Ένας παππούς γράφει στο εγγονάκι του

Στο σημερινό μας λογοτεχνικό κυριακάτικο άρθρο θα δούμε το συγκινητικό γράμμα ενός παππού προς τον εγγονό του, που είναι ακόμα βρέφος.

Και παρόλο που τα αισθήματα που εκφράζει ο παππούς θα τα έχουν αισθανθεί αμέτρητοι παππούδες, το κείμενο που θα διαβάσετε δεν είναι πρόσφατο, είναι παλιό -σχεδόν χιλιόχρονο, αφού το έγραψε ο Μιχαήλ Ψελλός στα μέσα του 11ου αιώνα. Ο Ψελλός, σημαντικότατος βυζαντινός λόγιος, που η δράση του ως πολιτικού δεν ήταν δυστυχώς το ίδιο γόνιμη, γεννήθηκε πριν από χίλια χρόνια -το 1017 ή το 1018 και είναι κάπως περίεργο που η επέτειος αυτή πέρασε απαρατήρητη.

Το κείμενο το παρουσίασε στο ιστολόγιο τις προάλλες ο φίλος μας ο Μπλογκ, με αφορμή το άρθρο του φίλου μας του Άρη για τις μωρουδίστικες λέξεις. (Κάτι που, παρεμπιπτόντως, δείχνει την ανεκτίμητη αξία που προσθέτουν τα σχόλια και γενικά η παρουσία σας).

Άρεσε σε πολλούς, οπότε το πέρασα από OCR και το παρουσιάζω σήμερα, μαζί με το αρχαίο κείμενο. Η μετάφραση είναι του Δημοσθένη Κούρτοβικ. Σε σχέση με τη μεταφραση, έχω μια παρατήρηση -και άλλη μία ο φίλος μας ο Κώστας, αλλά αυτά θα τα δούμε μετά το κείμενο, που είναι εδώ:

Λόγος του Μιχαήλ Ψελλού στον μικρό εγγονό του

Ίσως να μη σε ξαναδώ, μικρούλη μου, παιδί της ψυχής μου, ούτε στα εφηβικά σου χρόνια —είθε να δώσει ο Θεός να ζήσω τουλάχιστον ως τότε!— ούτε όταν θα ωριμά­σεις και θα γίνεις άνδρας· γιατί η ζωή μου κοντεύει να τελειώσει και πλησιάζει η στιγμή που θα κοπεί το νήμα του πεπρωμένου. Θα σου απευθύνω λοιπόν από τώρα το λόγο και θα ανταποδώσω την έμφυτη χάρη σου με μια κάποια χάρη των λόγων, Θα έπρεπε να είμαι άγνωμων και άμυαλος, αν σε μια στιγμή που oι αισθήσεις και οι σκέ­ψεις σου είναι ακόμα τόσο απλές και μόνο για μένα αντιπροσωπεύουν κάτι το τέλειο, σε μια στιγμή που ακούς τη φωνή μου και νιώθεις την αγάπη μου, που γαντζώνεσαι από το λαιμό μου και ρίχνεσαι στην αγκαλιά μου και με αφήνεις να σε σκεπάσω με φιλιά —θα ήμουν αγνώμων, λέω αν σε μια τέτοια στιγμή δεν ανταποκρινόμουν και εγώ με ένα δώρο από αυτά που μπορώ να δώσω πλουσιοπάροχα.

Του κερατά

Φυλλομετρούσα προχτές το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Συμποτικά επιγράμματα», που περιλαμβάνει 64 επιγράμματα από το 11ο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, που κατατάσσονται στην κατηγορία των συμποτικών -πολλά είναι πειραχτικά, σαν κι αυτό που έτυχε να προσέξω, και που θα δώσει το έναυσμα για το σημερινό μας άρθρο.

Είναι λοιπόν ένα επίγραμμα του Καλλικτήρος του Μανησίου, το εξής:

Ὅστις ἔσω πυροὺς καταλαμβάνει οὐκ ἀγοράζων,
κείνου Ἀμαλθείας ἁ γυνά ἐστι κέρας.

Χρειάζεται μετάφραση; Όχι βέβαια, διότι η ελληνική γλώσσα είναι μία και ενιαία. Επειδή όμως με διαβάζει κι ένας αλλοδαπός που μαθαίνει ελληνικά, παραθέτω την (όχι κατά λέξη, εννοείται) απόδοση του Παντελή Μπουκάλα:

Όποιος ποτέ του στάρι δεν αγόρασε μα πάντα σπίτι του το βρίσκει,
κέρατο της Αμάλθειας έχει τη γυναικούλα του.

Τον μύθο με το κέρας της Αμάλθειας τον ξέρουμε βέβαια, και θα το έχετε δει και σε παραστάσεις να βγάζει από μέσα χίλια δυο καλά. Ο φίλος Παντελής διόλου τυχαία δεν διάλεξε να γράψει «κέρατο» της Αμάλθειας, διότι, όπως λέει στα σχόλια, ασφαλώς εδώ υπάρχει λογοπαίγνιο ανάμεσα στο κέρας της Αμάλθειας και στον κερατά σύζυγο, που βρίσκει το τραπέζι του πάντοτε γεμάτο χάρη στις απιστίες της γυναίκας του.

Πράγματι, η σύνδεση του απατημένου συζύγου με το κέρατο είναι παλιά. Ο Μπουκάλας παραθέτει απόσπασμα από το Ονειροκριτικόν του Αρτεμίδωρου (2ος αι. μ.Χ.) όπου κάποιος που επρόκειτο να παντρευτεί είχε δει όνειρο ότι καβαλούσε κριάρι και έπεσε, και η ετυμηγορία ήταν «ἡ γυνή σου πορνεύσει καὶ τὸ λεγόμενον κέρατα αὐτῷ ποιήσει» -ήταν δηλαδή από τότε παροιμιώδης η έκφραση. Παραθέτει επίσης ο Μπουκάλας σκωπτικό επίγραμμα του Λουκίλλιου «Εις γραμματικόν κερασφόρον»:

Ἔξω παιδεύεις Πάριδος κακὰ καὶ Μενελάου
ἔνδον ἔχων πολλοὺς σῆς Ἑλένης Πάριδας.

που το αποδίδει:

Παν μέτρον άριστον ή μέτρον άριστον;

Το σημερινό άρθρο το ανεβάζω επειδή τις προάλλες σε κάποιο σχόλιο ένας φίλος ανέφερε το ρητό «Παν μέτρον άριστον», κάνοντας την ερώτηση αν είναι σωστό, ή αν το σωστό είναι «Μέτρον άριστον». Απαντώντας στην ερώτηση, διαπίστωσα ότι το άρθρο που έχω ήδη γράψει για το θέμα αυτό, ενώ έχει ανέβει στον παλιό μου ιστότοπο και έχει συμπεριληφθεί στο (εξαντλημένο πια) βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων», δεν έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο. Ευκαιρία λοιπόν να το παρουσιάσω τώρα, για να ακούσω και τα δικά σας σχόλια, χωρίς να αλλάξω πολλά πράγματα από το παλιό άρθρο, απλώς κάνω τον απαραίτητο εκσυγχρονισμό, βάζω λίκνους και σβήνω μερικά ονόματα.

Σε ένα «λαθολογικό» κείμενο, από αυτά που έγραφε παλιότερα, ένας γνωστός και καλός σκιτσογράφος, ανακεφαλαιώνει τις γλωσσικές ανησυχίες και ενστάσεις του. Και ανάμεσα σε πολλά άλλα λάθη και «λάθη» που επισημαίνει, ιδιαίτερα καυστικός είναι απέναντι σε όσους λένε «παν μέτρον άριστον».

Γράφει συγκεκριμένα:

Αν πάλι ο αγράμματος είναι εκπαιδευμένος τεμπέλης ή παλαίμαχος πονηρός, αφού σε ειρωνευθεί («που πνέεις τα μένεα» είναι ικανός να σου πει), μπορεί να προσπαθήσει να κρυφθεί πίσω από το μεταμοντερνικό σόφισμα ότι «η επανάληψη ενός λάθους το καθιστά σωστό».
(Ωραία, τότε να λέμε «πάρθιον βέλος» εννοώντας «εξ οικείων τα βέλη», να γράφουμε «εξ όνυχος τον λέοντα» και να εννοούμε «εξ απαλών ονύχων» ή «παν μέτρον άριστον», διατύπωση που ακριβώς ακυρώνει την έννοια «μέτρον άριστον»).

Βέβαια, το ότι «η επανάληψη ενός λάθους το καθιστά σωστό» δεν είναι μεταμοντέρνο (ή μεταμοντερνικό) σόφισμα αλλά νόμος της γλωσσολογίας. Και η ίδια η λέξη «επανάληψη» κάποτε ήταν λάθος αφού γραφόταν «επανάληψις».  Επίσης, κανείς δεν λέει «εξ όνυχος τον λέοντα» εννοώντας «εξ απαλών ονύχων». Υπάρχουν πολλοί που λένε «εξ απαλών ονύχων» και εννούν «ακροθιγώς, επιπόλαια, επιφανειακά» (ενώ η έκφραση σημαίνει «παιδιόθεν»)· όμως αυτά τα έχουμε ήδη συζητήσει.

Οπότε, ας εστιαστούμε στη φράση «παν μέτρον άριστον», που αρκετοί την  κατακρίνουν για λανθασμένη. Είναι λάθος, λένε, επειδή η αυθεντική μορφή της έκφρασης δεν είναι «παν μέτρον άριστον» αλλά «μέτρον άριστον». Έτσι την είπε ο Κλεόβουλος, λένε, και μάλιστα έτσι περιλαμβάνεται σε μια συλλογή από γνωμικά των επτά σοφών (δηλ. που αποδίδεται στους επτά σοφούς) μαζί με άλλα γνωστά γνωμικά όπως χρόνου φείδου, μηδέν άγαν και τα λοιπά.