Τρεις όρκοι

Το γνωστότερο ελληνικό ποίημα με τον τίτλο Όρκος είναι μάλλον ο Όρκος του Γεράσιμου Μαρκορά (1826-1911), μια εκτεταμένη ποιητική σύνθεση για την κρητική επανάσταση του 1866, που ίσως διαβάζεται ακόμα στις μέρες μας επειδή έχει συμπεριληφθεί στη διδακτέα ύλη της Λογοτεχνίας ως παράλληλο κείμενο στον Κρητικό του Δ. Σολωμού. Τον Όρκο του Μαρκορά τον βρίσκετε εδώ, όμως στο σημερινό άρθρο θα δούμε δύο (ή τρεις) άλλους Όρκους, τρία ποιήματα που αναφέρονται σε όρκους και που συνδέονται μεταξύ τους. Με την ευκαιρία, θα συμπληρώσω και καναδυό μικροφιλολογικά για τις δημοσιεύσεις των ποιημάτων αυτών.

Πριν από δυο βδομάδες, είχαμε αναφερθεί στον ποιητή Γιώργο Μυλωνογιάννη και στο βιβλίο «Ανοίχτε τα παράθυρα στο φως» του Γιάννη Παπακώστα, αφιερωμένο στο έργο του. Ένα ποίημα του Μυλωνογιάννη, που το συζητήσαμε στα σχόλια εκείνου του άρθρου, λέγεται Όρκος.

Όρκος

Ορκίζομαι στον άνθρωπο
πως άνθρωπος θα μείνω
Μήτσος Παπανικολάου

Στου μόχτου τον ολόπικρο ιδρώτα
και σ’ όσους δε χορταίνουν το ψωμί
στα μολεμένα απ’ τα μπουντρούμια χνώτα,
στο δίκιο, στην αλήθεια, στην τιμή

Στον άνθρωπο -όπου γης- τον αδερφό μου,
που τον ποτίζουν όξος και χολή,
στον ταπεινό και στο παιδί του δρόμου,
σε σας, αγωνιστές κι αρματολοί.

Των σκλάβων οι αντρειωμένοι, πρόγονοί μου,
που πέφτατε στη μάχη σα θεριά,
ορκίζομαι, ως την ώρα τη στερνή μου
να μάχομαι παντού για λευτεριά!

Ένα ποίημα για το Λος Αλάμος

Το Λος Αλάμος, όπως το λέγαμε παλιά, ή Λος Άλαμος όπως το λένε οι ντόπιοι, είτε στα ισπανικά είτε στα αγγλικά, δεν ξυπνάει αμέσως την ποιητική διάθεση -η μικρή πόλη του Νέου Μεξικού είναι γνωστή επειδή στα όριά της βρίσκεται το τεράστιο ερευνητικό εργαστήριο στο οποίο εκπονήθηκε το σχέδιο Μανχάταν, δηλαδή η πρώτη ατομική βόμβα.

Αλλά το ποίημα που έχω υπόψη μου δεν αναφέρεται καθόλου στο φονικό όπλο ή έστω στα λαμπρά μυαλά που το σχεδίασαν -αντίθετα επικεντρώνεται αποκλειστικά στο τοπωνύμιο, που το ανατέμνει ευρηματικά με παιγνιώδη διάθεση:

ΛΟΣ  ΑΛ  ΑΜΟΣ [Γραμμένο σαν να ήταν τρεις λέξεις]

Όταν τις νύχτες ξαγρυπνώ
κι είναι μου οι θλίψεις άμμος
ποτές, ποτές μου δεν ξεχνώ
το Λος Αλάμος.

…Μια πολιτεία μακρινή,
σα μουσική Ταμ-Ταμ,
χαρούμενη και ποθεινή,
το Λος Αλάμ…

Τάχα να είναι μου γραφτό,
να μείνω με το «αλλά»,
κάποτε να το επισκεφτώ
το Λος Αλλά;

Όνειρο μέθης του μυαλού
μην είμαι εγώ ο τρελός;
Ονειροπόλημα τρελού;
το Λος! Το Λος!

Ένα αθησαύριστο ποίημα του Μήτσου Παπανικολάου από τη «Νεολαία»

Αθησαύριστο λέγεται το κείμενο ενός συγγραφέα που έχει μεν δημοσιευτεί σε κάποιο έντυπο αλλά δεν έχει συμπεριληφθεί σε συγκεντρωτική έκδοση των έργων του συγγραφέα ούτε έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία του. Αν το κείμενο, ποίημα ας πούμε ή διήγημα, είναι εντελώς αδημοσίευτο, και έχει βρεθεί στο αρχείο του συγγραφέα, τότε θα το πούμε ανέκδοτο ή αδημοσίευτο και θα το κατατάξουμε σε άλλην κατηγορία.

Καθώς μου αρέσει να σκαλίζω παλιά έντυπα, συχνά βρίσκω σκόρπια κείμενα λογοτεχνών που αγαπώ, οπότε ελέγχω αν περιλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση των έργων τους, και μερικές φορές είμαι τυχερός και το εύρημά μου είναι πράγματι αθησαύριστο. Τα αθησαύριστα που βρίσκω συνήθως τα παρουσιάζω στο ιστολόγιο· το κόσμημα της συλλογής μου είναι το αθησαύριστο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Η νοσταλγία του Γιάννη«, έχω όμως βρει κι άλλα διαμαντάκια, όπως το ποίημα του Βάρναλη «Στα εγκαίνια της κοριτσίστικης ελικιάς«, άλλα του Φιλύρα κτλ. Από συγγραφείς με τους οποίους ασχολούμαι πιο συστηματικά, όπως ο Λαπαθιώτης ή ο Κοτζιούλας, έχω βρει πολλά αθησαύριστα. Φυσικά, όσο πιο πολύ έχει μελετηθεί, αναλυθεί, καταγραφεί το έργο ενός συγγραφέα, τόσο πιο δύσκολο να βρεις αθησαύριστο κείμενό του -του Καβάφη, ας πούμε, ή του Σεφέρη θα ήταν μάλλον αδύνατο να βρεθεί.

Προσθέτουν κάτι τα αθησαύριστα στην εικόνα μας για έναν ποιητή, έναν συγγραφέα γενικότερα; Ασφαλώς κάτι προσφέρουν, έστω και μια ψηφίδα σ’ ένα τεράστιο και πανέμορφο ψηφιδωτό. Εξίσου ασφαλώς, είναι σπάνιο να αλλάξει άρδην η εικόνα που έχουμε για τον συγγραφέα από ένα ή περισσότερα αθησαύριστα που θα έρθουν στην επιφάνεια. Να θυμίσω πάντως ότι και η Γυναίκα της Ζάκυθος αθησαύριστη ήταν για κάμποσες δεκαετίες, αφού δημοσιεύτηκε κάπου εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατο του Σολωμού και την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των έργων του από τον Πολυλά -αλλά ο Σολωμός είναι ιδιαίτερη περίπτωση.

Και το σημερινό μας αθησαύριστο, ένα ποίημα του Μήτσου Παπανικολάου, δεν πρόκειται να αλλάξει ριζικά την εικόνα που έχουμε γι’ αυτό τον «ποιητή του σκιόφωτος«. Το βρήκα στο περιοδικό «Νεολαία», για το οποίο θα ήθελα να πω δυο λόγια. Ήταν το όργανο της ΟΚΝΕ, της Ομοσπονδίας των Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδος, άρχισε να εκδίδεται το 1922 και συνέχισε τη νόμιμη έκδοσή της, με αρκετές διακοπές και απαγορεύσεις, έως τη δικτατορία του Μεταξά το 1936.  Η έσχατη ειρωνεία ήταν ότι «Νεολαία» ήταν και ο τίτλος του περιοδικού που εξέδωσε η ΕΟΝ, η νεολαιίστικη οργάνωση του τεταρταυγουστιανού καθεστώτος!

Η (κομμουνιστική) «Νεολαία» δεν υπάρχει συγκεντρωμένη ολόκληρη σε κάποια βιβλιοθήκη, απ’ όσο ξέρω. Σκόρπια τεύχη της είχα δει μονάχα από τη δεκαετία του 1930, ήξερα όμως ότι στα πρώτα χρόνια, στη δεκαετία του 1920, το περιοδικό είχε, πέρα από την πολιτική, και αξιόλογη λογοτεχνική ύλη -για παράδειγμα, στη Νεολαία πρωτοδημοσιεύτηκαν, το 1922, οι Μοιραίοι του Βάρναλη. Πρόσφατα, ο φίλος Γιώργος Πετρόπουλος, ο ιστορικός, μού υπέδειξε ότι στη Βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχει ένας τόμος της Νεολαίας, οπότε πήγα και τον είδα: είναι ένας μικρός τόμος με τα τεύχη του δεύτερου εξαμήνου του 1923. Την περίοδο εκείνη η Νεολαία έβγαινε κάθε 15 μέρες, σε οχτασέλιδα τεύχη σε σχήμα τέταρτο. Η πρώτη σελίδα είχε μια ζωγραφική σύνθεση, σαν αυτήν εδώ, ενώ συχνά οι σελίδες του περιοδικού είχαν κενές στήλες εξαιτίας της λογοκρισίας -εδώ βλέπετε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπου από όλη την τελευταία σελίδα έχει διασωθεί μόνο ένα ποίημα στην κάτω δεξιά γωνία, καθώς και το διαφημιστικό του τυπογράφου, που προτείνει τυπογραφικές εργασίες για εργατικά σωματεία «εις τιμάς λογικάς και με επιμεμελημένην εκτύπωσιν». Η λογοτεχνική ύλη της Νεολαίας, στα τεύχη που είδα, δεν είχε μόνο «στρατευμένα» λογοτεχνήματα, αλλά και έργα με πιο πλατύ χαρακτήρα.

Ο Γιώργος Κοτζιούλας θυμάται έναν ποιητή του σκιόφωτος

Λογοτεχνικό θέμα για σήμερα, Κυριακή. Ποιητής γράφει για ποιητή, ο Γιώργος Κοτζιούλας (1909-1956) θυμάται τα πρώτα του βήματα στην Αθήνα, από το 1926 και μετά, τη δουλειά που έπιασε στο περιοδικό Μπουκέτο και τον Μήτσο Παπανικολάου (1900-1943), που ήταν βοηθός αρχισυντάκτη στο λαϊκό αυτό περιοδικό και είχε πάρει υπό την προστασία του τον νεαρό Κοτζιούλα. Φυσικά γίνεται επίσης λόγος για τον Ν. Λαπαθιώτη, φίλο του Παπανικολάου, καθώς και για τις φιλολογικές και άλλες παρέες του μεσοπολέμου.

Μερικά εργοβιογραφικά για τον Παπανικολάου θα βρείτε στον ιστότοπο του ΕΚΕΒΙ. Το κείμενο του Κοτζιούλα δημοσιεύτηκε στην Φιλολογική Πρωτοχρονιά του 1953, αλλά είναι γραμμένο νωρίτερα, γύρω στο 1947, όπως φαίνεται από την πρώτη κιόλας πρόταση, όπου λέει ότι «τον Παπανικολάου τον συναπάντησα πριν από είκοσι χρόνια». Αν είχε ξαναδημοσιευτεί νωρίτερα, δεν το ξέρω. Ευχαριστώ τον φίλο Α. Τ. για την πληκτρολόγηση. Μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω ορθογραφία, αλλά στα γαλλικά ονόματα επικρατεί αλαλούμ γιατί αλλού άφησα την παλιά μεταγραφή (π.χ. Μπωντλέρ) κι αλλού όχι. Πρόσθεσα σχόλια, με κόκκινο μελάνι, και συνδέσμους.

Μήτσος Παπανικολάου, ένας ποιητής του σκιόφωτος

Τον Παπανικολάου τον συναπάντησα πριν είκοσι χρόνια, στο περιοδικό «Μπουκέτο», όταν εργαζόταν σαν εσωτερικός μόνιμος συντάκτης. Θυμάμαι λοιπόν, απ’  τις πρώτες μέρες που έπιασα κι εγώ δουλειά στο περιοδικό, πως πηγαίναμε μαζί στο υπόγειο τυπογραφείο της οδού Πετράκη για να δώσει ύλη ή να δει διορθώσεις.

Άνθρωποι και σημεία των καιρών: η σπαραχτική εξομολόγηση ενός «κορόιδου»

Σαν σήμερα, 8 Ιανουαρίου 1944, τα ξημερώματα, έβαλε τέρμα στη ζωή του μέσα στο πατρικό του σπίτι, στη γωνία των οδών Οικονόμου και Κουντουριώτου, στον λόφο του Στρέφη, ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης. Κάθε χρόνο τέτοια μέρα το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα στιγμιότυπο από τη ζωή ή κάποιο λίγο ή πολύ δυσεύρετο έργο του. Σήμερα θα παρουσιάσω μιαν επιφυλλίδα του Λαπαθιώτη, γραμμένη λίγους μήνες πριν από την αυτοκτονία του, μιαν επιφυλλίδα που αποτελεί, στην πραγματικότητα, μια σπαραχτική εξομολόγηση του ποιητή για την αδυναμία του να προφυλαχτεί από τους επιτήδειους που εκμεταλλεύονταν την αφέλειά του και τον λήστευαν πίσω από την πλάτη του ή και μπροστά στα μάτια του.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Λαπαθιώτης δεν φτάνει στο σημείο να ομολογήσει ανοιχτά ότι θύμα των επιτήδειων απατεώνων έπεσε ο ίδιος. Υποτίθεται πως όλα αυτά συνέβησαν σε έναν στενό του φίλο, στον οποίο δίνει τον λόγο για να εξομολογηθεί. Φυσικά, το προκάλυμμα είναι τόσο διάφανο που πανεύκολα καταλαβαίνουμε την αλήθεια -άλλωστε δεν κάνει καν τον κόπο να συγκαλύψει τα πραγματικά περιστατικά, π.χ. μιλάει για κτήμα στην Πάτρα, ενώ είναι γνωστό ότι είχε περιουσία εκεί. Κι έτσι, πιο εύκολα κατηγορεί για κορόιδο τον «άλλον εαυτό του», παρά αν παραδεχόταν ανοιχτά ότι όλες αυτές οι απογοητεύσεις και οι περιπέτειες συνέβησαν στον ίδιον.

Η επιφυλλίδα δημοσιεύτηκε στα μέσα του 1943 στην εφημερίδα Πρωία και εγκαινίασε τη συνεργασία του Λαπαθιώτη με την εφημερίδα αυτή, η οποία, ίσως να το έχω ξαναγράψει, μέσα στα μαύρα χρόνια της κατοχής, που όμως είχαν αρχίσει να γεμίζουν ελπίδα μετά την ήττα των ναζήδων στο ανατολικό μέτωπο, κατάφερνε στην πρώτη σελίδα της να προσφέρει μια πραγματική πνευματική πανδαισία στον αναγνώστη, καθώς η υποχρεωτική και σχεδόν απόλυτη έλλειψη πολιτικών ειδήσεων άφηνε χώρο για το χρονογράφημα του Βάρναλη, το μυθιστόρημα σε συνέχειες του Καραγάτση, τις επιφυλλίδες γνωστών λογίων, τις αντιπαραθέσεις για το γλωσσικό, τα ιστορικά και λαογραφικά άρθρα. Ο Λαπαθιώτης στην Πρωία δημοσίευσε συνολικά οχτώ επιφυλλίδες, αλλά, με εξαίρεση αυτήν εδώ, όλες οι επόμενες εξετάζουν γλωσσικά ή πνευματικά θέματα, δεν έχουν δηλαδή τον (έστω και συγκαλυμμένο) προσωπικό χαρακτήρα της πρώτης αυτής δημοσίευσης. Αξίζει επίσης να σημειώσω ότι το 1943, που ήταν ο τελευταίος χρόνος της ζωής του, ο Λαπαθιώτης είχε εντονότατη συγγραφική δραστηριότητα, καθώς συνεργάστηκε με τουλάχιστον 14 διαφορετικά έντυπα, άλλοτε σε εφήμερες και άλλοτε σε μόνιμες συνεργασίες.

Από τα πρόσωπα της τραγωδίας, ο μεσαίος επιτήδειος (ο κλέφτης των βιβλίων) είναι σίγουρα ο Μήτσος Παπανικολάου, που άλλωστε έμελλε λίγους μήνες αργότερα να πεθάνει, πάμφτωχος και εξαθλιωμένος, όπως οι περισσότεροι ναρκομανείς που η κατοχή αναπόδραστα τούς τσάκισε. Ο τρίτος, ο νεαρός θαυμαστής, έχω μιαν υποψία ποιος ήταν, αλλά θα περιμένω άλλους λαπαθιωτιστές να το επιβεβαιώσουν -έτσι κι αλλιώς, δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Βέβαια, το κουτί με τους διαβήτες και τα άλλα γεωμετρικά όργανα θα ανήκε στον στρατηγό Λεωνίδα Λαπαθιώτη, πατέρα του ποιητή και διακεκριμένο μαθηματικό, καθηγητή του Πολυτεχνείου ένα φεγγάρι. Όσο για τον αητονύχη δικηγόρο, δεν έχω ιδέα. Πάντως, το μεγάλο κτήμα της Πάτρας τελικά κάποιος άλλος το οικειοποιήθηκε, γιατί ο Λαπαθιώτης, όπως ξέρουμε, κηδεύτηκε με έρανο.

Πριν προχωρήσω, να διευκρινίσω πως η φωτογραφία, που δείχνει τον Λαπαθιώτη σε ηλικία πέντε χρονών, δεν έχει καμιάν άλλη σχέση με το άρθρο που ακολουθεί, πέρα από το ότι είναι, απ’ όσο ξέρω, αθησαύριστη, όπως και η επιφυλλίδα.

Πολλά είπα, ιδού η επιφυλλίδα (μονοτονίζω και προσαρμόζω την ορθογραφία):