Θωμαδογεωργιανά μεζεδάκια

Αύριο είναι Κυριακή του Θωμά, κινητή γιορτή, μια Κυριακή μετά το Πάσχα. Eίναι όμως και 23 Απριλίου, άρα είναι του Αγίου Γεωργίου, που φέτος δεν είναι κινητή γιορτή αφού πέφτει μετά το Πάσχα. Οπότε, συμπίπτουν οι δυο γιορτές, του Θωμά και του Γεωργίου, εξού και ο τίτλος του πολυσυλλεκτικού μας άρθρου. Το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά και κάθε ευτυχία σε όσες και όσους γιορτάζουν, πρώτα στον φίλο μας τον Τζι, στον Γιώργο Μ. και στους άλλους.

* Αν αύριο είναι του Θωμά και του Γεωργίου, χτες ήταν η αποφράς επέτειος της 21ης Απριλίου. Στο επετειακό του μήνυμα στο Φέισμπουκ ο λογογράφος του πρωθυπουργού θέλησε να εκμεταλλευτεί πολιτικά την επέτειο γι’ αυτό έβαλε τις σάλτσες για τον λαϊκισμό, έκανε όμως τη γκάφα να γράψει ότι «οι Έλληνες τιμούν την επέτειο» ενώ το πολύ πολύ να την τιμούν μερικοί πρωτοκλασάτοι υπουργοί του κυβερνώντος κόμματος, που τους χάριζε τα βιβλία του ο Παττακός και το δαχτυλίδι του ο Παπαδόπουλος.

Ύστερα από αντιδράσεις, το ρήμα άλλαξε σε «Υποδέχονται τη σημερινή επέτειο» αλλά βέβαια μόνο στο Φέισμπουκ, που επιδέχεται διορθώσεις, ενώ στο Τουίτερ, όπου είχε αναρτηθεί σε οθονιά το μήνυμα από το Φέισμπουκ, η παλιά διατύπωση παρέμεινε.

* Μαργαριτάρι πρώτου μεγέθους στο λήμμα της Βικιπαίδειας για το Λιβόρνο, το λιμάνι της Ιταλίας.

Διαβάζουμε: Το Λιβόρνο είναι παραθαλάσσια πόλη στο Δυτικό άκρο της Τοσκάνης. Είναι πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας και το τρίτο μεγαλύτερο λιμάνι της Δυτικής Ιταλίας. Πήρε το όνομα της από ένα είδος κοτόπουλου που ζει στην περιοχή.

«Εκκρεμεί παραπομπή» σημειώνεται μετά την τελευταία πρόταση -και δικαίως, και θα εκκρεμεί για πάντα διότι δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Όχι, το Λιβόρνο δεν πήρε το όνομά του από ένα είδος κοτόπουλου. Απλώς, το Λιβόρνο στα αγγλικά λεγόταν Leghorn, ένα όνομα που αποτελεί εξαγγλισμό του γενοβέζικου ονόματος της πόλης, που είναι Ligorna. Τον 19ο αιώνα άρχισαν να εξάγονται στη Βόρεια Αμερική τα κοτόπουλα μιας ράτσας της Τοσκάνης, που παρουσίαζαν πολλά πλεονεκτήματα. Τα ονόμασαν στην αρχή Ιtalians και μετά Leghorn, επειδή το λιμάνι από το οποίο εξάγονταν ήταν το Λιβόρνο, αγγλιστί Leghorn.

Παναπεί, το κοτόπουλο πήρε το όνομά του από την πόλη και όχι το αντίστροφο.

Ξέρω ότι μας διαβάζουν βικιπαιδιστές και αργά ή γρήγορα το λήμμα θα διορθωθεί. Οπότε, αν διορθωθεί, ας διορθώσουν και στο τέλος, εκεί που λέει για τους διάσημους που γεννήθηκαν στο Λιβόρνο, τις πληροφορίες για τον τέως Πρόεδρο της Ιταλίας, τον Κάρλο Τσιάμπι. Γεννήθηκε μεν το 1920 αλλά εδώ και μερικά χρόνια, το 2016 συγκεκριμένα, έχει αφήσει, πλήρης ημερών βέβαια, τον μάταιο τούτο κόσμο.

* Μεζεδάκι σε ρεπορτάζ σχετικό με την καταγγελία κατά του ευρωβουλευτή Αλέξη Γεωργούλη. Δημοσιεύτηκε στο Πρόταγκον, όπου διαβάζουμε:

Πληροφορίες που ακόμη δεν έχει καταστεί δυνατό να διασταυρωθούν, αναφέρουν ότι η Ελένη Χρονοπούλου έφερε  -μετά τον καταγγελλόμενο ξυλοδαρμό της από τον ηθοποιό και ευρωβουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ-  κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και  σε άλλα σημεία του σώματός της.

Πώς είχε κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις «και σε άλλα σημεία του σώματός της»; Έχουμε βεβαίως τετρακέφαλο και τρικέφαλο μυ στο σώμα μας, αλλά όχι τετραεγκέφαλο. Αν προσέξετε καλά την οθονιά, θα μαντέψετε τι συνέβη:

Μετά το «κακώσεις και» υπάρχει ένα παραπανίσιο κενό. Όπως σωστά μάντεψε μια ομάδα φίλων στο Τουίτερ, φαίνεται πως η αρχική διατύπωση ήταν «κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και κακώσεις σε άλλα σημεία του σώματός της».

Θα το είδε κάποιος φωστήρας, «κακώσεις και κακώσεις», θα το θεώρησε λάθος, έσβησε το δεύτερο «κακώσεις» και να το αποτέλεσμα!

(Μου είχαν στείλει και άλλο ένα για την ίδια υπόθεση, από την ΕφΣυν, με μια εντελώς μπερδεμένη πρόταση, αλλά στο μεταξύ διορθώθηκε, οπότε το παραλείπω).

* Ξέρετε τι είναι το ριμίδι; Εγώ δεν ήξερα, αλλά το έμαθα την περασμένη βδομάδα, όταν η Δημοτική Κοινότητα Μεσαριάς στη Σαντορίνη ανακοίνωσε ότι ένα αυτοκίνητο σφήνωσε στο «στενό-ριμίδι του Αγίου Κωνσταντίνου»

Ριμίδι λοιπόν είναι το στενό δρομάκι, από μια εποχή που δεν υπήρχαν αυτοκίνητα.

Με ρώτησε φίλος από πού προέρχεται η λέξη και του είπα ότι λογικά θα είναι υποκοριστικό της ρύμης, ρυμίδιον. Δίκιο είχα, και αν γκουγκλίσετε θα δείτε πως οι περισσότεροι το γράφουν «ρυμίδι».

Βέβαια, η φωτογραφία που βλέπετε είναι φωτοσοπημένη, σχόλιο για την πολιτική κατάσταση. Στην πρωτότυπη φωτογραφία, δεν υπάρχουν συνθήματα στους τοίχους ούτε έχει σημαίες το αυτοκίνητο.

Advertisement

Αλαμπουρνέζικα, είπαμε

Επειδή χτες μου συνέβη ένα τυχαίο ατύχημα, που έλεγε και ο Ντάριο Φο, δεν πρόλαβα να γράψω φρέσκο άρθρο, οπότε θα επαναλάβω ένα παλιότερο, που είχε αρχικά δημοσιευτεί πριν από εφτά χρόνια  (και κάτι μέρες) στο ιστολόγιο, Νοέμβριο του 2010, εποχή πολύ μακρινή.

Διάλεξα για αναδημοσίευση το συγκεκριμένο άρθρο όχι μόνο επειδή είναι παλιό και άρα θα έχει ξεχαστει, αλλά και επειδή το ξαναγράφω σε μεγαλο βαθμό, καταλήγοντας σε εν μέρει διαφορετικά συμπεράσματα.

Το τι σημαίνει αλαμπουρνέζικα, το ξέρουμε. Η λέξη χρησιμοποιείται σκωπτικά για κάτι που λέγεται ή γράφεται σε ακαταλαβίστικη ή ασυνάρτητη γλώσσα, γενικότερα για κάτι ασυνάρτητο ή ακατανόητο. Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος σε ένα αρκετά γνωστό δοκίμιό του έχει χαρακτηρίσει «αλαμπουρνέζικα» τη «γλώσσα των σημερινών κουλτουριάρηδων«.

Η λέξη πήρε καινούργια ώθηση με τον ερχομό των υπολογιστών, αφού ένα από τα βασικά προβλήματα με τις ελληνικές γραμματοσειρές ήταν στο παρελθόν (και ίσως είναι ακόμα) ότι αν δεν είχες δώσει τη σωστή κωδικοσελίδα έβλεπες στην οθόνη αλαμπουρνέζικα (αν και αυτά εγώ τα έλεγα καραγκιοζάκια). Με την πάροδο του χρόνου τα προβλήματα γραμματοσειράς στους υπολογιστές έχουν μειωθεί πολύ αλλά «αλαμπουρνέζικα» εξακολουθούν να εμφανίζονται σε κινητές συσκευές, υποτίτλους κτλ.

Αν η σημασία της λέξης είναι καθαρή, για την ετυμολογία της δεν υπάρχει βεβαιότητα.

Το (γενικό) λεξικό Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στις τρεις πρώτες εκδόσεις του, αφού αναφέρει ότι είναι αβέβαιο ετύμου, παραθέτει τρεις εξηγήσεις που έχουν προταθεί, από τις οποίες τις δυο τις βρίσκω εντελώς απίθανες. (Πιθανόν στην 4η έκδοση που δεν την έχω να έχει αλλάξει εν μέρει άποψη).

Πρώτη θεωρία, ότι προέρχεται από την (ακατάληπτη) γλώσσα της φυλής Μπουρνού του Σουδάν (!), τα μπουρνέζικα (!!). Αλα + Μπουρνέζικα, ίσον αλαμπουρνέζικα. Αυτή η κατ’ εμε εξωφρενική ετυμολογία έχει προταθεί από τον Φαίδωνα Κουκουλέ. Η φυλή Μπορνού είναι υπαρκτή, είχε μαλιστα συγκροτήσει αυτοκρατορία στην κεντρική Αφρική, πριν από πολλούς αιώνες αλλά δεν υπάρχει καμιά απολύτως μαρτυρία για σχέσεις ή επαφές με τη χώρα μας που θα μπορούσαν να κάνουν παροιμιώδη τη γλώσσα τους.

Δεύτερη θεωρία, που είναι αρκετά διαδεδομένη, ότι προέρχεται από το αλιβορνέζικα, που σημαίνει, λέει, θαυμαστά πράγματα που εισάγονταν από το Λιβόρνο, την ιταλική πόλη. Κι αυτό το βρίσκω απίθανο, παρόλο που υπήρχε στο Λιβόρνο ακμαία ελληνική παροικία και υπήρχαν επαφές. Αλλά δεν θα έπρεπε να έχει αποτυπωθεί κάπου αυτή η μαζικη εισαγωγή «αλιβορνέζικων» αγαθών;

Τρίτη εξήγηση: από το ιταλ. alla burla, «στα αστεία, στην πλάκα», και την κατάληξη -έζικα που χρησιμοποιείται για γλώσσες.

Παρεμφερή εξήγηση δίνει το ΛΚΝ (ετυμολογική επιμέλεια Πετρούνια), που θεωρεί αρχή της λ. αλαμπουρνέζικα τη φράση alla burlesca, «με παιχνιδιάρικο ύφος». Την ίδια εξήγηση δέχεται και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας.

Το Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη, επίσης, θεωρεί πιθανή την προέλευση από το alla burla + -έζικα  και αναφέρει ότι «δεν είναι πιθανή» η πρόταση για προέλευση από το Λιβόρνο.

Πράγματι, είναι αρκετά πιθανό η αρχή της ελληνικής λέξης να βρίσκεται είτε στο alla burla είτε στο alla burlesca. Είτε από τη μια είτε από την άλλη αρχή καταλήγουμε σε ένα «αλαμπουρλέζικα», που εύκολα δίνει με ανομοίωση «αλαμπουρνέζικα». Η απόσταση από την πλάκα και το αστείο ως την ασυναρτησία και την ακαταληψία δεν είναι μεγάλη.

Για να κάνουμε βέβαια σωστή ετυμολογική διερεύνηση, πρέπει να ξερουμε πότε περίπου μπήκε η λέξη στη γλώσσα μας. Όπως έχω ξαναπεί, τα γλωσσικά ληξιαρχεία στη χώρα μας δεν λειτουργούν ικανοποιητικά, ιδίως για λαϊκές λέξεις. Ωστόσο βρίσκουμε τα «αλαμπουρνέζικα» σε ένα λεξικό των μέσων του 19ου αιώνα, το «Λεξικόν ελληνικόν και γαλλικόν» του Σκαρλάτου Βυζάντιου (1846), ο οποίος τη λέξη baragouinage την αποδίδει «διάλεκτος (ομιλία) σολοικοβάρβαρος και ακατανόητος, κοινώς αλαμπουρνέζικα».

Το δυστύχημα όμως είναι ότι πολύς κόσμος ελκύεται από τις εντυπωσιακές ιστορίες. Έτσι, η προέλευση από το εξωτικό Σουδάν ή έστω από το Λιβόρνο έχει γοητεύσει πολλούς κι έτσι θα τη βρείτε σε πολλές ιστοσελίδες όπως στο Βικιλεξικό, που αναφέρει με βεβαιότητα την προέλευση από το Σουδάν. Kοτζαμάν Σουδάν ακούγεται πιο μεγαλόπρεπο από μια μπερδεμένη ιταλική φράση.

Στην πρώτη έκδοση αυτού του άρθρου, είχα παρουσιάσει και μιαν ακόμα εξήγηση, που την έβρισκα πειστική -αλλά τώρα έχω αλλάξει γνώμη. Ας την αναφέρω όμως.

Ξεφυλλίζοντας παλιά περιοδικά, έπεσα τυχαία τις προάλλες σε μια σειρά από άρθρα του Νικ. Ποριώτη στο εξαιρετικό περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» του Φωτιάδη, που έβγαινε από το 1935 έως την Κατοχή. Ο Ποριώτης ήταν πολύ γερός λόγιος, δημοτικιστής, μεταφραστής αρχαίων αλλά και όπερας,  θεατρικός συγγραφέας. Έκανε και κάμποσα χρόνια στο ναυτικό και ήξερε καλά τη ναυτική γλώσσα. Τα σημειώματα αυτά που σας λέω τα γράφει πια στα 65 του και είναι πολλές φορές απολαυστικά, πάντα με γλωσσικό ενδιαφέρον. Λοιπόν, ο Ποριώτης λέει ότι υπήρχε στην Ιταλία τον 16ο αιώνα ένας σατιρικός ποιητής, ο Φραντσέσκο Μπέρνι, που πέθανε πριν κλείσει τα σαράντα του, στη Φλωρεντία, φαρμακωμένος από έναν καρδινάλιο επειδή αρνήθηκε να φαρμακώσει έναν άλλο καρδινάλιο (ή τουλάχιστο έτσι λένε).

Ο Μπέρνι έγραφε σάτιρες και ήταν ονομαστός για τα πνευματώδη λογοπαίγνιά του, λέει ο Ποριώτης, σε σημείο που το ύφος του να ονομαστεί bernesco, και πλάι στην έκφραση alla burlesca να φτιαχτεί, κατ΄ αναλογία, alla bernesca, με το ύφος του Μπέρνι δηλαδή. Η έκφραση αυτή υπάρχει και σήμερα στα ιταλικά, όπως μπορείτε να δείτε με ένα γκούγκλισμα. Περισσότερα για τον Μπέρνι έχει η Βικιπαίδεια.

Οπότε, λέει ο Ποριώτης, από το «αλά μπουρλέσκα» και από το «αλά μπερνέσκα», με συμφυρμό, προέκυψαν και τα δικά μας αλαμπουρνέζικα.

Την εξήγηση του Ποριώτη την είχα βρει πειστική διότι η φράση alla bernesca ήταν υπαρκτή και συχνή στα ιταλικά, ενώ υπήρχαν και πολλοί ποιητές που ακολουθούσαν τη μανιέρα του Μπέρνι.

Τώρα ομως που ξαναβλέπω όσα είχα γράψει, δεν πείθομαι τόσο πολύ -βρίσκω ότι πρόκειται για περιττή περιπλοκή. Η τροπή του λ σε ν (αλαμπουρλέσκα –> αλαμπουρνέζικα) δεν είναι δύσκολη. Κι έτσι, παρά την μεγάλη εκτίμηση που τρέφω στον Ν. Ποριώτη, πιστεύω πως μπορούμε να μείνουμε στο alla burla / alla burlesca σαν εξήγηση για τα αλαμπουρνέζικα.