Η αξία της αξιολόγησης των εκπαιδευτικών

Τις μέρες αυτές απεργούν οι εκπαιδευτικοί και διαμαρτύρονται για την αξιολόγηση και τις λοιπές αλλαγές που προωθεί το υπουργείο Παιδείας. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ο κλάδος, όπως φαίνεται, είναι κατηγορηματικά αντίθετος με τις επιχειρούμενες αλλαγές και μάλιστα σε ποσοστό 90%, δεν πρόκειται δηλαδή για αντίθεση μόνο σε επίπεδο συνδικαλιστικών ηγεσιών που αφήνει αδιάφορη τη βάση.

Στο ιστολόγιο βέβαια λεξιλογούμε. Μάλιστα για την αξιολόγηση έχουμε ήδη λεξιλογήσει, σε άρθρο του 2017, πριν από τεσσεράμισι χρόνια. Τότε βέβαια γινόταν λόγος για μιαν άλλη αξιολόγηση: την αξιολόγηση των μέτρων της ελληνικής κυβέρνησης από τους «θεσμούς». Το πλαίσιο είναι εντελώς διαφορετικό, αν και βέβαια τα λεξιλογικά δεν αλλάζουν.

Στο ιστολόγιο έχουμε πολλούς φίλους σχολιαστές (και φίλες σχολιάστριες) που είναι μάχιμοι εκπαιδευτικοί ή που έχουν πια αφυπηρετήσει, πρόσφατα ή εδώ και αρκετά χρόνια. Είναι λοιπόν προνομιακός τόπος για κάθε συζήτηση σχετικά με την εκπαίδευση -και για έναν ακόμα λόγο, ότι μας διαβάζουν αφανώς, χωρις να σχολιάζουν, πολλοί εκπαιδευτικοί ακόμα, αν τουλάχιστον κρίνω από τα μέιλ που παίρνω κατά καιρούς.

Οπότε, στο σημερινό άρθρο θα επαναλάβω τα λεξιλογικά του παλιότερου άρθρου μας και θα παραθέσω και μια τοποθέτηση της Β’ ΕΛΜΕ Έβρου για την αξιολόγηση και τις λοιπές αλλαγές που προωθούνται. Θέλω όμως να δω τα δικά σας σχόλια, από εκπαιδευτικούς και μη.

Η αξιολόγηση φαίνεται λέξη αρχαία αλλά δεν είναι. Απ’ όλη την οικογένεια των λέξεων στην οποία ανήκει, μονάχα το επίθετο αξιόλογος έχει αρχαίες περγαμηνές, μια και προήλθε με συναρπαγή από τη φράση άξιος λόγου και είχε και στην αρχαιότητα σημασία παρόμοια με τη σημερινή –αξιολογώτατον χαρακτηρίζει ο Θουκυδίδης τον Πελοποννησιακό πόλεμο στο προοίμιο του έργου του.

Η αξιολόγηση όμως όχι μόνο δεν είναι λέξη αρχαία, αλλά επιπλέον όπως φαίνεται δεν πλάσθηκε ούτε από τους μεταγενέστερους ούτε καν από τους λόγιους του 19ου αιώνα, καθώς απουσιάζει από τη Συναγωγή νέων λέξεων του Κουμανούδη, και με βάση μιαν αναζήτηση στα σώματα κειμένων φαίνεται πως πρόκειται για λέξη του 20ού αιώνα, που φτιάχτηκε ως μεταφραστικό δάνειο πάνω στο πρότυπο του αγγλ. evaluation, ίσως και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Για μας τους αιωνοφάγους Έλληνες λοιπόν, η αξιολόγηση είναι καινούργια λέξη. Για την έννοια αυτή λέγαμε παλιότερα αποτίμηση.

Αρχαία είναι όμως η λέξη άξιος, ο προπάτορας της αξιολόγησης. Ανάγεται στο ρήμα άγω, μέσω ενός αμάρτυρου τύπου *άγ-τιος, *άκ-τιος, και η αρχική του σημασία ήταν «αυτός που έχει ίδιο βάρος με κάτι άλλο» ή «ισότιμο με κάτι άλλο»: στην προτελευταία ραψωδία της Ιλιάδας, στους αθλητικούς αγώνες στη μνήμη του Πατρόκλου, ο Αχιλλέας αθλοθέτησε ένα λεβέτι «βοός άξιον» -που θ’ άξιζε όσο ένα βόδι. Στη συνέχεια, η λέξη πήρε τη σημασία «που έχει αξία», «που του πρέπει να…», ενώ χρησίμεψε ως πρώτο συνθετικό για δεκάδες σύνθετα επίθετα, από τον αξιαγάπητο ως τον αξιόχρεο, περνώντας από τον αξιοδάκρυτο, τον αξιέπαινο, τον αξιοθρήνητο ή τον αξιοκατάκριτο –δεν συνδέεται δηλαδή μόνο με θετικές σημασίες.

Η έκφραση άξιον εστίν, με τη σημασία «αξίζει, ταιριάζει», αποτέλεσε την αρχή ενός μεγαλυναρίου της Παναγίας («άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον») και δόθηκε ως τίτλος σε μιαν αγιονορείτικη εικόνα της Θεοτόκου, που με θαυματουργό τρόπο υποτίθεται πως συνδέθηκε με τη γέννηση του ύμνου –και κατ’ επέκταση σε ολόκληρη οικογένεια εικόνων· από εκεί, βέβαια, και ο τίτλος του ποιήματος του Οδυσσέα Ελύτη, που το μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης σε μια από τις μεγαλύτερες στιγμές της έντεχνης λαϊκής μουσικής του 20ού αιώνα.

Να σημειώσουμε και τον μεσαιωνικό τύπο άξος, που τον βρίσκουμε όχι μόνο σε δημοτικά τραγούδια αλλά και στην ποίηση του Βάρναλη (Κρεβάτι εσύ, όπου γνώρισα το μέγα σκίρτημα, άξο / της Άγιας Τράπεζας μικρή αδερφή να σε φωνάξω), ενώ μεσαιωνικό είναι και το ρήμα αξίζω, που μερικοί κακώς το συντάσσουν με γενική, επηρεασμένοι από τη σύνταξη του επιθέτου όπου η γενική έχει τη θέση της. Έτσι, λέμε απορίας άξιο, άξιος της τύχης του, άξιος λόγου, άξιος του ονόματός του, αλλά αξίζει τον κόπο, αξίζει τα λεφτά του, δεν αξίζει φράγκο.

Στην ίδια οικογένεια έχουμε και την αξία, το ρήμα αξιώ (αξιώνω σήμερα), την αξίωση, το αξίωμα και τον αξιωματικό. Ο Μαρξ μάς δίδαξε για τον νόμο της αξίας, τον αυθόρμητο ρυθμιστή της οικονομίας στον καπιταλισμό, για το χρήμα ως μέτρο της αξίας και για την υπεραξία που παράγουν οι εργαζόμενοι και που την ιδιοποιείται ο κεφαλαιοκράτης, ο κάτοχος των μέσων παραγωγής. Ο Μαρξ διέκρινε σε κάθε εμπόρευμα δύο διαστάσεις της αξίας, την αξία χρήσης και την ανταλλαχτική αξία. Στο Ψαράκι της γυάλας, ο Μάριος Χάκκας διακρίνει και μια τρίτη διάσταση, την παραλλαχτική· έτσι, ο διστακτικός αριστερός συμμετέχει στις διαδηλώσεις των ιουλιανών κρατώντας ένα καρπούζι παραμάσχαλα, για να φαντάζει νοικοκύρης άνθρωπος.

Για την αξιολόγηση ειδικά των εκπαιδευτικών, που προβάλλεται από κάποιους ως πανάκεια που θα λύσει όλα τα προβλήματα της εκπαίδευσης, σε εκείνο το παλιό άρθρο ο φίλος μας ο Γιάννης Κ. είχε γράψει: Αξιολόγηση εκπαιδευτικών; Ναι, απαραιτήτως. Αλλά όχι ελληνικού τύπου, με βάση τα φρονήματα του εκπαιδευτικού, τους πολιτικούς του προστάτες και μπαρμπάδες στην Κορώνη που τυχόν διαθέτει. Τριάντα χρόνια στον χώρο, μιλάω μετά λόγου γνώσεως. Ας μην ξεχνάμε ότι σ’ αυτή τη σουί γκένερις χώρα δικτυωμένοι και με άκρες είναι οι άχρηστοι, οι τεμπέληδες και οι αργόμισθοι. Οι άλλοι παιδεύονται με ίδιες δυνάμεις και εξαρτώνται από τα κέφια των κλικών και των καρεκλοκένταυρων. Για ποια αξιολόγηση μιλάμε, λοιπόν; Την αντικειμενική, που αποσκοπεί στη βελτίωση της εκπαίδευσης ή στην «αξιολόγηση», που αποσκοπεί στις απολύσεις των «άλλων» και στην προώθηση των «ημέτερων»; Τα αυτονόητα των πολιτισμένων χωρών δεν είναι αυτονόητα σ’ αυτή τη μαγική χώρα.

Θυμάμαι πριν από μερικά χρόνια, τότε που μια δασκάλα από τη Ραφήνα είχε ξεκινήσει έναν εντελώς αβάσιμο θόρυβο ότι τάχα η νέα γραμματική του δημοτικού… καταργεί το η και το ω (η γνωστή «Φωνηεντιάδα») κάποιοι είχαν γράψει ότι «αν υπήρχε αξιολόγηση η συγκεκριμένη δασκάλα θα είχε απολυθεί». Εγώ πάλι υπέθεσα, βάσιμα νομίζω, ότι θα είχε αξιολογηθεί με πολύ καλό βαθμό.

Advertisement

Μνήμη Μάριου Χάκκα (μια συνεργασία του Χρήστου Γιαννακού)

Συμπληρώνονται αύριο 49 χρόνια από τον πρόωρο θάνατο του Μάριου Χάκκα, στις 5 Ιουλίου 1972 -αν ζούσε ακόμα θα ήταν ένας θαλερός ενενηντάχρονος, αλλά τον γκρέμισε ο καρκίνος στα 41 του χρόνια. Το ιστολόγιο μάλλον έχει παραμελήσει τον Χάκκα -ένα μόνο διήγημά του έχουμε αναδημοσιεύσει, το Ένας αγνοημένος φιλέλληνας. Του χρόνου ελπίζω να έχουμε επανορθώσει.

Ο φίλος μας ο Χρήστος Γιαννακός μου έστειλε δυο κείμενα για τον Χάκκα, που τα δημοσιεύω σήμερα. Το ένα είναι ένα μικροδιήγημα του ίδιου, εις μνήμην Μάριου Χάκκα, με τίτλο «Φορμίωνος και Φιλολάου γωνία» (δηλαδή ακριβώς στα μέρη του Χάκκα). Το άλλο είναι ένα άρθρο του, δημοσιευμένο το 2012 στο περιοδικό Μανδραγόρας, αλλά σε επικαιροποιημένη έκδοση τώρα, στο οποίο ο Γιαννακός παρουσιάζει εναν φάκελο με γραφτά του Χάκκα, που βρέθηκε στο αρχείο του ποιητή Θανάση Κωσταβάρα. Ανάμεσα σε αυτά, ανέκδοτα ποιήματα του Χάκκα, ένα αφήγημά του και μια επιστολή σταλμένη από το νοσοκομείο.

Πρώτα το μικροδιήγημα του Χρήστου Γιαννακού:

Φορμίωνος και Φιλολάου γωνία

Φορμίωνος και Φιλολάου γωνία εμφανιζόταν κάποτε ένας νέος, που νόμιζε πως ρύθμιζε την κυκλοφορία. Μαυρομάλλης, μουστακαλής και λιπόσαρκος είχε χαρακτηριστικά κοινά και ύψος μεσαίο. Φορούσε καθαρά, καθημερινά ρούχα –επομένως οι όποιοι δικοί του, κατά πάσα πιθανότητα, είχαν επίγνωση της κατάστασης. Οι κινήσεις του θύμιζαν τροχονόμο. Τα χέρια του ακολουθούσαν τις αναλαμπές «Γρηγόρη»-«Σταμάτη», για να επιτρέψει, δήθεν, το πέρασμα των πεζών, αφού πρώτα είχε σταματήσει τα αυτοκίνητα.

Καμαρωτός, με ύφος ανάλογο της περίστασης, έπιανε «δουλειά» για ποικίλα χρονικά διαστήματα, πρωί, μεσημέρι και βράδυ. Στεκόταν στην άκρη και δεν ενοχλούσε κανένα. Κατά παρέκκλιση, συγχρόνως με τα συλλογικά, έδινε και κατ’ ιδίαν σήματα: έκλεινε διακριτικά το μάτι σε καμιά ομορφούλα, που περίμενε πριν τη διάβαση για να περάσει το δρόμο.

Με τον καιρό απέκτησε, εύλογα, χρονικό αυτοματισμό· δεν χρειαζόταν πια να συμβουλεύεται τα φανάρια για τις υποδείξεις του.

Ο βασιλιάς του καλοκαιριού;

Καθώς αυτές τις μέρες ταξιδεύω, το ιστολόγιο αναδημοσιεύει παλιότερα άρθρα. Καλοκαίρι έχουμε άλλωστε, εποχή επαναλήψεω, αλλά και κατάλληλη εποχή για τον καρπό που θα δούμε σήμερα, που αρκετοί τον θεωρούν «βασιλιά του καλοκαιριού». Η αμέσως προηγούμενη αναδημοσίευση βρίσκεται εδώ.

Φαίνεται πως για τους περισσότερους το καρπούζι είναι ο βασιλιάς των φρούτων του καλοκαιριού –όμως εγώ έχω κηρύξει δημοκρατία· θέλω να πω, δεν συμμερίζομαι τη γενική λατρεία για το καρπούζι –ευχαρίστως θα το γευτώ στο εστιατόριο, στο τέλος του γεύματος, αλλά με κανένα τρόπο δεν θα το θεωρούσα το αγαπημένο μου φρούτο. Αν όμως γευστικά το καρπούζι βρίσκεται χαμηλά στην κλίμακα των προτιμήσεών μου, γλωσσικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και μεγάλη ποικιλία από ονόματα σε διάφορες γλώσσες.

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει. Βρίσκω ότι καρπούζ το λένε (μεταξύ άλλων ονομάτων) και οι Βούλγαροι. Βέβαια, επειδή λέξη όπως το καρπούζι δεν θα μπορούσε να γίνει ανεκτή στην επίσημη ονοματολογία, πλάστηκε η «ελληνική» ονομασία υδροπέπων, που τη βάζω σε εισαγωγικά διότι είναι καραμπινάτο μεταφραστικό δάνειο, από το γαλλικό melon d’eau και άλλες ανάλογες ονομασίες στα αγγλικά (watermelon), στα γερμανικά (Wassermelone) και σε άλλες γλώσσες.

Είναι δηλαδή το καρπούζι, κατά την ονομασία αυτή, ένα πεπόνι με μπόλικο νερό· άλλωστε, από φυτολογική άποψη καρπούζια και πεπόνια είναι συγγενικά είδη. Να πούμε εδώ ότι η λέξη melon της αγγλικής (και οι ανάλογες των άλλων γλωσσών) ανάγεται στο λατινικό melo, σύντμηση του melopepo, που είναι δάνειο από το ελλ. μηλοπέπων. Ποιος ακριβώς καρπός ήταν το melopepo δεν ξέρουμε, ίσως κάποιο κολοκυθοειδές. Σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, το μηλοπέπων των αρχαίων ήταν το πεπόνι, αλλά ο Γεννάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του λέει ότι οι μηλοπέπονες του Διοσκουρίδη και του Γαληνού πιθανότατα ήταν καρπούζια. Δεν αποκλείεται η ίδια λέξη να χρησιμοποιήθηκε και για τα δυο φρούτα, λέω εγώ.

Το ήξεραν οι αρχαίοι το καρπούζι; Οι γνώμες διίστανται. Είναι μάλλον βέβαιο πως η κοιτίδα του καρπουζιού είναι η τροπική Αφρική, οι δε Αιγύπτιοι σαφώς το γνώριζαν –το έβαζαν και στους τάφους των Φαραώ, βρίσκω κάπου· στου Τουταγχαμών τον τάφο έχουν βρεθεί σπόρια καρπουζιού. Ο Γεννάδιος υποστηρίζει λοιπόν ότι είναι αδύνατο οι αρχαίοι Έλληνες, που είχαν διαρκή επικοινωνία από πολύ παλιά με τους Αιγυπτίους, να μη γνώριζαν το καρπούζι.

Μαρξ από τους Κινέζους

Κινέζικο λέμε ή ίσως λέγαμε, ένα προϊόν, ιδίως συσκευή, χαμηλής τιμής αλλά και ευτελούς ποιότητας,  που γρήγορα χαλάει και την πετάμε. Ο όρος έχει καταγραφεί εδώ και 9-10 χρόνια στο slang.gr και σε περσινό άρθρο είχα παρατηρήσει ότι έχει αρχίσει να παλιώνει αφού μέσα σε δυο δεκαετίες η ποιότητα των κινέζικων προϊόντων αυξήθηκε κατακόρυφα. Οι εκφράσεις της αργκό έτσι κι αλλιώς ανανεώνονται με μεγάλη ταχύτητα και αυτή τη στιγμή για την ευτελή ποιότητα πολύ περισσότερο ακούγεται η έκφραση «από τα Λιντλ», αν και αυτή λέγεται συνήθως μεταφορικά, π.χ. «καθηγητής από τα Λιντλ».

Στις 5 Μαΐου, που συμπληρώθηκαν τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ, έγιναν στη γενέτειρά του, την πόλη Τριρ (Trier) της δυτικής Γερμανίας, τα αποκαλυπτήρια του αγάλματός του.

Το χάλκινο άγαλμα, με ύψος 4 μ και 40 (πεντέμισι με τη βάση), είναι έργο του γλύπτη Wu Weishan και προσφέρθηκε δώρο στον δήμο του Τριρ από τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας.

Τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος ήταν μία μόνο από τις πολλές εκδηλώσεις που έγιναν στην πόλη για τα 200 χρόνια του Μαρξ. Στην εναρκτήρια εκδήλωση παρευρέθηκε και ο πρόεδρος της Κομισιον Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, γείτονας άλλωστε αφού το Τριρ απέχει σαράντα λεπτά από την πολη του Λουξεμβούργου. Στην ομιλία του θέλησε να απαλλάξει τον Μαρξ από όσα γίνανε στο όνομά του, αφού, τάχα, «πολλα από αυτά που έγραψε αναδιατυπώθηκαν στο αντίθετό τους».

Να πούμε εδώ ότι το επώνυμο Μαρξ είναι συχνό σε όλη την περιοχή. Μάλιστα, στο Λουξεμβούργο υπάρχει οδός, και μάλιστα βουλεβάρτο, Σαρλ Μαρξ, που όμως δεν ονομαστηκε έτσι προς τιμήν του Γερμανού φιλόσοφου αλλά από έναν ομοϊδεάτη του, τον κομμουνιστή γιατρό Σαρλ Μαρξ που πολεμησε με τους μακί στη Γαλλία, εγινε υπουργός στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας μετά τον πόλεμο αλλά σκοτώθηκε λίγο αργότερα σε τροχαίο.

Το άγαλμα του Καρλ Μαρξ έχει τοποθετηθεί πολύ κοντά στον εμπορικό πεζόδρομο της πόλης και στο σημαντικότερο αξιοθέατό της, τη ρωμαϊκή Πόρτα Νίγκρα (μαύρη). Τη φωτογραφία πιο πάνω την έβγαλα το περασμενο Σάββατο που πήγα να δω το άγαλμα. Είχε λαμπρό ήλιο, αρκετό κόσμο, ανάμεσά τους και Κινέζους τουρίστες που έβγαζαν σέλφες με καμάρι.

Εκεί όπου και ο βασιλιάς πηγαίνει μόνος του

Σας προειδοποιώ πως το σημερινό άρθρο δεν έχει εύοσμο θέμα· έχει όμως μεγάλο λεξιλογικό ενδιαφέρον, και εκτός αυτού ήταν και επίκαιρο.

Επίκαιρο ήταν χτες, που έπεφτε Κυριακή, μέρα αφιερωμένη στη λογοτεχνία. Και η χτεσινή Κυριακή, 19 Νοεμβρίου, ήταν, ανάμεσα στ’ άλλα, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, World Toilet Day στα αγγλικά, όπως έχει ανακηρυχθεί πριν από μερικά χρόνια με απόφαση του ΟΗΕ.

Ομολογώ πως δεν ήξερα τιποτα για το θέμα, μέχρι που ένας φίλος με ρώτησε κάτι και, παρεμπιπτόντως, την ανέφερε. Την απορία του φίλου μου θα τη δείτε πιο κάτω, διότι έχει σχέση με το θέμα μας.

Γιατί να υπάρχει Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, θα ρωτήσετε. Απλούστατα, επειδή πάρα πολλοί συνάνθρωποί μας, σε 2 δισεκατομμύρια υπολογίζονται, δεν έχουν πρόσβαση σε ικανοποιητικές εγκαταστάσεις υγιεινής, κι αυτή η έλλειψη στοιχίζει κάθε χρόνο πολλές χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Είναι λοιπόν θέμα ζωτικό, αλλά είναι και θέμα ποιότητας ζωής -οι πιο παλιοί θα έχουν προλάβει άλλωστε την εποχή όπου ακόμα και οικονομικά ευκατάστατες οικογένειες δεν είχαν τουαλέτα μέσα στο σπίτι τους -αλλά τα περιγράφει με τόση μαστοριά ο Μάριος Χάκκας στον Μπιντέ, που δεν είναι ανάγκη να πω περισσότερα.

Η αξία της αξιολόγησης

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του Μαρτίου, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» στις Υποτυπώσεις, το ένθετο της κυριακάτικης Αυγής. Εδώ το δημοσιεύω χωρίς αλλαγές, αλλά επισημαίνω ότι, επειδή ο χώρος της εφημερίδας είναι περιορισμένος, δεν αναφέρθηκα καθόλου στην έννοια της αξιολόγησης των δημοσίων υπαλλήλων, και ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών, η οποία προβάλλεται από τους ακραιοκεντρώους ως πανάκεια για τα δεινά της εκπαίδευσης ενώ κατά τη γνώμη μου πρόκειται για θεσμό περιορισμένης χρησιμότητας που μάλιστα μπορεί να αποδειχτεί και επιβλαβής υπό προϋποθέσεις.

Ακόμη, να επισημάνω ότι η αναζήτηση που έχω κάνει στα σώματα κειμένων κάθε άλλο παρά ενδελεχής ή διεξοδική είναι -οπότε, αν έχετε βρει τη λέξη «αξιολόγηση» (ή, βέβαια, «αξιολόγησις») σε προπολεμικό κείμενο θα με ενδιέφερε πολύ.

Ξεκίνησαν μετά την Καθαρά Δευτέρα οι συναντήσεις κυβέρνησης και εκπροσώπων των θεσμών με στόχο να επιτευχθεί «συμφωνία σε τεχνικό επίπεδο» ώστε να κλείσει επιτέλους η δεύτερη αξιολόγηση –δεν είναι λοιπόν περίεργο που διάλεξα να παρουσιάσω για λέξη του μήνα την αξιολόγηση.

Η αξιολόγηση φαίνεται λέξη αρχαία αλλά δεν είναι. Απ’ όλη την οικογένεια των λέξεων στην οποία ανήκει, μονάχα το επίθετο αξιόλογος έχει αρχαίες περγαμηνές, μια και προήλθε με συναρπαγή από τη φράση άξιος λόγου και είχε και στην αρχαιότητα σημασία παρόμοια με τη σημερινή –αξιολογώτατον χαρακτηρίζει ο Θουκυδίδης τον Πελοποννησιακό πόλεμο στο προοίμιο του έργου του.

Η αξιολόγηση όμως όχι μόνο δεν είναι λέξη αρχαία, αλλά επιπλέον όπως φαίνεται δεν πλάσθηκε ούτε από τους μεταγενέστερους ούτε καν από τους λόγιους του 19ου αιώνα, καθώς απουσιάζει από τη Συναγωγή νέων λέξεων του Κουμανούδη, και με βάση μιαν αναζήτηση στα σώματα κειμένων φαίνεται πως πρόκειται για λέξη του 20ού αιώνα, που φτιάχτηκε ως μεταφραστικό δάνειο πάνω στο πρότυπο του αγγλ. evaluation, ίσως και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Για μας τους αιωνοφάγους Έλληνες λοιπόν, η αξιολόγηση είναι καινούργια λέξη. Για την έννοια αυτή λέγαμε παλιότερα αποτίμηση.

Το ελληνικό πεπόνι και πάλι

Ταξίδευα χτες και δεν προλάβαινα να ετοιμάσω κάτι -κι επειδή λυπόμουν να σπάσω το σερί (που συνεχίζεται αδιατάρακτο από τα τέλη Ιανουαρίου του 2014) είπα να καταφύγω στη δοκιμασμένη λύση της επανάληψης -καλοκαίρι έχουμε άλλωστε, εποχή επαναλήψεων. Και είναι και η κατάλληλη εποχή για τον καρπό που αποκάλεσα «ελληνικό πεπόνι».

Το σημερινό άρθρο το παρουσίασα στο ιστολόγιο πριν από πέντε χρόνια (παρά κάτι μέρες).  Στη συνέχεια, το συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις. Στη σημερινή αναδημοσίευση έχω ενσωματώσει κάποια πράγματα από την έντυπη μορφή του άρθρου.

Φαίνεται πως για τους περισσότερους το καρπούζι είναι ο βασιλιάς των φρούτων του καλοκαιριού –όμως εγώ έχω κηρύξει δημοκρατία· θέλω να πω, δεν συμμερίζομαι τη γενική λατρεία για το καρπούζι –ευχαρίστως θα το γευτώ στο εστιατόριο, στο τέλος του γεύματος, αλλά με κανένα τρόπο δεν θα το θεωρούσα το αγαπημένο μου φρούτο. Αν όμως γευστικά το καρπούζι βρίσκεται χαμηλά στην κλίμακα των προτιμήσεών μου, γλωσσικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και μεγάλη ποικιλία από ονόματα σε διάφορες γλώσσες.

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει. Βρίσκω ότι καρπούζ το λένε (μεταξύ άλλων ονομάτων) και οι Βούλγαροι. Βέβαια, επειδή λέξη όπως το καρπούζι δεν θα μπορούσε να γίνει ανεκτή στην επίσημη ονοματολογία, πλάστηκε η «ελληνική» ονομασία υδροπέπων, που τη βάζω σε εισαγωγικά διότι είναι καραμπινάτο μεταφραστικό δάνειο, από το γαλλικό melon d’eau και άλλες ανάλογες ονομασίες στα αγγλικά (watermelon), στα γερμανικά (Wassermelone) και σε άλλες γλώσσες.

Είναι δηλαδή το καρπούζι, κατά την ονομασία αυτή, ένα πεπόνι με μπόλικο νερό· άλλωστε, από φυτολογική άποψη καρπούζια και πεπόνια είναι συγγενικά είδη. Να πούμε εδώ ότι η λέξη melon της αγγλικής (και οι ανάλογες των άλλων γλωσσών) ανάγεται στο λατινικό melo, σύντμηση του melopepo, που είναι δάνειο από το ελλ. μηλοπέπων. Ποιος ακριβώς καρπός ήταν το melopepo δεν ξέρουμε, ίσως κάποιο κολοκυθοειδές. Σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, το μηλοπέπων των αρχαίων ήταν το πεπόνι, αλλά ο Γεννάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του λέει ότι οι μηλοπέπονες του Διοσκουρίδη και του Γαληνού πιθανότατα ήταν καρπούζια. Δεν αποκλείεται η ίδια λέξη να χρησιμοποιήθηκε και για τα δυο φρούτα, λέω εγώ.

Τσιγγάνοι και όχι γύφτοι

Το σημερινό άρθρο, κατ’ εξαίρεση, είναι κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προχτεσινού. Συνήθως δεν το κάνω αυτό: όταν έχω ομοειδή άρθρα φροντίζω να περνάει λίγος καιρός ανάμεσά τους. Γράφοντας όμως το προχτεσινό άρθρο κατάλαβα ότι θα παραβάραινε αν, πλάι στη λέξη ‘τσιγγάνος’ ερευνούσα και τη λ. ‘γύφτος’, κι έτσι αποφάσισα να το χωρίσω στα δύο. Μάλιστα, θα τα έβαζα και σε συνεχόμενες μέρες, αλλά επειδή μεσολάβησε η παρουσίαση του βιβλίου μου Οπωροφόρες λέξεις είπα να ευλογήσω τα γένια μου κι έτσι χτες παρενέβαλα ένα άρθρο σχετικό με πωρικά. Σήμερα λοιπόν, θα δούμε την ιστορία της λέξης γύφτος, έχοντας αφήσει πίσω μας τη μικρή Μαρία (τ. ξανθό αγγελούδι, νυν γυφτάκι) να πορεύεται τον Γολγοθά της τώρα που την έσωσε το ελληνικό κράτος. [Σήμερα είναι και τα γενέθλια του αγαπημένου μου Ναπ. Λαπαθιώτη, που γεννήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1888 -συνηθίζω κάθε χρόνο τέτοιες μέρες να βάζω ένα άρθρο στη μνήμη του: θα το δημοσιεύσω την Κυριακή που μας έρχεται].

Σύμφωνα με τον ορισμό που αντιγράφω από το ΛΚΝ, γύφτος είναι: 1. (μειωτ.) ο τσιγγάνος της Ελλάδας: Γύφτοι στήσανε τα τσαντίρια τους έξω από τη Λάρισα. Γέμισε ο τόπος γύφτους. Ήρθε μια γύφτισσα να μου πει τη μοίρα μου. ΦΡ τρέμει / κρυώνει σαν ~, κρυώνει πάρα πολύ. ΠAΡ Είδε ο ~ τη γενιά* του κι αναγάλλιασε η καρδιά του. Όλοι οι γύφτοι μια γενιά*. 2. (παρωχ.) α. τεχνίτης σιδηρουργός. β. οργανοπαίχτης: Φώναξαν τους γύφτους στο πανηγύρι. 3. (μτφ.) α. άνθρωπος μικροπρεπής και φιλάργυρος: Είναι μεγάλος ~, πεντάρα δεν του παίρνεις από τα χέρια του. β. αυτός που ζει σε συνθήκες βρομιάς και ακαταστασίας: Γίναμε γύφτοι. Zούμε σαν γύφτοι. γ. άνθρωπος υπερβολικά μελαχρινός. γυφτάκι το YΠΟKΟΡ. γυφτάκος ο YΠΟKΟΡ. γύφταρος ο MΕΓΕΘ.

Παρόμοιο είναι και το λήμμα του λεξικού Μπαμπινιώτη, μόνο που παραλείπει τις παρωχημένες σημασίες του σιδερά και του οργανοπαίχτη, καθώς και (περιέργως) τη σημασία 3β. για τη βρομιά και την ακαταστασία.

Η λέξη γύφτος εμφανίζεται ήδη στα μεσαιωνικά ελληνικά, και προέρχεται, όπως θα έχετε ακούσει, από το εθνωνύμιο «Αιγύπτιος». Σε λόγια κείμενα, άλλωστε, χρησιμοποιείται για τους τσιγγάνους το «Αιγύπτιος» και αναφέραμε στο προχτεσινό άρθρο ένα απόσπασμα του Μάζαρι (1416) που συγκαταλέγει τους Αιγύπτιους στα εφτά έθνη που κατοικούσαν τότε την Πελοπόννησο. Στον δημώδη Κρασοπατέρα λέγεται ότι ο πότης αναζητάει το κρασί με την ίδια λαχτάρα όπως «ο ταπεινός ο Αίγυπτος τα παλαιοκόσκινά του» -σε μιαν άλλη παραλλαγή, ο ίδιος στίχος αναφέρει «ο δε μαυροκατζίβελος το γυροκόσκινόν του».

Ένας αγνοημένος φιλέλληνας σε μια σημαδιακή μέρα

Μέρα που είναι, 46 χρόνια από τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, σκέφτηκα να βάλω ένα διήγημα σχετικό με την πρώτη μέρα της δικτατορίας. Είχα κατά νου ένα αφήγημα του Γιώργου Ιωάννου, δεν θυμάμαι τον τίτλο, όπου εμφανίζεται ο μυστηριώδης «Πρόεδρος Ταμέλης» που υποτίθεται πως υπέγραφε τα πρώτα διαγγέλματα της χούντας (στην πραγματικότητα, ο εκφωνητής έλεγε στο τέλος: Ο Πρόεδρος, Τα μέλη). Αργά όμως συνειδητοποίησα ότι δεν το έχω, οπότε το αφήνω για μιαν άλλη χρονιά. Την πρώτη μέρα της χούντας την περιγράφει και το Ψαράκι της γυάλας, του Μάριου Χάκκα, που όμως είναι πασίγνωστο, αφού έχει μπει και στα κείμενα λογοτεχνίας του Λυκείου, για τον ημιπαροπλισμένο αριστερό που περιφέρεται με μια φραντζόλα στο χέρι (παραλλακτική αξία) στην πόλη, μάταια αναζητώντας ενδείξεις εξέγερσης των άλλων, ώσπου τελικά γυρίζει σπίτι δικαιολογούμενος ότι πρέπει να αλλάξει νερό στο ψαράκι που έχει στη γυάλα. Το διήγημα υπάρχει εδώ, αλλά όπως είπα είναι πασίγνωστο, οπότε σκέφτηκα ένα άλλο του Χάκκα, που όμως δεν αναφέρεται στην εποχή της χούντας αλλά πιο πριν, στην καραμανλική οχταετία, και σε έναν αγνοημένο φιλέλληνα.

Πριν όμως βάλω το διήγημα, μέρα που είναι, θέλω να αναφερθώ σε ένα αδιανόητο, ή έτσι θα έπρεπε να είναι, περιστατικό. Στο χτεσινό φύλλο του Εθνικού Κήρυκα, της μεγαλύτερης ομογενειακής εφημερίδας των ΗΠΑ, που κοντεύει να κλείσει έναν αιώνα ζωής, στην 11η σελίδα δημοσιεύτηκε μια κατάπτυστη «διαφημιστική καταχώρηση», μια φωτοσοπιά που εμφανίζει τον δικτάτορα Παπαδόπουλο στο μπαλκόνι μιας κατάμεστης από λαό πλατείας να χαιρετάει τα πλήθη, λες και τόλμησε ποτέ ο δικτάτορας να κάνει ελεύθερες συγκεντρώσεις. Υπάρχει και κείμενο, που τιτλοφορείται «Ζήτω η 21η Απριλίου 1967, ενώ διαγώνια στη φωτογραφία, σαν μαύρο περιβραχιόνιο, εμφανίζεται η λέξη «δικαιώθηκε». Όλη η σελίδα, εδώ. Βέβαια, σε δημοσκόπηση της Ελευθεροτυπίας, το 30% όσων ρωτήθηκαν απαντούν ότι επί Χούντας τα πράγματα ήταν καλύτερα.

Μάριος Χάκκας – Ένας αγνοημένος φιλέλληνας
(Από τη συλλογή Τυφεκιοφόρος του εχθρού, με μετατροπή σε μονοτονικό και υποτυπώδη εκσυγχρονισμό της ορθογραφίας).

Ο Μέγας Ιεροεξεταστής, ήταν ένας απλός ταγματάρχης. Περιοδεύοντας από τάγμα σε τάγμα, τον παραστέκανε δυο νεαροί λοχαγοί, πλαισιωμένοι κι αυτοί, δεξιά από τον κάθε φορά αλφαδύο αξιωματικό της μονάδας, αριστερά από το βοηθό υπαξιωματικό του ίδιου γραφείου. Και οι πέντε μαζί αποτελούσαν την επιτροπή ηθικής αγωγής, ένα ανώτερο δικαστήριο ψυχών, πενταμελές εφετείο με κατασταλαγμένες απόψεις, τελεσίδικες σκέψεις για το τι είναι εθνικώς επιζήμιο.