Με το βελόνι και με το σακί

Ποιο σακί και ποιο βελόνι, θα ρωτήσετε.

Στο αστυνομικό μυθιστόρημα του Πέτρου Μάρκαρη «Περαίωση», ο αστυνόμος Χαρίτος, έχει έναν φόνο να εξιχνιάσει και έχει μόλις πληροφορηθεί ένα στοιχείο που βοηθάει στη διαλεύκανση της υπόθεσης. Όμως, αμέσως μετά το ευχάριστο αυτό νέο, χτυπάει το τηλέφωνο. Το σηκώνει και μαθαίνει πως βρέθηκε και δεύτερο πτώμα. Οπότε λέει:

Ο συχωρεμένος ο πατέρας μου έλεγε πως τα καλά νέα έρχονται με το σταγονόμετρο, τα κακά με τον κουβά. Εγώ τρώω τώρα το δεύτερο μπουγέλο.

Η ρήση του πατρός Χαρίτου αποτελεί παραλλαγή μιας λαϊκής παροιμίας, ίσως μιας ομάδας παροιμιών, που σαν κεντρική ιδέα έχουν τη διαπίστωση ότι το κακό έρχεται εύκολα και γρήγορα αλλά φεύγει δύσκολα και βασανιστικά. Εδώ η εικόνα μεταδίδεται με τη βοηθεια του σταγονόμετρου και του κουβά, αλλά στις συλλογές παροιμιών βρίσκω να χρησιμοποιούνται άλλα αντικείμενα πολύ πιο κοντινά στην αγροτική, προβιομηχανική κοινωνία που διαμόρφωσε τη φρασεολογία μας.

Για παράδειγμα, στις (ημιτελείς) Παροιμίες του Ν. Πολίτη βρίσκουμε ότι «η αρρώστια με το σακί μπαίνει και με το βελόνι βγαίνει». Είναι εύκολη και γρήγορη η εισβολή της νόσου, γενικότερα του κακού, αλλά αργή και επίπονη η θεραπεία, η απαλλαγή από την αρρώστια.

Κι άλλες παραλλαγές χρησιμοποιούν παρεμφερείς εικόνες:

Η αρρώστια έρχεται με το τσουβάλι και φεύγει με την τρίχα

Η αρρώστια και η φτώχεια μπαίνουνε με το σακί και βγαίνουνε με το βελόνι

Η αρρώστια και η δυστυχιά με το σακκίν εμπαίνει με το βελόν’ εβγαίνει

Η αρρώστια με το μόδι μπαίνει και με την τρίχα βγαίνει -το μόδι είναι μέτρο χωρητικότητας, είδος κουβά να πούμε.

Η ευκολία με την οποία επέρχεται το κακό δίνεται με τον όγκο: σακί, τσουβάλι, μόδι, κουβάς, σε αντιδιαστολή με την απειροελάχιστη ποσότητα που μπορούν να αλαφρώσουν το βελόνι ή η τρίχα.

Ο Πολίτης παραθέτει αρκετά ανάλογα από άλλες γλώσσες, όπου η ίδια εικόνα εκφράζεται όχι με τον όγκο αλλά με την ταχύτητα:

Οι αρρώστιες έρχονται καβάλα και φεύγουν με τα πόδια (πχ στα γαλλικά: Les maladies viennent à cheval et s’ en retournent à pied). Το ίδιο και στα γερμανικά Krankheiten kommen zu Pferd und gehen zu Fuss.

Στα αγγλικα το ιδιο λέγεται για τις θέρμες: Agues come on horseback, but go away on foot

Υπάρχουν πάντως και εικόνες παρομοιες με τις ελληνικές, όπως στα γερμανικά Krankheit kommt libratim und geht weg unciatim, παναπεί: η αρρώστια έρχεται με τη λίτρα και φεύγει με την ουγκιά.

Και μια αραβική: Η αρρώστια έρχεται με το καντάρι και φεύγει με το δράμι.

Τρεις σύγχρονες αρχαίες φράσεις

Επειδή αυτή την εβδομάδα έχουμε, όχι άδικα βέβαια, πολλά πολιτικά άρθρα, λέω σήμερα να βάλω κάτι εντελώς ανεπίκαιρο. Ανασταίνω λοιπόν, ξαναχτενισμένο, ένα παλιό μου άρθρο, που βρισκόταν στον παλιό μου ιστότοπο αλλά που (εκτός τραγικού λάθους) δεν το έχω παρουσιάσει στο ιστολόγιο.

Πολλές παροιμιακές και ιδιωματικές φράσεις που χρησιμοποιούμε στον σημερινό προφορικό και γραπτό μας λόγο προέρχονται από τα αρχαία ή έστω τα παλαιότερα ελληνικά ή χρησιμοποιούν εικόνες παρόμοιες με εκφράσεις αρχαίες. Θα αναφέρουμε εδώ τρεις φράσεις που μοιάζουν εξαιρετικά σύγχρονες, κι όμως έχουν την απαρχή τους ή το αντίστοιχό τους στην αρχαία γραμματεία. Την πρώτη από αυτές την είχε παρουσιάσει ο Ι.Θ.Κακριδής σε κάποιο φρασεολογικό περιοδικό και τη σημείωσα καθώς έψαχνα κάτι άλλο σε μια βιβλιοθήκη. Τις άλλες δύο τις βρήκα εγώ ενώ διάβαζα αρχαίους, κι απ’ όσο ξέρω δεν τις έχει ανακοινώσει άλλος. Να πω παρεμπιπτόντως ότι δύο είναι, απ’ όσο ξέρω, οι βασικές εργασίες για όμοιες εκφράσεις της νέας και της αρχαίας ελληνικής, το «Νεοελληνικών λέξεων και φράσεων παλαιοτέρα μνεία» του Φ. Κουκουλέ (εδώ το δεύτερο μέρος) και το «Αντίστοιχα εκφραστικά μέσα της αρχαίας και της νέας ελληνικής» του Ν. Ανδριώτη. Αν ξέρει κανείς κι άλλη ανάλογη δημοσίευση, ας την αναφέρει. Αλλά ας δούμε τις φράσεις που λέγαμε.