ οὗ καὶ τὸ σόος, καθότι καὶ τῷ ῥέω τὸ ῥύω παράκειται, ἀφ’ οὗ καὶ τὸ ῥύβδην καὶ ὁλόκληρον εἰς ον λῆγον ῥυδόν· καὶ παρὰ τὸ χύω τὸ χύδην.

Στην αρχαιότητα τα επιρρήματα εις -δην ήταν πάρα πολλά, αλλά στις μέρες μας έχουν επιβιώσει λιγοστά, που μετριούνται στα δάχτυλα αν όχι του ενός χεριού πάντως των χεριών και των ποδιών. Κάποια άλλα, ενώ δεν λέγονται, έχουν δώσει παιδιά που τα χρησιμοποιούμε, ας πούμε από το «ράγδην» (από το ρήγνυμι) έχουμε το «ραγδαίος», που το χρησιμοποιούμε για τη βροχή και για τη γρήγορη εξέλιξη κακών πραγμάτων, μακριά από εμάς. Επίσης από το άδην (με δασεία) που σήμαινε «άφθονα» έχουμε τον αδηφάγο.

Υποσύνολο των επιρρημάτων σε -δην είναι τα επιρρήματα σε -ίνδην, που αυτά πράγματι μετριούνται στα δάχτυλα. Εκτός από το «αριστίνδην», το μόνο που είχε κάποια συχνή χρήση ήταν το «πλουτίνδην» (με κριτήριο τον πλούτο, δηλαδή).

Στο ΛΚΝ βρίσκω 12 λήμματα-επιρρήματα με κατάληξη -δην. Ο Μπαμπινιώτης, που θέλει να φανεί κάπως πιο λόγιος, προσθέτει πεντέξι ακόμα.

Τα συγκέντρωσα και τα παρουσιάζω εδώ (όχι, δεν φυλλομέτρησα μία προς μία τις σελίδες των λεξικών, χρησιμοποίησα ηλεκτρονικές μεθόδους’ από τότε που βγήκε η ηλεκτρονική αναζήτηση χάθηκε το φιλότιμο).

• άρδην (από το αίρω): ολοκληρωτικά, εκ θεμελίων. Η κατάσταση άλλαξε άρδην. Άρδην ήταν ο τίτλος της σοσιαλιστικής εφημερίδας του Πλάτωνα Δρακούλη και τώρα του εθνικιστικού κινήματος του Καραμπελιά -εκεί που κρεμούσαν οι καπεταναίοι τ’άρματα…
• αριστίνδην (από το άριστος): με επιλογή μεταξύ των αρίστων, χωρίς εκλογή. Παλιά υπήρχαν αριστίνδην γερουσιαστές, ενώ αριστίνδην Ιερά Σύνοδος ήταν αυτή που έκλεξε αρχιεπίσκοπο τον Ιερώνυμο το 1967 (χουντίνδην ήταν δηλαδή, αλλά…)
• βάδην (από το βαίνω): με ρυθμό βαδίσματος. Και ουσιαστικό, το βάδην, το αγώνισμα του στίβου. Επίρρημα Βυρτεμβέργην δεν υπάρχει.
• διαρρήδην (από το θέμα ρη- του λέγω, είρημαι): απερίφραστα, κατηγορηματικά. Ο Μπαμπινιώτης δίνει την ελαφρώς άστοχη (και φτιαχτή) φράση «υποστήριξε διαρρήδην τις διεκδικήσεις του» αλλά σχεδόν πάντα το χρησιμοποιούμε με το «αρνούμαι» ή με το «απορρίπτω»
• εκτάδην (από το εκτείνω): σε ξαπλωτή στάση. Μόνο ο Μπαμπινιώτης το έχει.
• επιτροχάδην (από τον τροχό): γρήγορα, βιαστικά και συνήθ. χωρίς πολλή προσοχή: Ελέγχω επιτροχάδην τους λογαριασμούς. Aναφέρθηκε επιτροχάδην στα προηγούμενα (δηλ. σύντομα). Ο Μπαμπινιώτης εδώ σφάλλει, διότι το λημματογραφεί στο «τροχάδην», ως δύο λέξεις (επί τροχάδην) υποβάλλοντας μάλιστα την ιδέα ότι έτσι το έγραφαν οι αρχαιοι, ενώ οι αρχαίοι πάντοτε το έγραφαν σε μία λέξη, επιτροχάδην.
• καταλογάδην : κατά τον τρόπο της φυσικής ομιλίας’ λέγεται για απόσπασμα π.χ. της Ιλιάδας που το διαβάζουμε πεζό, όχι έμμετρο.
• λογάδην (από το λογάς = εκλεκτός -και όχι φλύαρος!): κατ’ επιλογή. Μόνο στον Μπαμπινιώτη και αμφιβάλλω αν λέγεται σήμερα, αν και βλέπω ότι υπάρχει λογοθεραπευτικό κέντρο ή κάτι τέτοιο με τον τίτλο Λογάδην, τρέχα γύρευε δηλαδή.
• μίγδην (από το μίγνυμι) βλ. φύρδην μίγδην.
• προτροπάδην (από την προτροπή): πολύ γρήγορα. Μόνο στον Μπαμπινιώτη που το χαρακτηρίζει αρχαιοπρεπές. Για κάποιον που το βάζει στα πόδια μπορούμε να πούμε «έφυγε προτροπάδην».
• σποράδην (από το σπόρος): σποραδικά. Μπορούμε να αποδώσουμε έτσι τη βιβλιογραφική ένδειξη passim.
• στάγδην (από το στάζω): σταγόνα-σταγόνα. Μόνο στον Μπαμπινιώτη, ο οποίος περιέργως δεν καταγράφει τον σύμπλοκο όρο «στάγδην άρδευση», τουλάχιστον στην έκδοση που έχω.
• συλλήβδην (από το συλλαμβάνω): όλα/όλοι μαζί, χωρίς εξαίρεση -συχνά με επικριτική χροιά, π.χ. δεν μπορείς να χαρακτηρίζεις πουλημένους συλλήβδην τους πολιτικούς. Επειδή δεν είναι διάφανη η σημασία, συχνά λέμε «όλους συλλήβδην».
• συστάδην (από το συνίσταμαι ή από τη συστάδα): από κοντά, σώμα με σώμα. Μόνο στις φράσεις «μάχομαι/μάχη εκ του συστάδην».
• τροχάδην (από τον τροχό): τρέχοντας, βιαστικά. Και ουσιαστικό, το τροχάδην, που έχει δώσει σε σχολεία και στρατόπεδα το υποκοριστικό «το τροχαδάκι».
• φύρδην (από το φύρω, εξού και φύραμα, αιμόφυρτος), βλ. φύρδην μίγδην.
• χύδην (από το χέω): σωρηδόν, χύμα. Τόσο το ΛΚΝ όσο και ο Μπαμπινιώτης υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιείται μόνο στη φράση «χύδην όχλος» που τον λέγανε περιφρονητικά οι παλιοί ψηλομύτηδες για την πλέμπα -άλλωστε και η λ. χυδαίος από το χύδην είναι. Ωστόσο, υπάρχει και το χύδην φορτίο, πχ. χύδην τσιμέντο (bulk που λέμε) στην ορολογία της πιάτσας και θα έπρεπε να το καταγράψουν τα λεξικά.

Πέρα από αυτά, το Αντίστροφο λεξικό της Συμεωνίδη, που όμως καταγράφει και σπανιότατες λέξεις, έχει τρεις ακόμα: περιβάδην, παραστάδην και συμμίγδην. Τα δύο πρώτα ακούγονται λιγάκι σαν κυπρέικα.

Να πούμε ότι όλες οι παραπάνω λέξεις είναι αρχαίες, δηλαδή το επίθημα -δην δεν είναι πια ζωντανό στα νέα ελληνικά, σε αντίθεση με το άλλο επιρρηματικό επίθημα, το -δόν, π.χ. αναφανδόν, οκλαδόν, ομαδόν, σωρηδόν, το οποίο χρησιμοποιείται και για την παραγωγή νεότερων λέξεων, κάποτε ευκαιριακών σχηματισμών, π.χ. κλοτσηδόν, σαρδεληδόν (π.χ. για τους επιβάτες στο λεωφορείο), κοπιπαστηδόν.

Από την άλλη, τα επιρρήματα σε -δην, όπως και να το κάνεις, έχουν κάποιαν επισημότητα. «Θα τιμωρήσω όλο τον λόχο διαρρήδην», έλεγε ένας λοχαγός που είχαμε στο στρατό κι εμείς ψαρώναμε. Μάλλον συλλήβδην ήθελε να πει, αλλά κανείς δεν τόλμησε να του το επισημάνει.

Ο τρόμος για την απλοποίηση και για τις αλλαγές της ορθογραφίας

Κυκλοφόρησε αρκετά στο Φέισμπουκ ένα κείμενο, που το βλέπετε σε εικόνα αριστερά και που θα το μεταγράψω πιο κάτω -ίσως  ο συντάκτης του να είναι δάσκαλος, αν και αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία. Κάποιος φίλος μού ζήτησε να το σχολιάσω -κι έτσι έχουμε το σημερινό άρθρο, αν και τα θέματα αυτά τα έχουμε συζητήσει πολλές φορές στο παρελθόν και θα τα συζητήσουμε ξανά στο μέλλον -αλλά γλωσσικό ιστολόγιο είμαστε, αν ήμασταν ποδοσφαιρικό θα συζητούσαμε για μπάλα.

Ο άγνωστος συντάκτης λοιπόν, ίσως δάσκαλος, στο καλογραμμένο κειμενάκι του συγκέντρωσε 14 λέξεις που η ορθογραφία τους έχει αλλάξει ή που ο συντάκτης νομίζει ότι έχει άλλάξει, στην κατεύθυνση της απλοποίησης. Θεωρεί ότι η απλοποίηση αυτή της ορθογραφίας συνιστά κατακρεούργηση της γλώσσας (!) και εκφράζει την έντονη δυσφορία του που νιώθει ανορθόγραφος και «αναγκάζεται να ανοίξει λεξικό ακόμα και για την πιο απλή λέξη».

Αλλά ας δούμε πρώτα το κείμενο:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά», για τον χλωμό που τρόμαξε κι έγινε «χλομός», για το πηρούνι που έσπασε κι έγινε «πιρούνι», για το συγγνώμη που, έλεος, γίνεται «συγνώμη», για το ρήμα γλυτώνω που δε γλύτωσε κι έγινε «γλιτώνω», για το παληκάρι που λύγισε κι έγινε «παλικάρι», για την μπύρα που ξίνισε κι έμεινε «μπίρα», για την χρεωκοπία που έγινε «χρεοκοπία» και τη φοβόμαστε περισσότερο, για την περηφάνεια που ντροπιάστηκε κι έγινε «περηφάνια» για τον Μανώλη που παλεύει για να μη γίνει «Μανόλης», για τη ζήλεια που ζήλεψε κι έγινε «ζήλια», για το κτήριο που γκρεμίστηκε κι έγινε «κτίριο»…
Και για όλα εκείνα τα θύματα της απλοποίησης/κατακρεούργησης της ελληνικής γλώσσας, που μας κάνουν να νιώθουμε ανορθόγραφοι και να ανοίγουμε λεξικό ακόμη και για την πιο απλή λέξη!

52 λέξεις της κοινής βορειοελλαδικής

Μια και βρίσκομαι στη Θεσσαλονίκη αυτές τις μέρες, είπα σήμερα να παρουσιάσω ένα άρθρο γλωσσικό -όμως ένα άρθρο που να έχει ως αντικείμενο όχι ακριβώς τις λεξιλογικές διαφορές βορρά και νότου, αφού έχουμε ήδη ασχοληθεί με το θέμα αυτό παρουσιάζοντας το βιβλίο Μπαγιάτηδες και χαμουτζήδες του Μπάμπη Μεταξά, ούτε τον τύπο «σε λέω» (με τον οποίο έχουμε επίσης ασχοληθεί), αλλά λέξεις που θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι αρκετά διαδεδομένες στη Βόρεια Ελλάδα όχι όμως στη Νότια.

Θα μου πείτε, δεν είναι ιδιωματισμοί αυτοί; Η απάντηση είναι θέμα οπτικής γωνίας. Σε ένα λεξικό της κοινής νεοελληνικής κανονικά δεν έχουν θέση οι ιδιωματισμοί, ας πούμε ο κρητικός μπέτης, τα ποντιακά καρτόφια ή το επτανησιακό τζαντζαμίνι. Ωστόσο, σε ένα λεξικό της κοινής νεοελληνικής που εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη, όπως το ΛΚΝ, υπάρχουν λέξεις που δεν τις περιλαμβάνουν τα λεξικά της κοινής νεοελληνικής που έχουν εκδοθεί στην Αθήνα. Οι λέξεις αυτές, επομένως, μπορούν να θεωρηθούν λέξεις της «κοινής βορειοελλαδικής», αφού είναι αρκετά κοινές ώστε να θεωρούνται άξιες λημματογράφησης σε ένα «θεσσαλονικιό πανελλήνιο» λεξικό -αλλά όχι σε ένα «αθηναϊκό» πανελλήνιο λεξικό.

Πρακτικά, ζητάμε λέξεις που να τις έχει το ΛΚΝ (το λεγόμενο και λεξικό Τριανταφυλλίδη, το οποίο εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη) και να μην τις έχει το Λεξικό Μπαμπινιώτη ή το Χρηστικό της Ακαδημίας, αλλά βέβαια λέξεις λαϊκές και όχι λόγιες ή επιστημονικές -διότι βέβαια η μη συμπερίληψη ενός όρου σε ένα λεξικό μπορεί επίσης να οφείλεται σε διαφορές στη λεξικογραφική νοοτροπία και πολιτική του κάθε λεξικού.

Έφτιαξα λοιπόν τον εξής κατάλογο, με 52 λέξεις που τις καταγράφει το ΛΚΝ και που, απ’ όσο μπορώ να κρίνω, χρησιμοποιούνται στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά δεν τις συμπεριλαμβάνει το λεξικό Μπαμπινιώτη. Φυσικά, τα λήμματα του ΛΚΝ που δεν υπάρχουν στο λεξικό Μπαμπινιώτη είναι πολύ περισσότερα -στον μικρό μας κατάλογο έχω 52 μόνο λήμματα, που όλα είναι δάνεια, 51 από τα οποία είναι δάνεια από τα τουρκικά. Αυτό οφείλεται στον τρόπο με τον οποίο συνέταξα τον κατάλογο, διότι θα ήταν πρακτικά αδύνατο να συγκρίνω το συνολικό λημματολόγιο των δύο λεξικών.

Στον κατάλογο παραθέτω το περιεχόμενο του ΛΚΝ για τα σχετικά λήμματα, χωρίς δικό μου σχολιασμό.

εία ή ία; Το φριχτό δίλημμα

Τις προάλλες, στα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας, είχα παραθέσει ένα απόσπασμα από κάποιον δημοσιογράφο, και το σχολίαζα. Το απόσπασμα περιείχε τη λέξη «κατασκοπεία», έτσι γραμμένη, ενώ εγώ στον σχολιασμό μου έγραφα «κατασκοπία». Μια φίλη που το είδε, μου έστειλε προσωπικό μήνυμα (στο ίνμποξ, που λέμε στο Φέισμπουκ) για να το διορθώσω. Οπότε, γράφω το σημερινό άρθρο.

Κατασκοπία ή κατασκοπεία;

Ο κανόνας που μαθαίναμε στο σχολείο είναι πως όταν το θηλυκό ουσιαστικό παράγεται από ρήμα σε -εύω, τότε γράφεται με -εία, αλλιώς με -ία: πορεύομαι — πορεία, ερμηνεύω — ερμηνεία αλλά υπουργός — υπουργία (μόνο ο Άδωνης γράφει «επί υπουργείας μου»).

Ρήμα «κατασκοπεύω» υπάρχει, και γι’ αυτό η σχολική ορθογραφία γράφει «κατασκοπεία». Όμως, ο Μπαμπινιώτης υποστηρίζει ότι το ρήμα είναι μεταγενέστερο, και ότι η «κατασκοπία» παράγεται από τον κατάσκοπο, επομένως το γράφει «κατασκοπία».

Η κατασκοπ*α είναι ένα από τα διττογραφούμενα θηλυκά ουσιαστικά στα οποία παρουσιάζεται το φριχτό δίλημμα «-εία ή -ία», ένα από τα πιο μπελαλίδικα θέματα της ορθογραφίας μας και από τα πιο δύσκολο να διδαχτούν, διότι οι μαθητές ή ο δάσκαλος δεν είναι ετυμολόγοι να ξέρουν αν το αυγό έκανε την κότα ή η κότα το αυγό, αν δηλαδή πρώτα εμφανίστηκε το ρήμα κατασκοπεύω και μετά η κατασκοπεία και ο κατάσκοπος ή αν ο κατάσκοπος γέννησε την κατασκοπία.

Ας πούμε, γιατί η εταιρεία γράφεται με -ει- ενώ δεν υπάρχει ρήμα «εταιρεύω»; Διότι, λέει ο Μπαμπινιώτης, παράγεται από το επίθετο «εταιρείος» και όχι απευθείας από τον εταίρο. Οι αρχαίοι την έγραφαν και με ΕΙ και με Ι.

Λεωφόρος Πόρτες

Οι Πόρτες είναι ένας παραλιακός οικισμός της Αίγινας, από την πλευρά που βλέπει στο Αιγαίο, κάπου 7 χιλιόμετρα πιο κάτω από την Αγία Μαρίνα. Είναι ο τελευταίος παραλιακός οικισμός του νησιού από αυτή την πλευρά: από κει και κάτω οι ακτές είναι απόκρημνες και δρόμος δεν υπάρχει για πιο πέρα, παρά μόνο για επιστροφή στη χώρα -με αυτοκίνητο δηλαδή δεν μπορεί κανείς να κάνει τον γύρο του νησιού, λείπει ένα μικρό κομμάτι που μόνο μονοπάτι πηγαίνει.

Ο δρόμος που πηγαίνει από την Αγιαμαρίνα στις Πόρτες, πρώτα ανηφορικός και μετά κατηφορικός, έχει πολλές κορδέλες. Χτες το πρωί, περπάτησα από τις Πόρτες προς την Αγιαμαρίνα, και για να συντομέψω λίγο τη διαδρομή ανέβηκα από την ακρογιαλιά παίρνοντας έναν κάθετο τσιμεντόδρομο, έντονα ανηφορικό. Λϊγο πιο μετά βγήκα στη δημοσιά, αλλά συνέχισα τον ανήφορο, ενώ ο τσιμεντόδρομος είχε μετατραπεί σε χωματόδρομο, με ακόμα πιο έντονη κλίση, που όμως είχε πινακίδα, οδός Στέλιου Καζαντζίδη. Ανηφόρισα ώσπου έφτασα σε έναν ακόμα μικρότερο οικισμό από τις Πόρτες, που λέγεται Κυλινδράς, και από εκεί ακολούθησα πια τον αμαξιτό δρόμο, με τις κορδέλες του, που ήταν ήπια κατηφορικός -η πεζοπορική μου πείρα λέει πως είναι καλύτερος ο απότομος ανήφορος από τον απότομο κατήφορο, που σε χτυπάει στα γόνατα και τη μέση, χώρια που μπορεί να πέσεις.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Λεξιλογώντας λοιπόν, όταν σχεδίαζα επί χάρτου τη χτεσινή πεζοπορία είχα παρατηρήσει ότι στο google maps ο δρόμος που πηγαίνει από την Αγιαμαρίνα στις Πόρτες αναγραφόταν «Λεωφ. Πόρτες» και είχα την απορία αν και στις πινακίδες της οδού θα παρέμενε άκλιτο το όνομα. Όπως βλέπετε στη φωτογραφία αριστερά, πράγματι η δημοσιά ονομάζεται «Λεωφόρος Πόρτες» -και όπως μισοβλέπετε, η ακλισία δεν είναι γενικευμένο φαινόμενο στην περιοχή, αφού τον κάθετο δρόμο τον κλίνουν: οδός Νίκης.

Ελληνικούρες και λαθοθηρία

Τις προάλλες, το tvxs.gr δημοσίευσε ένα άρθρο της κ. Ιφιγένειας Κοντού με τίτλο Τι σημαίνουν επιτέλους αυτές οι «ελληνικούρες»;  Το άρθρο παρουσιάζει ορισμένες αρχαίες ή αρχαιοπρεπείς φράσεις που τις χρησιμοποιούμε συχνά στον λόγο μας, και που συχνά, σύμφωνα με την αρθρογράφο, τις μετατρέπουμε σε μαργαριτάρια -δηλαδή κάνουμε λάθος (ή «λάθος») στη μορφή ή τη σημασία τους. Το θέμα φυσικά ενδιαφέρει το ιστολόγιό μας, άλλωστε το συζητήσαμε επιτροχάδην σε κάποια σχόλια (άλλου άρθρου, βέβαια), οπότε δεν είναι περιττό να πω τη γνώμη μου ή να θυμίσω άρθρα που έχουμε ήδη δημοσιεύσει για ορισμένες από αυτές τις φράσεις. Καναδυό φίλοι μάλιστα μού το ζήτησαν ρητά.

Θα αναδημοσιεύσω το ψαχνό από το άρθρο της κ. Κοντού, με τα δικά μου σχόλια κάτω από κάθε παράγραφο, με πλάγιους χαρακτήρες. Να πω πάντως ότι είναι γραμμένο σε ανάλαφρο στιλ, χωρίς να εκτοξεύει χαρακτηρισμούς για αγραμματοσύνη όσων δεν συμφωνούν με τις επιλογές της συντάκτριας, αλλά και χωρίς, κατά τη γνώμη μου, να αποφεύγει κάποια υπερβολική εμμονή στην αρχική μορφή των φράσεων αγνοώντας ότι μέσα στους αιώνες μπορεί κι αυτές να αλλάζουν κάπως μορφή, όσο κι αν παραμένουν απολιθώματα. Απολιθώματα που να αλλάζουν; Οξύμωρο, θα πείτε. Όχι και τόσο. Εάν η αρχαια φράση στέκει αυτοτελώς (π.χ. «άμμες δε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες» ή «μολών λαβέ»), ασφαλώς θα μείνει αμετάβλητη. Αν όμως εντάσσεται σε νεοελληνική φράση, τότε δεν αποκλείεται να υποστεί κάποια (συνήθως μικρή) τροποποίηση, με τον ίδιο τρόπο που όταν οι παλιοί μαστόροι έπαιρναν αγκωνάρια από ένα παλιότερο σπίτι για να τα χρησιμοποιήσουν σε ένα καινούργιο, τα λείαιναν στις γωνιές για να ταιριάξουν πιο αρμονικά με το νέο κτίσμα.

Μερικές φορές μάλιστα, η λείανση αυτή έχει συντελεστεί εδώ και αιώνες, και την αρχαία φράση την έχουν χρησιμοποιήσει, τροποποιημένη, άλλοι επίσης αρχαίοι συγγραφείς -τότε είναι κάπως κωμικό να επανερχόμαστε στην αρχική μορφή, τάχα ότι είναι πιο αυθεντική. Θα δούμε μερικά τέτοια παραδείγματα στο άρθρο της κ. Κοντού.

Ξεκινάμε.

Ο κ. Θεοδωρόπουλος και το κάτεργο

Επειδή το όνομα του τίτλου είναι σχετικά κοινό, να διευκρινίσω πως εννοώ τον λογοτέχνη κ. Τάκη Θεοδωρόπουλο και την κυριακάτικη επιφυλλίδα του στην Καθημερινή, με τίτλο «Τα ελληνικά ως κάτεργο», έναν τίτλο που αποκτά εμμέσως επικαιρότητα διότι θυμίζει την επιφυλλίδα του αείμνηστου πλέον Ουμπέρτο Έκο «Τα λατινικά σαν τιμωρία», που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή» και που μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ.

Κάτεργο τα ελληνικά λοιπόν στην εκπαίδευση -αλλά ποια ελληνικά; Όπως άλλοι ξεκινούν με γκολ από τ’ αποδυτήρια, ο κ. Θεοδωρόπουλος αρχίζει με λαθροχειρία από τον τίτλο -διότι δεν εννοεί, βεβαίως, τα ελληνικά γενικώς, αλλά τα αρχαία ελληνικά. Δεν θέλω να χάσουμε χρόνο με το άγονο ερώτημα του αν τα ελληνικά είναι μία και ενιαία γλώσσα -ερώτημα βεβαίως που θα απαντιόταν πανεύκολα αν σας έδινα (ή αν μου δίνατε) μια σελίδα Θουκυδίδη. Το θέμα είναι ότι ακόμα και για έναν οπαδό του δόγματος της μίας και ενιαίας, ειδικά σε ένα άρθρο σαν κι αυτό, που αναλύει τη δυσκολία της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο, θα έπρεπε να γίνεται η διάκριση. Τη διάκριση άλλωστε την κάνει και ο ίδιος ο συντάκτης στην αρχή-αρχή της επιφυλλίδας του: Φ​​ίλη μού έλεγε προχθές πως τα εγγόνια της, πρώτη και τρίτη γυμνασίου, δυσκολεύονται πολύ με τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Τα αρχαία ελληνικά λοιπόν είναι (κατά Θεοδωρόπουλον) κάτεργο.

Όμως, στη συνέχεια της επιφυλλίδας του, και στο πιο καίριο ίσως σημείο της, ο κ. Θ. επιστρατεύει ξανά τη λαθροχειρία:

Απέναντι σ’ αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας ο μαθητής (…) είναι απολύτως φυσιολογικό να μισήσει τα αρχαία ελληνικά. Ξαφνικά βρίσκεται αντιμέτωπος με μια ξένη γλώσσα η οποία, σε αντίθεση με τα αγγλικά, δεν του είναι χρήσιμη ούτε στα αεροδρόμια ούτε για να περιηγηθεί στο Διαδίκτυο. Οι ώρες που ξοδεύονται είναι σαν τις ώρες του καταδίκου που περιμένει την αποφυλάκισή του. Κάποια ποινή εκτίει. Και για ποιο έγκλημα έχει καταδικασθεί; Είναι απλό: γεννήθηκε Ελληνας, και επειδή γεννήθηκε Ελληνας πρέπει να μιλάει ελληνικά.

Πόσο μάλλον ή πόσω μάλλον;

Τις προάλλες, ρώτησε ένας φίλος από το Φέισμπουκ:

Αυτό το ωμέγα στο «πόσω μάλλον», που βλέπω κάθε τόσο εδώ κι εκεί, είναι ικανό να με διαλύσει. Πόθεν;

Το συζητήσαμε εκεί, αλλά επειδή το θέμα έχει ίσως ευρύτερο ενδιαφέρον καλό είναι να το κουβεντιάσουμε κι εδώ. Μάλιστα, παραδέχομαι ότι κακώς δεν είχα ως τώρα γράψει άρθρο, όμως έχω μια καλή δικαιολογία: υπήρχαν στο Διαδίκτυο δύο πολύ καλά άρθρα του φίλου Τιπούκειτου, οπότε η ανάγκη να γράψω κι εγώ δεν ήταν και τόσο επείγουσα. Επειδή τα παλιά εκείνα άρθρα (από το 2007, παναπεί πολύ παλιό με τα ιντερνετικά μέτρα) είχαν καλύψει πολύ καλά το θέμα δεν σκοπεύω να πω τίποτα καινούργιο, πιο πολύ να ανακεφαλαιώσω τα επιχειρήματα. Έχω αντλήσει φυσικά υλικό από τα δύο παλιά άρθρα (το πρώτο και το δεύτερο, εδώ).

Η έκφραση «πόσο μάλλον» σημαίνει «πολύ περισσότερο, ακόμα περισσότερο»: Ανέκαθεν ήταν οικονόμος, πόσο μάλλον τώρα που έχει και οικογενειακές υποχρεώσεις. Είναι έκφραση που χρησιμοποιείται πολύ, αφού έχει ενταχθεί αρμονικά στην καθομιλουμένη. Η γραφή «πόσω μάλλον» για την οποία διαμαρτυρήθηκε ο φίλος μου και που έχει εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια, είναι μπαμπινιωτισμός. Πριν κυκλοφορήσει το λεξικό Μπαμπινιώτη στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ελάχιστοι έγραφαν «πόσω μάλλον». Στα μεταπολεμικά τουλάχιστον χρόνια, είχε επικρατήσει σχεδόν ολοκληρωτικά η γραφή «πόσο μάλλον».

Επειδή για τους ημιμαθείς των μέσων ενημέρωσης το λεξικό Μπαμπινιώτη προσέλαβε, μέσα στην Ηλίθια Δεκαπενταετία, το κύρος γλωσσικού ευαγγελίου, και επειδή το ωμέγα έχει, πώς να το κάνουμε, μια βυζαντινοπρεπή αρχοντιά (είναι, στο κάτω κάτω, μέγα!), πολλοί υιοθέτησαν τον ανυπόφορο αυτό γλωσσικό ακκισμό (ο χαρακτηρισμός είναι του φίλου Τιπούκειτου), είτε επειδή πίστευαν ότι έτσι γίνονται «προσεκτικοί» χρήστες της ελληνικής είτε για να ξεχωρίσουν από την πλέμπα. Πάντως, ο ακκισμός παραμένει, ευτυχώς, μειοψηφικός, όπως δείχνει το γκουγκλ, ενώ από τα μεγάλα λεξικά μας, μόνο ο Μπαμπινιώτης προτιμά τον τύπο «πόσω μάλλον» ενώ το ΛΚΝ και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας καταγράφουν μόνο τον τ. «πόσο μάλλον».

Ποιος είναι ο καθημαγμένος;

Με ρωτάει ένας φίλος αν είναι σωστός ο τύπος που άκουσε τις προάλλες σε κάποιο δελτίο ειδήσεων μεγάλου καναλιού, ότι η κρίση «έχει καθημάξει τη χώρα».  Θα μπορούσα να το περάσω σε μεζεδάκι, αλλά τελικά αποφάσισα να αφιερώσω σ’ αυτό το ερώτημα το σημερινό μου σημείωμα.

Ξεκινώντας, να πω ότι ο τύπος «έχει καθημάξει» είναι αντικανονικός, παρόλο που βγάζει καμιά εκατοστή γκουγκλιές. Σχηματίστηκε, εύλογα αλλά όχι κανονικά, από τη μετοχή «καθημαγμένος», που δεν είναι πια μετοχή βέβαια, αφού μόνο ως επίθετο χρησιμοποιείται και αφού οι περισσότεροι που τη χρησιμοποιούν δεν ξέρουν καν σε ποιο ρήμα αναφέρεται. (Εσείς το ξέρετε; Αν όχι, προσπαθήστε να το μαντέψετε).

Εύλογα λοιπόν, κάποιος που σκέφτεται ότι η χώρα είναι καθημαγμένη και που θέλει να διατυπώσει τη φράση ενεργητικά, προσπαθεί να βρει τον ενεργητικό παρακείμενο κι έτσι πλάθει το «έχω καθημάξει». Πολύ πιο συνηθισμένο παράδειγμα τέτοιου αντικανονικού σχηματισμού έχουμε στην περίπτωση του «απηυδισμένος», από τον οποίο επίσης κάποιοι πλάθουν τον τύπο «έχω *απηυδήσει» και κάποιοι λιγότεροι πλάθουν και ενεστώτα, «*απηυδώ». Ωστόσο, στο σχηματισμό της αρχαίας μετοχής του παρακειμένου μπαίνει στη μέση η χρονική αύξηση. Το ρήμα είναι απαυδώ (αυδή είναι πανάρχαια λέξη για τη φωνή, που επιβιώνει στον άναυδο, τον άφωνο), απηύδησα στον αόριστο, αλλά «έχω απαυδήσει» στον νεοελληνικό παρακείμενο. Για να πάρουμε ένα παράδειγμα με ένα πιο κοινόχρηστο ρήμα, λέμε «αφηρημένος» που είναι το ρήμα «αφαιρούμαι» αλλά βέβαια δεν λέμε «αφηρώ». Μπορούμε να πούμε «αφαιρεμένος», όχι όμως «έχω αφηρεθεί». Γι’ αυτό και δεν λέμε «έχω απηυδήσει» αλλά «έχω απαυδήσει».

Η ψαλίδα δε λέει να κλείσει

Έχουμε μπει πια στην τελική ευθεία προς τις εκλογές: την Κυριακή θα πάμε στις κάλπες. Το ιστολόγιο πολιτικολογεί αλλά και λεξιλογεί, και ένας τρόπος για να τα συνδυάσει κανείς αυτά τα δύο είναι να εξετάζει τις λέξεις της πολιτικής επικαιρότητας.

Μια από τις λέξεις που ακούστηκαν πολύ μέσα στην προεκλογική περίοδο από τα δελτία ειδήσεων και γενικά από τα μέσα ενημέρωσης, ήταν η ψαλίδα. Τα μεγάλα κανάλια προσπαθούσαν επί εβδομάδες να μας πείσουν ότι «κλείνει η ψαλίδα» ανάμεσα σε ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ, δηλαδή ότι μειώνεται το δημοσκοπικό προβάδισμα ανάμεσα στα δυο μεγαλύτερα κόμματα, υπονοώντας έτσι ότι η διαφορά είναι στα όρια του στατιστικού σφάλματος ή τέλος πάντων αναστρέψιμη.

Δεν ξέρω αν το προσέξατε όμως, εδώ και μερικές μέρες δεν ακούμε τίποτα για την ψαλίδα που κλείνει, αντίθετα όλοι φαίνεται να το έχουν πάρει απόφαση ότι η πρώτη θέση έχει κριθεί -και τώρα η αβεβαιότητα έγκειται στο αν θα κατορθώσει ο ΣΥΡΙΖΑ να πάρει αυτοδύναμη πλειοψηφία στη Βουλή.

Ψαλίδα λοιπόν είναι η διαφορά ανάμεσα σε δύο τιμές. Ψαλίδα είναι βέβαια και το εργαλείο της εικόνας, με τις δυο μεταλλικές λεπίδες -ένα μεγάλο ψαλίδι ή ένα ψαλίδι για ειδικές χρήσεις, ας πούμε η προβατοψαλίδα με την οποία κουρεύουν τα πρόβατα. Η μεταφορά είναι πολύ παραστατική: η μεγαλύτερη τιμή είναι η επάνω λεπίδα της ψαλίδας, η μικρότερη είναι η κάτω λεπίδα. Όταν η ψαλίδα κλείνει, η διαφορά ανάμεσα στις δυο τιμές μειώνεται· όταν ανοίγει, η διαφορά μεγαλώνει.