Τα Χριστούγεννα αγόρασα ή/και διάβασα κάμποσα βιβλία κι ένα από αυτά θα παρουσιάσω σήμερα. Πρόκειται για μια συλλογή διηγημάτων ενός νέου συγγραφέα, που ταυτόχρονα είναι το πρώτο βιβλίο ενός νεοσύστατου εκδοτικού οίκου. Πράγματι, ο εκδοτικός οίκος Αντίποδες, συνεταιρικό εγχείρημα του Κώστα Σπαθαράκη και του Θοδωρή Δρίτσα, έκανε την εμφάνισή του τον Δεκέμβριο, με πρώτο του βιβλίο τη συλλογή διηγημάτων Γκιακ του Δημοσθένη Παπαμάρκου και δεύτερο την Καρδιά του σκύλου του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ. Τυχαίνει να γνωρίζομαι με τον Σπαθαράκη, και μου χάρισε τον Μπουλγκάκοφ, αλλά το Γκιακ είχα προλάβει να το αγοράσω -με τράβηξε και ο τίτλος, βλέπετε.
Αν ήταν το πρώτο βιβλίο του εκδοτικού οίκου, το Γκιακ είναι το τέταρτο του συγγραφέα -αν και απ’ ό,τι βλέπω στη Βιβλιονέτ τα δυο πρώτα του, εφηβικά, πρέπει να είναι έργα επιστημονικής φαντασίας (δεν το λέω απαξιωτικά). Ομολογώ ότι δεν έχω διαβάσει άλλο δικό του, αν και τώρα θα αναζητήσω τουλάχιστον το προηγούμενο.
Γκιακ δεν είναι ελληνική λέξη, είναι αρβανίτικη. Όπως μας πληροφορεί μια σημείωση στην αρχή του βιβλίου, γκιακ σημαίνει: 1. αίμα. 2. συγγένεια εξ αίματος. 3. φόνος που γίνεται για λόγους εκδίκησης, αντεκδίκηση. 4. φυλή. Να σημειώσουμε ότι οι σημασίες 2 και 3 έχουν αντιστοιχίες και στα ελληνικά. Λέμε «ο τάδε είναι αίμα μου» (είναι συγγενής εξ αίματος) και «πήρα το αίμα μου πίσω».
Ο Παπαμάρκος είναι γεννημένος στη Μαλεσίνα Λοκρίδας, που είναι αρβανιτοχώρι και όλα τα διηγήματα έχουν ήρωες ανθρώπους από τα αρβανιτοχώρια της Λοκρίδας. Στο βιβλίο τα αρβανίτικα είναι λιγοστά και κυρίως στο πρώτο διήγημα -η αφήγηση γίνεται στη δημοτική, αλλά με κάποια ιδιωματικά στοιχεία που θα τα αντιληφθείτε όταν διαβάσετε το διήγημα που παραθέτω πιο κάτω.
Όλα τα διηγήματα έχουν ένα κοινό στοιχείο, αναπάντεχο για συγγραφέα της νεότατης γενιάς: τη μικρασιατική εκστρατεία. Πράγματι, οι ήρωες των διηγημάτων, όλοι από την περιοχή της Μαλεσίνας, έχουν πολεμήσει στη Μικρασία -αν και η δράση δεν εκτυλίσσεται πάντοτε το 1919-22, αλλά κάποτε αρκετά χρόνια αργότερα. (Και επειδή τον καιρό εκείνο ο στρατός επάνδρωνε τις μονάδες με κοντοχωριανούς, οι συνάδελφοι στον στρατό γνωρίζονται ήδη, και συναντιούνται και στη συνέχεια).
Παρόλο που το θέμα τους συχνά είναι στενάχωρο και παρόλο που κάποια διηγήματα στάζουν από βία, το Γκιακ μου άρεσε πολύ. Τραχιά διηγήματα, με τραχιούς ήρωες, που μιλάνε τραχιά γλώσσα -σε μια αφήγηση-ποταμό, με μια μικρήν ανατροπή στο τέλος, τουλάχιστον στα περισσότερα διηγήματα. Γίνεται λόγος για τα εγκλήματα του πολέμου -και τις δικές μας ωμότητες, και των Τούρκων, αλλά παρεμπιπτόντως. Βία άλλωστε δεν υπάρχει μόνο στη Μικρασία, αλλά και στο χωριό, πριν και μετά το στρατιωτικό.
Διήγημα με τίτλο Γκιακ δεν υπάρχει, είναι μόνο ο γενικός τίτλος του βιβλίου. Αρβανίτικο τίτλο έχει το πρώτο διήγημα (Ντο τ’ α πρες κοτσσίδετε = Θα σου κόψω τις κοτσίδες, που είναι τιτλος ενός ερωτικού αρβανίτικου δημοτικού τραγουδιού) -αλλά δεν θα το παραθέσω εδώ επειδή είναι μεγάλο. Στο διήγημα αυτό γίνεται αναφορά στο Κανούν, λέξη που είναι δάνειο από το ελλ. κανόνας, και σημαίνει το σώμα κανόνων εθιμικού δικαίου που διέπανε τη ζωή των αλβανικών και αρβανίτικων κοινοτήτων μέχρι τα τελευταία χρόνια και που, επειδή κωδικοποιήθηκε τον 15ο αιώνα, έχει αποκτήσει κύρος ημιεπίσημου νομικού κειμένου -άλλωστε στη βόρεια Αλβανία ισχύει σε ένα βαθμό ακόμα και σήμερα. Για παράδειγμα, το Κανούν προβλέπει ότι σε περίπτωση φόνου, η οικογένεια του θύματος έχει δικαίωμα (και υποχρέωση) να βρει δικαίωση για το αίμα της που χύθηκε, χύνοντας αίμα του δράστη ή ενός αρσενικού συγγενή του, αλλά αν ο φόνος είναι εξ αμελείας μπορεί να δοθεί και χρηματική αποζημίωση. Αν όμως το θύμα είναι γυναίκα, τότε μόνο αποζημίωση δίνεται -εκτός αν πρόκειται για βιασμό, οπότε πρέπει να χυθεί αίμα.
Παραθέτω το διήγημα «Ήρθε ο καιρός να φύγουμε». Τύποι όπως «του Χρήστο», «ο πατέρα μου» δεν είναι τυπογραφικό λάθος, έτσι είναι στο πρωτότυπο -άλλωστε παρόμοιοι τύποι ακούγονται και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
ΗΡΘΕ Ο ΚΑΙΡΟΣ ΝΑ ΦΥΓΟΥΜΕ
Ποια; Αυτή που ’βαλε τα τσιγάρα στην τσέπη του μακαρίτη; Αυτή είναι η θεια-Ανθή. Η χήρα που λέμε. Α, νόμιζα που την ήξερες. Όχι, όχι. Δεν τον είχε σόι.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 