Οκέλες και πολυκατοικίες

Και το σημερινό μου άρθρο θα είναι βασισμένο σε ένα κομμάτι από την ομιλία που έδωσα την Κυριακή, στον περίπατο στην Αθήνα με τους φίλους της Ανοιχτής πόλης και τον υποψήφιο δήμαρχο Γαβριήλ Σακελλαρίδη. Βλέπετε, η ομιλία εκείνη ήταν αρκετά μεγάλη, πάνω από 5.000 λέξεις, και είχε αρκετή ποικιλία, οπότε δεν είναι πρακτικό να παρουσιαστεί ως ένα ενιαίο άρθρο -κάτι που θα ήταν και σπατάλη, εδώ που τα λέμε. Κι έτσι, σαν κάτι πανεπιστημιακούς που κατατέμνουν σοφά τα αποτελέσματα της έρευνάς τους ώστε να φτουρήσουν και να δώσουν και τρία, και πέντε και δέκα πέιπερ, έτσι κι εγώ διαλέγω από το κείμενο της ομιλίας μου ένα μικρό κομμάτι για το σημερινό μας άρθρο, για τις πολυκατοικίες της μεσοπολεμικής Αθήνας, προσθέτοντας και άλλο υλικό.

Στη σημερινή Αθήνα, οι περισσότεροι μένουν σε πολυκατοικίες, και η μονοκατοικία είναι συνήθως ένδειξη πλούτου. Δεν ήταν πάντοτε έτσι, ή τουλάχιστον δεν ήταν έτσι στην Αθήνα του μεσοπολέμου. Πράγματι, στον μεσοπόλεμο χτίστηκαν μεν «κηπουπόλεις με μελετημένο ρυμοτομικό σχέδιο για τα ανώτερα στρώματα της αστικής τάξης … στο Ψυχικό, τη Φιλοθέη και την Εκάλη», αλλά ταυτόχρονα «μεγάλο μέρος του εισρέοντος πληθυσμού, κυρίως των μεγαλοαστών και μεσοαστών από την επαρχία ή από το εξωτερικό, πύκνωσε την κεντρική περιοχή (Πατησίων, Σταδίου, Κολωνάκι) στη νέα μορφή κατοικίας που προέκυψε από την έντονη εμπορευματοποίηση, την πολυκατοικία».

Και τα δυο παραθέματα είναι παρμένα από το βιβλίο «Αθήνα 1830-2000, Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές» του φίλου Γιώργου Σαρηγιάννη, καθηγητή της Αρχιτεκτονικής, από το οποίο άντλησα υλικό για την ομιλία μου αυτή. Όπως σημειώνει ο Σαρηγιάννης, πολυκατοικίες άρχισαν να χτίζονται από το 1919 στην Αθήνα αλλά ο μεγάλος όγκος χτίστηκε στη δεκαετία του 1930, οπότε και χτίστηκαν περίπου 450 πολυκατοικίες, κυρίως στο Κέντρο (Πανεπιστημίου-Σταδίου-Ακαδημίας), στο Κολωνάκι και στην Πατησίων.

 

Advertisement

Τσιγγάνοι και όχι γύφτοι

Το σημερινό άρθρο, κατ’ εξαίρεση, είναι κατά κάποιο τρόπο συνέχεια του προχτεσινού. Συνήθως δεν το κάνω αυτό: όταν έχω ομοειδή άρθρα φροντίζω να περνάει λίγος καιρός ανάμεσά τους. Γράφοντας όμως το προχτεσινό άρθρο κατάλαβα ότι θα παραβάραινε αν, πλάι στη λέξη ‘τσιγγάνος’ ερευνούσα και τη λ. ‘γύφτος’, κι έτσι αποφάσισα να το χωρίσω στα δύο. Μάλιστα, θα τα έβαζα και σε συνεχόμενες μέρες, αλλά επειδή μεσολάβησε η παρουσίαση του βιβλίου μου Οπωροφόρες λέξεις είπα να ευλογήσω τα γένια μου κι έτσι χτες παρενέβαλα ένα άρθρο σχετικό με πωρικά. Σήμερα λοιπόν, θα δούμε την ιστορία της λέξης γύφτος, έχοντας αφήσει πίσω μας τη μικρή Μαρία (τ. ξανθό αγγελούδι, νυν γυφτάκι) να πορεύεται τον Γολγοθά της τώρα που την έσωσε το ελληνικό κράτος. [Σήμερα είναι και τα γενέθλια του αγαπημένου μου Ναπ. Λαπαθιώτη, που γεννήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1888 -συνηθίζω κάθε χρόνο τέτοιες μέρες να βάζω ένα άρθρο στη μνήμη του: θα το δημοσιεύσω την Κυριακή που μας έρχεται].

Σύμφωνα με τον ορισμό που αντιγράφω από το ΛΚΝ, γύφτος είναι: 1. (μειωτ.) ο τσιγγάνος της Ελλάδας: Γύφτοι στήσανε τα τσαντίρια τους έξω από τη Λάρισα. Γέμισε ο τόπος γύφτους. Ήρθε μια γύφτισσα να μου πει τη μοίρα μου. ΦΡ τρέμει / κρυώνει σαν ~, κρυώνει πάρα πολύ. ΠAΡ Είδε ο ~ τη γενιά* του κι αναγάλλιασε η καρδιά του. Όλοι οι γύφτοι μια γενιά*. 2. (παρωχ.) α. τεχνίτης σιδηρουργός. β. οργανοπαίχτης: Φώναξαν τους γύφτους στο πανηγύρι. 3. (μτφ.) α. άνθρωπος μικροπρεπής και φιλάργυρος: Είναι μεγάλος ~, πεντάρα δεν του παίρνεις από τα χέρια του. β. αυτός που ζει σε συνθήκες βρομιάς και ακαταστασίας: Γίναμε γύφτοι. Zούμε σαν γύφτοι. γ. άνθρωπος υπερβολικά μελαχρινός. γυφτάκι το YΠΟKΟΡ. γυφτάκος ο YΠΟKΟΡ. γύφταρος ο MΕΓΕΘ.

Παρόμοιο είναι και το λήμμα του λεξικού Μπαμπινιώτη, μόνο που παραλείπει τις παρωχημένες σημασίες του σιδερά και του οργανοπαίχτη, καθώς και (περιέργως) τη σημασία 3β. για τη βρομιά και την ακαταστασία.

Η λέξη γύφτος εμφανίζεται ήδη στα μεσαιωνικά ελληνικά, και προέρχεται, όπως θα έχετε ακούσει, από το εθνωνύμιο «Αιγύπτιος». Σε λόγια κείμενα, άλλωστε, χρησιμοποιείται για τους τσιγγάνους το «Αιγύπτιος» και αναφέραμε στο προχτεσινό άρθρο ένα απόσπασμα του Μάζαρι (1416) που συγκαταλέγει τους Αιγύπτιους στα εφτά έθνη που κατοικούσαν τότε την Πελοπόννησο. Στον δημώδη Κρασοπατέρα λέγεται ότι ο πότης αναζητάει το κρασί με την ίδια λαχτάρα όπως «ο ταπεινός ο Αίγυπτος τα παλαιοκόσκινά του» -σε μιαν άλλη παραλλαγή, ο ίδιος στίχος αναφέρει «ο δε μαυροκατζίβελος το γυροκόσκινόν του».

Μενέλαος Λουντέμης, 100 χρόνια από τη γέννησή του

Το 2012 συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη γέννηση του πεζογράφου, ποιητή και αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Μενέλαου Λουντέμη, μια επέτειος που, όπως όλα δείχνουν, πρόκειται να περάσει μέσα σε παγερή σιωπή από πλευράς επίσημου κράτους και πνευματικής ηγεσίας, κι ας είναι ο Λουντέμης ένας από τους περισσότερο διαβασμένους Έλληνες συγγραφείς, ίσως ο περισσότερο διαβασμένος μετά τον Καζαντζάκη. Και διαβάζεται ακόμα, και πολύ, τουλάχιστον το γνωστότερο έργο του, το «Ένα παιδί μετράει τ΄ άστρα» (δεν ντρέπομαι να πω πως δακρύζω διαβάζοντας κάποιες σελίδες του).

Ίσως αυτό που βαραίνει για τον παραγκωνισμό του Λουντέμη από ορισμένους κύκλους να μην είναι τόσο πολύ η πολιτική του τοποθέτηση, όσο ότι θεωρείται γλυκερός, ξεπερασμένος, ίσως και λαϊκιστής (και τη σήμερον ημέρα, αυτό είναι η χειρότερη βρισιά που μπορεί να σου προσάψουν). Επίσης, ήταν φτωχός, έγραψε κατανοητά, διαβάστηκε πολύ -τέτοια πράγματα δεν συγχωρούνται. Πράγματι, αυτός ο υπουργός δεν θα μπορούσε να τιμήσει τον Λουντέμη.

Ο Μενέλαος Λουντέμης γεννήθηκε το 1912 στη Γιάλοβα της Ανατολικής Θράκης ως Δημήτρης Μπαλάσογλου, μοναδικός γιος από τα πέντε παιδιά του Γρηγόρη Μπαλάσογλου και της Δόμνας Τσουφλίδου. Με τον ξεριζωμό εγκαταστάθηκαν στο χωριό Εξαπλάτανος Πέλλας και η οικογένεια εξελλήνισε το επώνυμο σε Βαλασιάδης. Με το όνομά του ο Τάκης Βαλασιάδης δημοσίευσε, σε εφηβική ηλικία, τα πρώτα του ποιήματα σε έντυπα της Έδεσσας. Το ψευδώνυμο Λουντέμης το πήρε από τον ποταμό Λουδία της δεύτερης πατρίδας του.

Κάποια ύποπτα στοιχεία

Το άρθρο αυτό του πατέρα μου, Δημήτρη Σαραντάκου, δημοσιεύτηκε χτες, 24.5.2011, στην εφημερίδα Εμπρός της Μυτιλήνης. 

Το έχω γράψει σε παλαιότερα σημειώματά μου, αλλά η επανάληψη δε βλάπτει. Έγραφα λοιπόν πως η Ποίηση, η Λογοτεχνία και γενικά κάθε μορφή Τέχνης, αν δεν αποτελεί άμεσα πράξη αντίστασης, συντελεί στη διαμόρφωση αντιστασιακού πνεύματος. Αυτό το είχαν από παλιά υποπτευθεί οι κάθε λογής εκπρόσωποι της εξουσίας και υποβλέπανε τους λογοτέχνες, τους ποιητές και τους διανοούμενους γενικότερα.
Ο Ασημάκης Πανσέληνος, στο θαυμάσιο βιβλίο του «Τότε που ζούσαμε», αναφέρει πως όταν ήρθε από τη Μυτιλήνη στην Αθήνα για σπουδές, ανακατεύθηκε με το τότε αριστερό κίνημα, ενώ παράλληλα δημοσίευε ποιήματα σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά.
Κάποτε λοιπόν τον καλέσανε στην Αστυνομία «δι’ υπόθεσίν του» και εκεί ένας αγέλαστος αστυνόμος υπηρεσίας του λέει:
«Μάθαμε πως είσαι λογοτέχνης και κομμουνιστής.»
Μετριόφρων ο Ασημάκης, τού απάντησε:
«Κομμουνιστής είμαι, όχι όμως και λογοτέχνης. Για κάποια κομμάτια που γράφω, δεν μπορώ να θεωρηθώ λογοτέχνης.»
«Δηλαδή αρνείσαι ότι είσαι λογοτέχνης;», επέμενε ο άλλος.
«Μα σας είπα, δε θεωρώ τον εαυτό μου λογοτέχνη…»
«Εξακολουθείς να μην ομολογείς πως είσαι λογοτέχνης.»
«Μα σας είπα…»