Στην Ουκρανία

Εδώ και μερικές μέρες, αλλά πιο πολύ από χτες, όλα τα μάτια είναι στραμμένα στην Ουκρανία, μετά την απόφαση της Ρωσίας να αναγνωρίσει τις αποσχισμένες περιοχές του Ντονιέτσκ και του Λουγκάνσκ και να τις συνδράμει στρατιωτικά. Μια απόφαση που ήρθε σε απάντηση στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, ενώ αν θέλουμε να φτάσουμε στην αρχή της σημερινής κρίσης μάλλον θα πρέπει να γυρίσουμε στο 2014, όταν έγινε η επανάσταση ή πραξικόπημα ή όπως θέλετε πείτε το που ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρόεδρο Γιανούκοβιτς και έφερε στην εξουσία φιλοδυτικούς (και ακροδεξιούς) πολιτικούς.

Τοτε η Ρωσία προσάρτησε, με τις μάλλον χλιαρές διαμαρτυρίες της διεθνούς κοινότητας, τη χερσόνησο της Κριμαίας, ενώ οι ρωσόφωνοι των ουκρανικών επαρχιών του Ντονιέτσκ και του Λουχάνσκ (ή Λουγκάνσκ) εξεγέρθηκαν και από τότε ελέγχουν τμήματα των επαρχιών αυτών στα οποία έχουν ανακηρύξει Λαϊκές Δημοκρατίες. Το 2014 είχαμε γράψει στο ιστολόγιο ένα άρθρο (στηριγμένο κατά βάση σε κείμενο του φίλου μας του Ρογήρου) από το οποίο παίρνω τον χάρτη που βλέπετε, που δείχνει ποιο ποσοστό των κατοίκων της Ουκρανίας, σε κάθε επαρχία (ομπλάστ, όπως τις λένε) δήλωσαν, τότε, μητρική γλώσσα τα ρωσικά -από ασήμαντα ποσοστά στα δυτικά, έως σαφώς πλειοψηφικά στην Κριμαία και στις δύο ανατολικές επαρχίες.

Όπως έγραφε ο Ρογήρος το 2014: Η Ουκρανία σήμερα δεν είναι μία χώρα· είναι δύο τουλάχιστον. Υπάρχει «ουκρανική» Δύση και «ρωσική» Ανατολή, κάτι πολύ λογικό για ένα λαό του οποίου η εθνογένεση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Πολύ λογικό για μια χώρα της οποίας τα σύνορα χαράχτηκαν με γνώμονα πολλούς και διάφορους λόγους, έτσι ώστε σήμερα να περιλαμβάνει εδάφη που μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πολωνικά ή την έως το 1954 ρωσική Κριμαία η οποία ήταν το δώρο του Νικίτα Χρουστσόφ προς την Ουκρανία για τα 300 χρόνια από την «επανένωση Ρωσίας-Ουκρανίας».

Σήμερα, η κρίση στην Ουκρανία απειλεί την ειρήνη -αλλά ακόμα κι αν οι περισσότεροι θεωρούν ότι δεν θα έχουμε κλιμάκωση των συγκρούσεων, θα υπάρξουν συνέπειες που θα τις αισθανθούμε -μόλις χτες, η Γερμανία σταμάτησε τη διαδικασία πιστοποίησης του αγωγού Nordstream 2 και ο Μεντβέντεφ τουίταρε «ετοιμαστείτε να πληρώνετε 2000 ευρώ τα 1000 κυβικά φυσικό αέριο». Όπως έγραψαν πολλοί, το πρώτο θύμα της σύγκρουσης που δεν έχει ακόμα ξεσπάσει είναι η Ευρώπη και η ΕΕ.

Ένα γλωσσικό ιστολόγιο σαν το δικό μας θα έπρεπε να εξετάσει και θέματα γλωσσικά -όπως, πόσο διαφέρουν τα ρωσικά από τα ουκρανικά. Δυστυχώς δεν μπορώ να απαντήσω πέρα από γενικότητες. Οι σλαβικές γλώσσες και διάλεκτοι είναι ένα συνεχές -ξεκινάς από το Μοναστήρι όπου μιλάνε μια δεδομενη γλωσσική ποικιλία. Πας 20 χιλιόμετρα πιο βόρεια και μιλάνε μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία. Άλλα είκοσι χιλιόμετρα πιο βόρεια ή πιο ανατολικά, άλλη μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία -και τελικά έχεις φτάσει στη Μόσχα. Βέβαια, όταν ανεξαρτητοποιείται μια οντότητα και γίνεται κράτος, συνήθως επιθυμεί να αποκτήσει γλώσσα, οπότε η τοπική γλωσσική ποικιλία τυποποιείται, και συνήθως γίνεται προσπάθεια να διαφοροποιηθεί από τη γλώσσα του κράτους από το οποίο αποσπάστηκε. Το ειδαμε αυτό στην πρώην Γιουγκοσλαβία, όπου τα πάλαι ποτέ σερβοκροατικά έχουν γεννήσει τέσσερις νέες γλώσσες, σερβικά, κροατικά, βοσνιακά και μαυροβουνιακά.

Μια άλλη παράμετρος είναι ότι στην Ουκρανία -και ειδικά σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονται στο επίκεντρο της κρίσης- βρίσκονται δεκάδες χιλιάδες Έλληνες, πολλοί από αυτούς με ρίζες χιλιετιών εκεί. Είναι αυτός ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η Ουκρανία βρίσκεται πολύ πιο κοντά απ’ όσο νομίζουμε -αφήνω ότι και γεωγραφικά η απόσταση δεν είναι τόσο μεγάλη: από την Αλεξανδρούπολη, όπου έχουμε δώσει διευκολύνσεις στους Αμερικανούς, έως την Οδησσό η απόσταση είναι σε ευθεία γραμμή 730 χιλιόμετρα, λιγότερο απ’ όσο, ας πούμε, από το Καλαί ως το Περπινιάν της Γαλλίας.

Σαν βάση συζήτησης, πέρα από τα παραπάνω, παραθέτω ένα άρθρο της Μοντ Ντιπλοματίκ. Επειδή η γαλλική του έκδοση είναι, προφανώς, γραμμένη στα γαλλικά και, το χειρότερο, διαθέσιμη μόνο σε συνδρομητές, παραθέτω την ελληνική μετάφραση, παρμένη από τον ιστότοπο της Αυγής (σε επιμέλεια Νίκου Σβέρκου):

Advertisement

Μια γλώσσα δίχως όνομα στα Βαλκάνια (από τη Μοντ Ντιπλοματίκ)

Όταν είδα τον τίτλο του άρθρου, σκέφτηκα μήπως εννοούν τη γλώσσα της Χώρας Χωρίς Όνομα, αυτήν που τα ξεφτέρια τα δικά μας λένε καμιά φορά «τα σκοπιανά», τα σλαβομακεδόνικα που τα λέω εγώ, αν και οι υπέρμαχοι της συνταγματικής ονομασίας της χώρας θα τα πούνε μακεδόνικα σκέτα. Όχι όμως, δεν περιστρέφεται όλος ο κόσμος γύρω μας, το άρθρο είναι γραμμένο για τις γλώσσες που ξεπήδησαν από τα ενιαία σερβοκροατικά όταν διαλύθηκε η παλιά Γιουγκοσλαβία.

Σύμφωνα με τον γνωστό χαριτολόγο ορισμό, γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και ναυτικό. Έχει βάση το χαριτολόγημα κατά την έννοια ότι η απάντηση στο ερώτημα αν μια γλώσσα είναι διαφορετική από μια άλλη (ή αν αποτελεί διάλεκτό της) δεν δίνεται με κριτήρια γλωσσικά αλλά πολιτικά. Το παράδειγμα των σερβοκροατικών από τα οποία γεννήθηκαν τέσσερις γλώσσες όταν η ενιαία Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε και ιδρύθηκαν τα νέα κράτη (Κροατία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη) είναι χαρακτηριστικό. Δεν έχω σαφή εικόνα του τι συνέβη με τα τσέχικα και τα σλοβάκικα μετά το βελούδινο διαζύγιο του 1992.

Για να ξεχωρίσει μια διάλεκτος και να αναδειχτεί σε γλώσσα αυτοτελή οι κρατικοί γλωσσολόγοι θα αναδείξουν τα στοιχεία εκείνα που τη διαφοροποιούν από την άλλη γλώσσα από την οποία επιδιώκεται η απόσπασή της. Κάποτε που είχα πάει στη Βαρκελώνη (μην το πείτε στους δικαστές της Ηριάννας) διάβαζα ένα άρθρο που παραπονιόταν ότι η τοπική κυβέρνηση της Βαλένθιας θέλοντας να αναδείξει σε γλώσσα τα βαλενθιάνικα, τόνιζε τα στοιχεία εκείνα που τα διαφοροποιούσαν από τα καταλανικά. Μπορούμε να φανταστούμε ότι αν σε έναν παράλληλο κόσμο είχε εγκαθιδρυθεί στην Κρήτη ένα κράτος εχθρικό προς το κράτος της Αθήνας, η γλωσσική πολιτική του θα ήταν να τονίσει τους ιδιωματισμούς και το λεξιλόγιο που διαφοροποιούν την κρητική διάλεκτο. Στην υπαρκτή πραγματικότητα, στην Κύπρο έχουμε την αντίθετη τακτική: η κυπριακή βρίσκεται υπό περιορισμό -σάλος έγινε όταν η προηγούμενη κυβέρνηση έβαλε μερικά διαλεκτικά κείμενα στα βιβλία του σχολείου.

Για να επιστρέψω στα σερβοκροατικά και τις παραφυάδες τους, όταν συζητήθηκε το άρθρο που θα σας παρουσιάσω σήμερα σε μια ομάδα γλωσσολογικών ενδιαφερόντων, ο φίλος μελετητής Δημήτρης Μπρόβας, που ξέρει καλά το θέμα, έγραψε:

Όταν βρέχει γάτες και σκύλους

Θα αναγνωρίσατε βέβαια ότι η φράση του τίτλου είναι κατά λέξη μετάφραση του αγγλικού it’s raining cats and dogs, βρέχει καρεκλοπόδαρα που λέμε κι εμείς (ή «καταρρακτωδώς» σε πιο επίσημο ύφος). Τη φράση την έχουμε συζητήσει κι άλλη φορά στο ιστολόγιο, την φέρνω συχνά για παράδειγμα παγιωμένης έκφρασης που διαφέρει από τη μια γλώσσα στην άλλη, κι αν θέλετε να θυμηθείτε… τα πάντα γύρω από τα καρεκλοπόδαρα ιδού το σχετικό παλιότερο άρθρο.

Ωστόσο, το σημερινό άρθρο δεν εξετάζει τόσο πολύ τη συγκεκριμένη έκφραση, όσο το γενικότερο φαινόμενο των μηχανικών μεταφράσεων στο Διαδίκτυο, τύπου Google translate. Το άρθρο δεν είναι δικό μου, είναι αναδημοσίευση από την Αυγή, όπου δημοσιεύτηκε μεταφρασμένο από τη Μοντ Ντιπλοματίκ. Βέβαια, για το θέμα της μηχανικής μετάφρασης έχουμε γράψει επανειλημμένα στο ιστολόγιο, συνήθως γελώντας με τα μαργαριτάρια που αφθονούν σε τέτοιες αυτόματες μεταφράσεις (παράδειγμα), αλλά το θέμα έχει και τη σοβαρή πλευρά του. Συμμερίζομαι τις ανησυχίες του συγγραφέα -άλλωστε ανάλογες ανησυχίες έχει εκφράσει στη Λεξιλογία ο φίλος Νίκος Λίγγρης που μίλησε για τη μόλυνση των σωμάτων κειμένων από αυτόματες μεταφράσεις. Και καθώς αυτές τις μέρες ταξιδεύω και δεν προλάβαινα να γράψω κάτι εγώ, νομίζω πως το άρθρο αυτό δίνει μια καλή βάση για συζήτηση.

Φυσικά, το άρθρο είναι μεταφρασμένο, με όλα τα μειονεκτήματα που έχει αυτό, ειδικά για ένα τέτοιο θέμα. Το πρωτότυπο το βρήκα εδώ, αλλά είναι διαθέσιμο στην ολοκληρία του (προς το παρόν, ίσως) μόνο στους συνδρομητές. Βρήκα επίσης ένα παρεμφερές άρθρο του Καπλάν στο ιστολόγιό του. Προσθήκη: Μια καλή φίλη έστειλε και το γαλλικό πρωτότυπο.

Πριν προχωρήσω, θυμίζω ότι αύριο Παρασκευή, στις 8 το βράδυ, θα είμαι στο βιβλιοπωλείο ΤΡΑΒΕΡΣΟ στην Καλλιθέα (Θησέως 152), όπου θα μιλήσω για τα τέσσερα γλωσσικά βιβλία μου.

Όταν «βρέχει γάτες και σκύλους»
Των Frédéric Kaplan και Dana Kianfar*

Καθώς γενικεύεται η χρήση αυτόματων διαδικτυακών μεταφραστών, όπως η Μετάφραση Google, πληθαίνουν τα ερωτηματικά που γεννιούνται από την εισβολή των γλωσσικών αλγορίθμων στην καθημερινή έκφραση. Και ένα βασικό ζήτημα είναι ότι όλες οι μεταφράσεις διαμεσολαβούνται από τα αγγλικά, παράγοντας γλωσσικές στρεβλώσεις που αύριο μπορεί να νομιμοποιηθούν διαταράσσοντας τη φυσική εξέλιξη των γλωσσών.

Θα θέλατε ακόμα ένα ερωτόμηλο;

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη παλιότερου, που τη ζήτησε φίλος, και συμφώνησα, αφού είμαστε ακόμα υπό την επήρεια της καλοκαιρινής χαλάρωσης και βάζουμε κάμποσες επαναλήψεις, δεδομένου μάλιστα ότι έχουν περάσει τέσσερα χρόνια και βάλε από την αρχική δημοσίευση. Ενσωματώνω εδώ υλικό από τα σχόλια της πρώτης δημοσίευσης.

Και ποιος θα έλεγε όχι σε έναν καρπό με τόσο ωραίο όνομα. Αλλά ποιο είναι το ερωτόμηλο; Θα μπορούσα να το βάλω για κουίζ, αλλά δυστυχώς η λέξη γκουγκλίζεται (σχεδόν τίποτε δεν μένει πια κρυφό από το άρπαγο μάτι του) κι έτσι θα μου το χαλάσει, αν όμως αντέχετε να μην γκουγκλίσετε, προσπαθήστε να μαντέψετε: ποιος είναι ο καρπός που τον είπαν κάποτε ερωτόμηλο, αλλά η ονομασία δεν έπιασε;

.

.

.

.

.

 

Να το πάρει το ποτάμι;

Θα θέλατε ένα ερωτόμηλο;

Και ποιος θα έλεγε όχι σε έναν καρπό με τόσο ωραίο όνομα. Αλλά ποιο είναι το ερωτόμηλο; Θα μπορούσα να το βάλω για κουίζ, αλλά δυστυχώς η λέξη γκουγκλίζεται (σχεδόν τίποτε δεν μένει πια κρυφό από το άρπαγο μάτι του) κι έτσι θα μου το χαλάσει, αν όμως αντέχετε να μην γκουγκλίσετε, προσπαθήστε να μαντέψετε ποιος είναι ο καρπός που τον είπαν κάποτε ερωτόμηλο, αλλά η ονομασία δεν έπιασε;

Να το πάρει το ποτάμι;