Σοκολατάκια και πολύ τους πάει

Πλησιάζουν οι γιορτές, οπότε σκέφτηκα ότι πρέπει το ιστολόγιο να τρατάρει κάτι τους φίλους του. Βέβαια, τα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα γλυκίσματα είναι τα μελομακάρονα και οι κουραμπιέδες, αλλά γι’ αυτά έχουμε ήδη δημοσιεύσει άρθρο και πάνω από μια φορά, οπότε δεν θα το αναδημοσιεύσω φέτος –μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Κι έτσι, σοκολατάκια και πολύ τους πάει, και αναρωτιέμαι αν οι νεότεροι φίλοι του ιστολογίου ξέρουν από πού προέρχεται αυτή η ατάκα. Θα το φανερώσω αργότερα.

Με άλλα λόγια, σήμερα θα λεξιλογήσουμε για τη σοκολάτα. Και αφού λεξιλογούμε, θα ξεκινήσουμε από την ετυμολογία της λέξης. Στα ελληνικά, η λέξη ήρθε από τα ιταλικά, cioccolata, και θα έχετε ίσως συναντήσει τον λαϊκό τύπο «τσοκολάτα». Η μετατροπή σε «σοκολάτα» έγινε ασφαλώς υπό την επίδραση του γαλλικού chocolat. Κάποιοι βέβαια δικοί μας προκαλούν θυμηδία ότανν επιμένουν να προφέρουν γαλλοπρεπώς τη σοκολάτα, με παχύ σ, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία.

Η ιταλική λέξη ανάγεται στο ισπανικό chocolate (1580), και αυτό στο chocolatl, της γλώσσας Ναχουάτλ των Αζτέκων, από τους οποίους έμαθαν τη σοκολάτα οι Ευρωπαίοι, ως ένα ρόφημα με βάση το κακάο. Ωστόσο, δεν είναι πατρίδα του κακάο το Μεξικό. Το κακαόδεντρο δεν ευδοκιμεί τόσο μακριά από τον Ισημερινό, οι Αζτέκοι εισάγανε καρπό κακάο σαν πολυτέλεια. Μάλιστα, η λέξη chocolatl φαίνεται πως δεν είναι αυθεντική λέξη της Ναχουάτλ. Η σοκολάτα είναι cacahuatl, όπου -atl το νερό, αλλά ίσως οι Ισπανοί θέλησαν ν’ αποφύγουν το κακέμφατο κι έτσι το τροποποίησαν, παίρνοντας τη λέξη chocol (ζεστός) από τη γλώσσα των Μάγια.

Ετσι, οι σπόροι του κακάο και το ρόφημα της σοκολάτας ήρθε στην Ευρώπη. Στα ελληνικά, η λέξη εμφανίζεται το 1726 στην αλληλογραφία του Αναστάσιου Γόρδιου ο οποίος, γράφοντας σε άλλον ιερωμένο, αναφέρει:

τζοκολάτα τὸ βαρβαρικῶς οὕτω καλούμενον, καί τε ὃ καὶ τζάϊ ἐμπορικῶς καὶ ἔρβα θὲ ἰταλιστί, ὡς καὶ ἐν βίβλῳ εἰκονιζόμενον ἐθεασάμην καὶ ἐχρησάμην αὐτῷ πολλάκις

Να μη σταθούμε στο τζ, ξέρουμε ότι στα κείμενα της εποχής το τσ το γράφανε τζ, όπως μας δείχνει και το «τζάι» πιο δίπλα.

Advertisement

Άρχισε το ματς

Κανονικά, το σημερινό άρθρο θα έπρεπε να το δημοσιεύσω την περασμένη Παρασκευή, αλλά δεν μου έκοψε -κάλλιο αργά όμως παρά ποτέ.

Άρχισε το ματς, διότι το περασμένο παρασκευοσαββατοκύριακο άρχισε το πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, η Σουπερλίγκ, που θα φανερώσω τα χρόνια μου αν σας εκμυστηρευτώ ότι εξακολουθώ να τη λέω (μέσα μου) «Άλφα Εθνική».

Το ιστολόγιο συζητάει βεβαίως και τα ποδοσφαιρικά, και μερικές φορές έχουν γίνει και καβγάδες για τα ποδοσφαιρικά σχόλια που παρεμβάλλονται σε άλλα άρθρα, αλλά σήμερα θα γεφυρώσουμε τις δυο μερίδες μια και θα λεξιλογήσουμε ποδοσφαιρικά. Όχι γενικά για το ποδόσφαιρο, το θέμα είναι απέραντο και χρειάζεται σειρά άρθρων για να το καλύψουμε. Έχουμε βέβαια γράψει άρθρο για τα φρασεολογικά του ποδοσφαίρου, καθώς και για τη γεωγραφία της Σούπερ Λιγκ, ενώ παλιότερα είχαμε δει την ιστορία της λέξης πέναλτι, όπως και της λέξης Μουντιάλ.

Το οποίο Μουντιάλ, φέτος, κατά πρωτοφανή παρέκκλιση, δεν παίχτηκε τον Ιούνιο, διότι αποφάσισαν να διεξαχθεί στο Κατάρ, που λιώνει ο ήλιος την πέτρα (τις έχει λιώσει όλες), κι έτσι θα παιχτεί Νοέμβριο-Δεκέμβριο, με αποτέλεσμα το ελληνικό πρωτάθλημα (και όλα τα άλλα φυσικά) να διακοπεί για ένα μήνα και κάτι (από 13/11 έως 21/12). Αλλά το αλ-Μουντιάλ, για να το πω έτσι και να μην το πω Καταραμένο, θα το συζητήσουμε ξανά, όταν έρθει ο καιρός του.

Προς το παρόν, αφού άρχισε το ματς, λέω να συζητήσουμε σήμερα αυτήν ακριβώς τη λέξη, τη λέξη «ματς». Θα μου πείτε, και θα έχετε δίκιο, ότι ο όρος «ματς» δεν αναφέρεται αποκλειστικά σε ποδοσφαιρική συνάντηση, αλλά θα σας απαντήσω ότι τις περισσότερες φορές, όταν λέμε «ματς», αγώνα ποδοσφαίρου εννοούμε. Γι’ αυτό και το ΜΗΛΝΕΓ δίνει τον ορισμό: Ο αθλητικός αγώνας μεταξύ δύο (συνήθ. ποδοσφαιρικών) ομάδων ή μεταξύ δύο αθλητών.

Εξάλλου, και το τραγούδι του Κηλαηδόνη που τον τίτλο του παραφράζω στο σημερινό άρθρο, στο ποδόσφαιρο αναφέρεται:

Ο δραγουμάνος χωρίς το κομπολόι του

Τις προάλλες, χάρη σε ένα σχόλιο του φίλου μας του Στάζιμπου, έγινε συζήτηση σε ένα από τα πρώτα άρθρα του ιστολογίου, που είχε δημοσιευτεί την πρώτη-πρώτη μέρα της ζωής του, στις 16 Φεβρουαρίου του μακρινού 2009. Είπα τότε ότι το άρθρο αυτό θα άξιζε αναδημοσίευση, και συμφωνήσατε -δεν θυμόμουν ότι το είχα ήδη αναδημοσιεύσει το 2012. Βέβαια, και το 2012 δεν είναι χτες, οπότε σήμερα το ξαναδημοσιεύω, έχοντας ενσωματώσει διάφορα πράγματα από τα σχόλια των προηγούμενων δημοσιεύσεων.

Στο θαυμάσιο τραγούδι του Κηλαηδόνη, που το τραγουδάει ο Μητσιάς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος μας λέει ότι «ο δραγουμάνος του βεζίρη πίνει μαστίχα, ρίχνει τα χαρτιά, το’ να του μάτι στο Μισίρι και τ’ άλλο μάτι στην Αρβανιτιά». Όταν πιει τη μαστίχα του και ρίξει τα χαρτιά ο δραγουμάνος, σίγουρα θα βγάλει το κομπολόι του. Κι επειδή οι δραγουμάνοι, όσο και να πεις, είχανε τον τρόπο τους, οι χάντρες του κομπολογιού αυτού, φαντάζομαι, θα’ τανε από πολύτιμο υλικό. Εγώ μάλιστα λέω πως θα’ τανε από μαργαριτάρια. Κι επειδή δεν έχει διασωθεί τέτοιο κομπολόι δραγουμάνου με μαργαριταρένιες χάντρες, σκέφτηκα να φτιάξω εγώ ένα καινούργιο και να το παρουσιάσω στις σελίδες αυτές.

Αυτός ήταν ο πρόλογος που είχα βάλει στην ενότητα «Το κομπολόι του δραγουμάνου» που είχα καθιερώσει στον παλιό μου ιστότοπο για να φιλοξενώ μεταφραστικά μαργαριτάρια που ψάρευα στις εφημερίδες και σε βιβλία. Όταν άρχισα το ιστολόγιο, παραμέλησα το κομπολόι, αφού πια τα μαργαριτάρια τα παρουσιάζω εδώ, όπου έχει επικρατήσει να τα λέμε Μεζεδάκια.

Όμως στο σημερινό άρθρο θα λεξιλογήσουμε για τον δραγουμάνο, οπότε το κομπολόι το αφήνουμε για άλλη φορά.

Ποια είναι λοιπόν η ιστορία της λέξης δραγουμάνος; Η λέξη πάει πολύ πίσω, είναι πιθανότατα τρισχιλιετής, αλλά όχι ελληνική.

Στα ελληνικά είναι δάνειο από… από πού αλήθεια; Το λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφει ως κύριο τον τύπο δραγομάνος και δεύτερο τον τ. δραγουμάνος,και δίνει τη λέξη σαν δάνειο από τα ενετικά (dragomano), αραβικής αρχής, όμως το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον τύπο δραγουμάνος ως δάνειο απευθείας από τα αραβικά. Με τον Τριανταφυλλίδη συμφωνούν και οι Καχανέ (στο Graeca et Romanica Scripta Selecta), που θεωρούν ότι το βυζαντινό δραγομάνος/δραγουμάνος, δάνειο από τα αραβικά, είναι η πηγή για το μεσαιωνικό λατινικό dragomannus απ’ όπου προέκυψαν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά, δηλαδή το ιταλικό dragomanno, το γαλλ. drogman ή το μεσαιωνικό αγγλικό dragman, σημερινό dragoman. Πιθανόν ο δανεισμός να έγινε από τα αραβικά της Αιγύπτου (ταργκουμάν, targumān). Την εκδοχή των Καχανέ τη δέχεται και το Μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά.

Μηνολόγιον Μαρτίου έτους 2022

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Τρ  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ και θανή Φαίδωνος Γεωργίτση
Τε 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Πε  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Πα 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Σα 5	† Ούγου Τσάβες
Κυ 6	Μιχαήλ Αγγέλου. Και του Κιλελέρ.
Δε 7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Τρ  8	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων της γυναίκας
Τε  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Πε 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα και Παγκόσμια ημέρα ασκαύλου
Πα 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Σα 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Κυ 13	† Ίβο Άντριτς. Και λοκντάουν επέτειος.
Δε 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ και Στεφάνου Χώκινγκ του ηλεκτρόμυθου. Και ημέρα του πι.
Τρ 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Τε 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Πε 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Πα 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Σα 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Κυ 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Δε 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία.
Τρ 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Τε 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Πε 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Πα 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Σα 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Κυ 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Δε 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Τρ 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Τε 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Πε 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Η ελληνική λοιπόν ονομασία του τρίτου μήνα της χρονιάς είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως άλλωστε και όλα τα ονόματα των μηνών. Για να αναφέρουμε την άχρηστη πληροφορία της ημέρας, ο Μάρτιος είναι ένας από τους τρεις μήνες του χρόνου που η τουρκική του ονομασία είναι επίσης δάνειο από τα λατινικά, Mart (οι άλλοι δυο: Mayιs και Ağustos). Στα αγγλικά, το όνομα του μήνα, March, συμπίπτει με τη λέξη march που σημαίνει πορεία/εμβατήριο (μαρς) αλλά πρόκειται για απλή σύμπτωση -δεν υπάρχει ετυμολογική συγγένεια. Σύμφωνα δε με το γνωστό ανέκδοτο, στα λαρσινά ο Μάρτιος είναι επίσης Μαρτς, όπως στα αγγλικά.

Μηνολόγιον Ιουλίου έτους 2021

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Πε  1	Ανακοίνωσις της θεωρίας της εξελίξεως των ειδών υπό Καρόλου Δαρβίνου -και θανή Νικολάου Γουίντωνος, σωτήρα των εβραιόπουλων
Πα  2	† Άρεως Αλεξάνδρου
Σα 3	Γενέσιον Φραγκίσκου Κάφκα -και Ιακώβου Μόρρισων τελευτή κατά τον δαίμονα εαυτού
Κυ  4	Διακήρυξις της Ανεξαρτησίας υπό Θωμά Τζέφφερσων. Και του τιμημένου η ανύψωσις.
Δε  5	Δημοσίευσις των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας υπό Ισαάκ Νεύτωνος. Και του ογδόου ελληνικού δημοψηφίσματος.
Τρ  6	Πρώτον αντιλυσσικόν εμβόλιον υπό Λουδοβίκου Παστέρ
Τε 7	Γενέσιον Βλαδιμήρου Μαγιακόφσκι και Νικολάου Ξυλούρη του Κρητός
Πε 8	Γενέσιον Αρθούρου Έβανς του αρχαιολόγου
Πα 9	Θανάτωση επισκόπων και προκρίτων εν Λευκωσία Κύπρου
Σα 10	Γενέσιον Ιωάννου Χατζηανδρέου (κατά κόσμον Στρατή Τσίρκα) και Νικολάου Τέσλα
Κυ 11	Έναρξις της εξοντώσεως των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης υπό των χιτλερικών δημίων
Δε 12	† Κωνσταντίνου Ουράνη
Τρ 13	† Φωτίου Κόντογλου (και γενέσιον Νεοκιδίου του Αφρικανού)
Τε 14	Της πτώσεως της Βαστίλης
Πε 15	Της Ιουλιανής εκτροπής και του κυπριακού πραξικοπήματος
Πα 16	Της Εγίρας
Σα 17	Πρωταγόρου του Αβδηρίτου
Κυ 18	Γενέσιον Νέλσονος Μαντέλα
Δε 19	† Στρατη Μυριβήλη τελευτή
Τρ 20	Νιλ Άρμστρογκ και των πρώτων επί της Σελήνης βαδισάντων
Τε 21	+ Κωνσταντίνου Καρυωτάκη τελευτή και Σωτηρη Πέτρουλα δολοφονία
Πε 22	Γενέσιον Ερνέστου Χεμινγουαίη
Πα 23	Της πρώτης κατά την Αρχαιότητα Ολυμπιάδος
Σα 24	Γενέσιον Σίμωνος Μπολιβάρ του ελευθερωτού
Κυ 25	Γενέσιον Γεωργίου Βερνάρδου Σω
Δε 26	Της νίκης των Ελλήνων επαναστατών εις Δερβενάκια
Τρ 27	Τελεσίλλης της Αργείας
Τε 28	Γενέσιον Εμμανουήλ Ροΐδου
Πε 29	† Βικεντίου Βαν Γκογκ και γενέσιον Μιχαήλ Θεοδωράκη του επιμήκους μουσουργού
Πα 30	† Κοίμησις Διονυσίου Ντιντερό
Σα 31	† Θανή Νικολάου Σκουφά

Ο Ιούλιος είναι ο πρώτος μήνας από το δεύτερο εξάμηνο του χρόνου. Βέβαια, επειδή το πρώτο εξάμηνο έχει τον Φλεβάρη, είναι κάπως πιο κοντό από το δεύτερο.

Φεύγουν τα καλύτερά μας χρόνια…

Η θλιβερότατη είδηση του θανάτου του Λουκιανού Κηλαηδόνη έγινε γνωστή χτες προς το μεσημέρι. Τη συζητήσαμε βέβαια στο ιστολόγιο, στα χτεσινά σχόλια, όμως ο Λουκιανός μας αξίζει και κάτι περισσότερο.

Ο Λουκιανός Κηλαηδόνης γεννήθηκε στην Κυψέλη το 1943, σπούδασε αρχιτεκτονική χωρίς ποτέ να εξασκήσει το επάγγελμα, εμφανίστηκε δε στη δισκογραφία το 1969 με δυο τραγούδια («Παίρνω την ανηφοριά» και «Σ’ αγαπώ«) σε στίχους Δ.Ιατρόπουλου στον παρθενικό προσωπικό δίσκο του Γιώργου Νταλάρα. Ο δικός του πρώτος δίσκος ήρθε το 1971 και είχε τίτλο Η πόλη μας, μουσική και τα τραγούδια από το ομώνυμο θεατρικό έργο της Κωστούλας Μητροπούλου. Ήταν μάλλον η πρώτη από τις αμέτρητες συνεργασίες του με το θέατρο, μια συμβίωση που θα έλεγα πως χάρισε και στα μη θεατρικά τραγούδια του κάτι από τη θεατρικότητα του μονόπρακτου.

Ακολούθησε το 1972 η Κόκκινη κλωστή, σε στίχους του Νίκου Γκάτσου, με τον Μητσιά και τη Γαλάνη. Πέρα από τους δύο προσωπικούς δίσκους, αυτή την περίοδο συμμετέχει και σε άλλες δουλειές με τραγούδια του, όπως στον δεύτερο προσωπικό δίσκο του Μανώλη Μητσιά, όπου ο Κηλαηδόνης έχει συνθέσει 6 από τα 12 τραγούδια -ανάμεσά τους και το «Σε βρήκα στη Μονεμβασιά» σε στίχους Μάνου Ελευθερίου

Ποιος στογκά; Γιατί μποχιώνει; (ένα μεταραμόνι)

Τα ρήματα «στογκώ» και «μποχιώνω» είναι σπανιότατα, ωστόσο τα χρησιμοποίησε ο Γιάννης Λογοθέτης στους στίχους του τραγουδιού «Αχ Μαρία», που έγινε δημοφιλέστατο σε μουσική Λουκιανού Κηλαηδόνη τραγουδισμένο από τον Μανώλη Μητσιά.

Η δεύτερη στροφή του τραγουδιού, όπως θα θυμάστε, λέει:

Φεύγει το τρένο, στογκά, μποχιώνει
θα μου κρυώνεις που θα’σαι μόνη
λιώνει η καρδιά μου στην αγωνία
μπήκε το τρένο στη Γερμανία.

Ο δραγουμάνος και το κομπολόι του

Το σημερινό άρθρο είναι ανακύκλωση ενός παλιότερου, που δημοσιεύτηκε την πρώτη-πρώτη μέρα της λειτουργίας του ιστολογίου, στις 16 Φεβρουαρίου 2009, κι έτσι δεν έχει διαβαστεί πολύ (όσο κι αν αργότερα το συμπεριέλαβα επίσης στο βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία«). Τώρα το αναδημοσιεύω ξανακοιταγμένο και με κάπως διαφορετικό τίτλο, ίσως λίγο παραπλανητικόν, αφού με τη λέξη «κομπολόι» δεν ασχολούμαι, την αφήνω για επόμενο άρθρο.

Στο θαυμάσιο τραγούδι του Κηλαηδόνη, που το τραγουδάει ο Μητσιάς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος μας λέει ότι «ο δραγουμάνος του βεζίρη πίνει μαστίχα, ρίχνει τα χαρτιά, το’ να του μάτι στο Μισίρι και τ’ άλλο μάτι στην Αρβανιτιά». Όταν πιει τη μαστίχα του και ρίξει τα χαρτιά ο δραγουμάνος, σίγουρα θα βγάλει το κομπολόι του. Κι επειδή οι δραγουμάνοι, όσο και να πεις, είχανε τον τρόπο τους, οι χάντρες του κομπολογιού αυτού, φαντάζομαι, θα’ τανε από πολύτιμο υλικό. Εγώ μάλιστα λέω πως θα’ τανε από μαργαριτάρια. Κι επειδή δεν έχει διασωθεί τέτοιο κομπολόι δραγουμάνου με μαργαριταρένιες χάντρες, σκέφτηκα να φτιάξω εγώ ένα καινούργιο και να το παρουσιάσω στις σελίδες αυτές.

Αυτός ήταν ο πρόλογος που είχα βάλει στην ενότητα «Το κομπολόι του δραγουμάνου» που είχα καθιερώσει στον παλιό μου ιστότοπο για να φιλοξενώ μεταφραστικά μαργαριτάρια που ψάρευα στις εφημερίδες και σε βιβλία. Όταν άρχισα το ιστολόγιο, παραμέλησα το κομπολόι, αφού πια τα μαργαριτάρια τα παρουσιάζω εδώ, συνήθως μάλιστα τα λέω Μεζεδάκια -πάντως έχει μερικές πολύ εντυπωσιακές χάντρες.

Το είχα πει κομπολόι επειδή φτιάχτηκε από σειρά μαργαριτάρια, και του δραγουμάνου επειδή τα μαργαριτάρια ήταν μεταφραστικά. Ποια είναι όμως η ιστορία της λέξης δραγουμάνος; Η λέξη πάει πολύ πίσω, είναι πιθανότατα τρισχιλιετής, αλλά όχι ελληνική. Στα ελληνικά είναι δάνειο από… από πού αλήθεια; Το λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφει ως κύριο τον τύπο δραγομάνος και δεύτερο τον τ. δραγουμάνος,και δίνει τη λέξη σαν δάνειο από τα ενετικά (dragomano), αραβικής αρχής, όμως το συνήθως εγκυρότερο λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον τύπο δραγουμάνος ως δάνειο απευθείας από τα αραβικά. Με τον Τριανταφυλλίδη συμφωνούν και οι Καχανέ (στο Graeca et Romanica Scripta Selecta), που θεωρούν ότι το βυζαντινό δραγομάνος/δραγουμάνος, δάνειο από τα αραβικά, είναι η πηγή για το μεσαιωνικό λατινικό dragomannus απ’ όπου προέκυψαν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά, δηλαδή το ιταλικό dragomanno, το γαλλ. drogman ή το μεσαιωνικό αγγλικό dragman, σημερινό dragoman. Πιθανόν ο δανεισμός να έγινε από τα αραβικά της Αιγύπτου (ταργκουμάν, targumān).

Τι λέει σήμερα το άλλο το πουλάκι;

Για τα στιχάκια του στρατού έχω ξαναγράψει στο ιστολόγιο. Αντιγράφω την αρχή εκείνου του παλιού άρθρου, μια και λέει όσα θέλω να πω και τώρα:

Λέγοντας στιχάκια του στρατού εννοούμε την ανώνυμη στιχουργική δημιουργία που κυκλοφορεί στα στρατόπεδα, ιδίως στα κέντρα νεοσυλλέκτων, και διαδίδεται από στόμα σε στόμα και από σειρά προς σειρά. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, τα στιχάκια του στρατού είναι δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα, που μοιάζουν με τα δίστιχα του λαϊκού ημεροδείκτη, αλλά έχουν επίσης υπόγειες και έμμεσες συγγένειες με τα στιχάκια της φυλακής, τα δίστιχα του μπαγλαμά, και τελικά με τα δημοτικά τραγούδια.

Στο βιβλίο μου «Μετά την αποψίλωση» είχα σε χωριστή ενότητα παραθέσει κάπου 250 στιχάκια του στρατού, που τα μάζευα είτε εγώ είτε διάφοροι φίλοι ή φίλοι φίλων. Δυο τρία παραδείγματα:

Ημέρα Τρίτη ήτανε που μπήκα μες το κέντρο
με βάλανε και έτρεχα σαν το Θανάση Βέγγο

Ανάθεμα την τύχη μου που μ’ έκανε φαντάρο
κι έφυγα από το σπίτι μου χωρίς να το γουστάρω

Μες το στρατό απέκτησα τα τέσσερα βραβεία
το Αχ, το Βαχ, το αλίμονο και την ατσιγαρία