Ο σατιρικός Λαπαθιώτης

Σήμερα, 8 Ιανουαρίου, συμπληρώνονται 76 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του.

Στη φετινή δημοσίευση θα παρουσιάσω κάποια σατιρικά στιχουργήματα του Λαπαθιώτη, που δεν είναι άγνωστα σε όσους ξέρουν καλά το έργο του αλλά ίσως τα αγνοεί το ευρύτερο κοινό. Ο λόγος που με σπρώχνει σ’ αυτή την δημοσίευση είναι ότι πρόσφατα κυκλοφόρησε από το καλό περιοδικό Μικροφιλολογικά της Λευκωσίας, μαζί με το νέο τεύχος του περιοδικού, το τομίδιο «Μικροφιλολογικά τετράδια 28» το οποίο περιέχει το Α’ μέρος μιας Ανθολογίας νεοελληνικής σατιρικής ποίησης, σε επιμέλεια του φίλου Λευτέρη Παπαλεοντίου. Εκεί ανθολογείται και ο Λαπαθιώτης, με μερικά ποιήματα που θα τα αναδημοσιεύσω εδώ, προσθέτοντας και ένα άγνωστο μικροφιλολογικό εύρημα για ένα από τα ποιήματα αυτά.

Παράλληλα, δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι το καλό περιοδικό Φαρφουλάς, στο τελευταίο τεύχος του, περιλαμβάνει σε αναστατική επανέκδοση όλα τα τεύχη του περιοδικού Φραγκέλιο που το έβγαζε ο Νίκος Βέλμος (1928-30), ενω επίσης περιέχει άγνωστα χειρόγραφα του Ν. Λαπαθιώτη -επιστολές προς Βέλμο.

Ο Λαπαθιώτης στα δημοσιευμένα του ποιήματα δεν αφήνει χώρο για τη σάτιρα. Ωστόσο, είχε ισχυρή σατιρική φλέβα η οποία παρουσιάζεται στους διαξιφισμούς του με άλλους λογίους, είτε επιστολιμαίους είτε μέσω εντύπων, όπως και σε σατιρικά ποιήματα που έμειναν αδημοσίευτα (με δυο εξαιρέσεις που θα δούμε πιο κάτω) όσο ζούσε αλλά που κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι, σε στενό ή ευρύτερο φιλικό κύκλο.

Κάποια από τα ποιήματα αυτά είναι εξόχως αθυρόστομα, άλλα είναι έξοχες πολιτικές σάτιρες ή επιγράμματα. Θα σας απογοητεύσω, αλλά σήμερα θα παρουσιάσω ποιήματα της δεύτερης κατηγορίας -αλλά μπορείτε να πάρετε μια γεύση και από την πρώτη, στο τέλος, εδώ.

Επίγραμμα του Κώτσου

Κώτσος, ο ρήγας ο τρανός, λεβέντης και ντερβίσης,
καμάρι της Ανατολής και βδέλυγμα της Δύσης,
σκεφθείς ότι, μετ’ ου πολύ, μέλλει να μπει στην Πόλη,
(έτσι, τουλάχιστον, δηλούν οι χασικλήδες όλοι…)
κι ιδών την Πόλην Κών/πολιν να γράφουν στας ‘ειδήσεις’,
και προσπαθών και εις αυτό ν’ αρμονισθεί επίσης,
θέλησε συντομότερα να γράφεται κι εκείνος,
και τ’ όνομά του συνταμών, καλείται τώρα: Κ/τίνος…
14/2/1922

Το μυστηριώδες Ιφ

Tο άρθρο που θα διαβάσετε δημοσιεύτηκε στα Μικροφιλολογικά Τετράδια 23, τεύχος αφιερωμένο στη μνήμη του Σάββα Παύλου, το οποίο κυκλοφόρησε μαζί με το τεύχος 41 (Άνοιξη 2017) του κυπριακού περιοδικού Μικροφιλολογικά. Με τα Μικροφιλολογικά συνεργάζομαι εδώ και αρκετά χρόνια και τις συνεργασίες μου τις δημοσιεύω συνήθως τις Κυριακές. Σήμερα κάνω μια εξαίρεση επειδή το άρθρο δεν είναι αμιγώς μικροφιλολογικό αλλά επίσης λεξικογραφικό-λαογραφικό.

Ο Σάββας Παύλου (1951-2016) ήταν συνιδρυτής των Μικροφιλολογικών -από την αρχική τριάδα μένει τώρα ο φίλος Λευτέρης Παπαλεοντίου. Πέρυσι που πέθανε, είχα γράψει λίγα λόγια, ανάμεσα στα οποία για ένα χρέος που όφειλα να ξεπληρώσω -και που είναι τούτο το άρθρο.

 

Το μυστηριώδες Ιφ

Στη μνήμη του Σάββα Παύλου

Δεν εννοώ το αγγλικό If, που είναι και τίτλος του πασίγνωστου, πολυμεταφρασμένου και πολυπαραφρασμένου ποιήματος του Κίπλινγκ, ούτε το νησί Ιφ που το μάθαμε από τον Κόμη Μοντεκρίστο του Δουμά, αλλά το επιφώνημα των βλάμηδων και κουτσαβάκηδων, που, αν διεκδικεί μια θέση στη γραμματεία μας, είναι επειδή το απαθανάτισε ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, βάζοντάς το στον τίτλο ενός   «κουτσαβάκικου», όπως το λέει, ποιήματός του, που δημοσιεύτηκε στον Νουμά το 1904, αφιερωμένο στον Αλέξ. Πάλλη (τεύχος 106, 25.7.1904):

ΙΦ

Έλα να φύγουμε μαζί
μωρή μαργκόλφω κοπελιά,
και μη με βάλεις σε μπελιά,
να ζει η μανούλα σου, να ζει
έλα να φύγουμε μαζί.

Για οικονομία του χώρου δεν θα παραθέσω ολόκληρο το ποίημα (ολόκληρο υπάρχει εδώ), που αποτελείται από εφτά πεντάστιχες στροφές, παρά μόνο την πέμπτη στροφή, όπου εμφανίζεται η λέξη του τίτλου:

Ιφ, κι α δεν κάμεις ράι, ναρθείς
απόψε βράδυ στο στενό,
μα το Σταβρό, που προσκυνώ,
ταχιά δε θα ξημερωθείς,
και θα χαθώ, μα θα χαθείς.

Ο Αμολόητος του Βασίλη Μιχαηλίδη

Ο Βασίλης Μιχαηλίδης (1849-1917) θεωρείται ο εθνικός ποιητής της Κύπρου. Έγραψε πολλά ποιήματα, εθνικά, λυρικά και σατιρικά, σε κυπριακή διάλεκτο αλλά και σε καθαρεύουσα, από τα οποία το γνωστότερο είναι το «Η 9η Ιουλίου 1821«.

Κι άλλη φορά μπορεί να βρούμε ευκαιρία να μιλήσουμε για τον Μιχαηλίδη, αλλά σήμερα, που είναι Τσικνοπέμπτη, ταιριάζει πιστεύω να αναφερθώ σε μια ιδιαίτερη πτυχή του έργου του, στα «μυλλωμένα» στιχουργήματά του. Η λέξη «μυλλωμένα» είναι κυπριακή. Μύλλα στην κυπριακή διάλεκτο είναι το λίπος, και μυλλωμένος, στην κυριολεξία, σημαίνει «αρτύσιμος». Όμως η λέξη έχει και μια μεταφορική σημασία, σημαίνει τα αθυρόστομα, τα πονηρά, τα σκαμπρόζικα στιχουργήματα. Οι Ελλαδίτες τα λέμε πιπεράτα αστεία (παλιότερα τα λέγανε και αλατισμένα), οι Κύπριοι τα λένε μυλλωμένα.

Ο Μιχαηλίδης έγραψε κάμποσα μυλλωμένα τραγούδια, ιδίως στα νιάτα του, τα οποία κυκλοφορούσαν χειρόγραφα ή προφορικά στις αντροπαρέες της Λεμεσού περί το 1880. Το πιο γνωστό από αυτά είναι ο Αμολόητος, και αυτό το ποίημα θα σας παρουσιάσω σήμερα. Επειδή, όπως είπα, διαδιδόταν προφορικά, σήμερα σώζεται σε πολλές παραλλαγές. Το καλό περιοδικό «Μικροφιλολογικά» της Λευκωσίας, με το οποίο συνεργάζομαι, παρουσίασε πέρυσι (στη σειρά «Μικροφιλολογικά τετράδια», ο αρ. 11) ένα αφιέρωμα στα μυλλωμένα τραγούδια του Μιχαηλίδη και σε κάποιες άγνωστες ως τώρα παραλλαγές του Αμολόητου, σε επιμέλεια του Λευτέρη Παπαλεοντίου και του Κυριάκου Ιωάννου. Όλο το υλικό του σημερινού άρθρου είναι παρμένο από το αφιέρωμα των Μικροφιλολογικών Τετραδίων.

Φυσικά εμείς οι καλαμαράδες έχουμε πολλές άγνωστες λέξεις, κι επειδή το ποίημα είναι μεγαλούτσικο, για ευκολία βάζω τις εξηγήσεις στη συνέχεια του κάθε στίχου, πάντα αξιοποιώντας το γλωσσάρι των Μικροφιλολογικών. Το παχύ σ, επειδή δεν μπορώ να το βγάλω, το αποδίδω με «σι». Το παχύ ζ (στο τζ) το αγνοώ. Τις απλές μεταβολές των κυπριακών (τζαι = και, πκιάνουν = πιάνουν κτλ.) τις θεωρώ ευκόλως εννοούμενες.