Γεννήθηκα στο Κίεβο (αναμνήσεις του Ηλία Έρενμπουργκ)

Καθώς συνεχίζεται ο πόλεμος, διαλέγω σήμερα να παρουσιάσω αποσπάσματα από την εξάτομη αυτοβιογραφία «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή» του Ηλία Έρενμπουργκ (1891-1967), ενός αγαπημένου συγγραφέα που συχνά έχω παρουσιάσει κείμενά του στο ιστολόγιο.

Ο Έρενμπουργκ γεννήθηκε στο Κίεβο από εβραϊκή οικογένεια. Όταν ήταν πέντε χρονών, ο πατέρας του ανέλαβε διευθυντής εργοστασίου στη Μόσχα και η οικογένεια μετακόμισε εκεί. Ως μαθητής ο Έρενμπουργκ ανέπτυξε δράση στο κόμμα των Μπολσεβίκων, το 1907 φυλακίστηκε και εξορίστηκε και τελικά το τσαρικό καθεστώς του επέτρεψε να φύγει για το Παρίσι. Εκεί έζησε ως το 1917, όταν επέστρεψε στη Ρωσία μετά την επανάσταση του Κερένσκι.

Θα παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από τον 1ο τόμο των απομνημονευμάτων, 2ο και 3ο κεφάλαιο, και μετά από τον 2ο τόμο, 8ο κεφάλαιο, όπου έχουμε φτάσει στα 1918 και ο 27χρονος Έρενμπουργκ επιστρέφει για έναν χρόνο στο Κίεβο, τη γενέθλια πόλη του. Διευκρινίζω πως ο Έρενμπουργκ γράφει το βιβλίο του περί το 1960.

Το βιβλίο του Έρενμπουργκ βρίθει από αναφορές άγνωστες για τον Έλληνα σημερινό αναγνώστη οπότε θα χρειαζόταν πάμπολλες διευκρινίσεις. Ο μεταφραστής, ο έξοχος Άρης Αλεξάνδρου, ήταν φειδωλός στις επεξηγηματικές σημειώσεις, που μάλιστα τις έβαζε όλες στο τέλος και χωρίς να το επισημαίνει στο κείμενο του βιβλίου. Αυτές μεταφέρω εδώ καθώς και καναδυό ακόμα. Επισημαίνω τα σημεία με αστερίσκο και επεξηγώ στο τέλος.

Ο τίτλος είναι, φυσικά, δικός μου.

Γεννήθηκα στο Κίεβο στις 14 Ιανουαρίου του 1891. Το 1891 έχει μείνει χαραγμένο στη μνήμη των Ρώσων γενικά και επιπλέον των Γάλλων αμπελουργών. Στη Ρωσία είχαμε λιμό· εικοσιεννιά κυβερνεία υποφέρανε από σιτοδεία. Ο Λέων Τολστόι, ο Τσέχοβ, ο Κορολένκο, προσπάθησαν να βοηθήσουν τούς λιμοκτονούντες, κάνανε εράνους, οργανώσανε συσσίτια· όλ’ αυτά ήταν στα­γόνα στον ωκεανό και για πολύν καιρό τη χρονιά του ενενήντα ένα τη λέγανε «χρονιά της πείνας». Οι αμπελουργοί της Γαλλίας πλουτίσανε με τα κρασιά εκείνης της χρονιάς: η ξηρασία καίει τα σι­τηρά, καλυτερεύει όμως την ποιότητα των σταφυλιών. Οι μαύρες μέρες για τούς χωρικούς της περιοχής του Βόλγα συμπίπτουν πάν­τοτε με τις χαρούμενες μέρες για τους αμπελουργούς της Βουργουν­δίας και της Γασκώνης· ακόμα και στη δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας, όσοι ξέρανε να πιουν κρασί, ψάχνανε τα μπουκάλια με τη χρονολογία «1891». Το 1943, μεταφέρανε απ’ το Λένινγκραντ στη Μόσχα ένα βαγόνι με παλιό «Σαίντ – Εμιλιόν» του 1891. Η μεταφορά έγινε απ’ τον «παγωμένο δρόμο»*. Το Σαμτρέστ*, παρακάλεσε τον A. Ν. Τολστόι και μένα να δοκιμάσουμε το κρασί πού κατόρθωσαν να σώσουν με τόσους κόπους. Αποδείχτηκε πώς τα μπουκάλια ήταν γεμάτα μ’ ένα υπόξυνο υγρό — το κρασί είχε πεθάνει (αντίθετα απ’ τον τόσο διαδεδομένο θρύλο, το κρασί, ακόμα και το καλύτερο, πεθαίνει σε ηλικία σαράντα ως πενήντα ετών).

[…]

3

Λένε πως το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά θα πέσει. Συμβαίνει κι αυτό, συμβαίνει και το αντίθετο. Έζησα σε μια εποχή, όταν τον άνθρωπο τον κρίνανε συχνά επί τη βάσει των στοιχείων της ταυτότητάς του· οι εφημερίδες γράφανε πως «ο υιός δεν είναι υπεύθυνος διά τας πράξεις του πατρός» ήταν όμως φορές που βρισκόσουν αναγκασμένος να πληρώσεις και για τον παππού σου.

Ο Βάρναλης, ο παράδεισος και η σοσιαλιστική μασέλα (της Άλκης Ζέη)

Το 2017 η Άλκη Ζέη (1925-2020) εξέδωσε το βιβλίο «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά;» (εκδ. Μεταίχμιο). Ο τίτλος προέρχεται από μια ερώτηση που της έκαναν, όταν ήταν μικρά, τα εγγόνια της.

Στο βιβλίο αυτό, που έχει τον υπότιτλο «Ιστορίες που έζησα – Ιστορίες που έγραψα», περιλαμβάνονται αυτοβιογραφικά κείμενά της (στο πρώτο μερος, που έχει έκταση περίπου τα δύο τρίτα του συνόλου) και κείμενα μυθοπλασίας (στο δεύτερο μέρος), που ναι μεν είχαν ήδη δημοσιευτεί παλιότερα σε βιβλία της, αλλά που τώρα σχολιάζονταν από τη συγγραφέα εκ των υστέρων. Αυτός ο μεταγενέστερος σχολιασμός είναι τυπωμένος με πλάγιους χαρακτήρες για να ξεχωρίζει.

Διάλεξα ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα που περιγράφει μια επίσκεψη του Κώστα Βάρναλη στη Μόσχα το 1959 (η Άλκη Ζέη με τον άντρα της, τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, ζούσαν εκεί πολιτικοί πρόσφυγες) και, στον εκ των υστέρων σχολιασμό, μια νέα επίσκεψη της ίδιας της Άλκης Ζέη στη Μόσχα το 2016.

Αν δεν κάνω λάθος, το κείμενο είχε αρχικά δημοσιευτεί στο βιβλίο της Άλκης Ζέη «Η  δωδέκατη γιαγιά και άλλα…» (2000).

Και πριν προχωρήσουμε, θυμίζω ότι συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη Λέξη της Χρονιάς, στην ωραιότατη ειδική μας σελίδα.

Ο Βάρναλης, ο παράδεισος και η σοσιαλιστική μασέλα

Δεν ξέρω γιατί εδώ και μερικά χρόνια δεν βλέπω πια τη Μόσχα στον ύπνο μου. Ενώ ονειρεύομαι το Παρίσι συχνά, τα παιδιά μου μικρά που τα μπερδεύω με τα εγγόνια μου, τον Γιώργο, κι ακόμα τη Σάμο και τα παιδικά μου χρόνια, ανεξήγητα η Μόσχα χάθηκε ξαφ­νικά από τον υπολογιστή του νου μου.

Και την έβλεπα πάντοτε σαν μια όμορφη καρτ ποστάλ, είτε χιονισμένη είτε ανοιξιάτικη. Τα δάση, τις σημύδες και τις λίμνες. Λέω τώρα μήπως η ανάμνηση του Βάρναλη στη Μόσχα με κάνει να την ξαναδώ στον ύπνο μου, γιατί μου έχει λείψει.

Ο Βάρναλης στη Μόσχα! Θα ήτανε γύρω στο 1959. Είχε πάρει πριν καιρό το βραβείο Λένιν, μα πέτρινα τα χρόνια ακόμα, δεν έλεγαν να φύγουν, και δεν του έδιναν διαβατήριο στην Ελλάδα για τη Σοβιετική -τότε- Ένωση.

Κιμ Φίλμπι, μυστικός πράκτορας

Ο Βρετανός Κιμ Φίλμπι (1912-1988) ήταν πιθανώς ο πιο επιτυχημένος πράκτορας της ΕΣΣΔ στη Μεγάλη Βρετανία και από πολλούς θεωρείται ο μεγαλύτερος κατάσκοπος όλων των εποχών. Γεννημένος στην αποικιακή Ινδία φοίτησε στο Τρίνιτι του Κέμπριτζ. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στράφηκε προς τον κομμουνισμό και αποτέλεσε μέλος της ομάδας των «πέντε του Κέμπριτζ» που αργότερα στρατολογήθηκαν από τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες ως πράκτορες. Αφού πέρασε μερικά χρόνια ως φρι λανς δημοσιογράφος (ανάμεσα σ’ αυτά ως πολεμικός ανταποκριτής στην Ισπανία, στο τμήμα που ελεγχόταν από τις δυνάμεις του Φράνκο), ο Φίλμπι προσλήφθηκε στη ΜΙ6 (ή SIS, την Ιντέλιτζενς Σέρβις που λέγαμε εμείς).

Κατάφερε να φτάσει σε υψηλές διευθυντικές θέσεις στη βρετανική μυστική υπηρεσία, και μάλιστα να διοριστεί το 1949 πρώτος γραμματέας της βρετανικής πρεσβείας στην Ουάσινγκτον και σύνδεσμος με τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες. Το 1951, όταν οι φίλοι του Μακλήν και Μπάρτζες διέφυγαν στη Μόσχα, οι υποψίες έπεσαν πάνω του (τότε χαρακτηρίστηκε «ο τρίτος άνθρωπος») και τελικά παραιτήθηκε από τη θέση του στη ΜΙ6 και συνέχισε ως δημοσιογράφος. Το 1955 η υπόθεσή του έφτασε στο Κοινοβούλιο αλλά απαλλάχτηκε, όμως το 1963, ενώ βρισκόταν ως δημοσιογράφος στη Βηρυτό, διαισθάνθηκε ότι ο κλοιός των υποψιών έσφιγγε πάνω του και διέφυγε και αυτός στη Μόσχα.

Στη Μόσχα τιμήθηκε ως ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης και του απονεμήθηκε ο βαθμός του συνταγματάρχη στον Κόκκινο στρατό. Πέθανε το 1988.

Ο Φίλμπι έγραψε το 1968 το αυτοβιογραφικό βιβλίο My silent war. Το βιβλίο αυτό μεταφράστηκε στα ελληνικά το 2016 από τη Σύγχρονη Εποχή.

Το βιβλίο είναι αυτονόητα ενδιαφέρον, παρά το γεγονός ότι ο Φίλμπι δεν εξιστορεί το σύνολο της ζωής του ως τότε, αλλά μονάχα τα χρόνια που πέρασε στις γραμμές της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας, δηλαδή από το 1940 έως το 1951, ενώ αναφέρεται επίσης στην αποτυχημένη προσπάθεια να τον ενοχοποιήσουν το 1955. Παραλείπει εντελώς τα μετέπειτα χρόνια που τα πέρασε ως δημοσιογράφος στη Μέση Ανατολή («θα ήταν ωραίο θέμα για κάποιο άλλο βιβλίο», λέει στον επίλογο), ενώ δεν λέει σχεδόν τίποτε για τα φοιτητικά του χρόνια, τη στροφή του προς τα ιδανικά του κομμουνισμού ή τη στρατολόγησή του από τη σοβιετική μυστική υπηρεσία. Αφηγείται αναλυτικά ένα μόνο επεισόδιο από τα χρόνια που πέρασε στην Ισπανία, φέρνοντάς το σαν παράδειγμα των ασήμαντων γεγονότων που μπορούν να φέρουν σε θανάσιμο κίνδυνο έναν μυστικό πράκτορα. Αντιθέτως, εκθέτει σε μεγάλη λεπτομέρεια τη σταδιοδρομία του στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες.

Παρά τις επισημάνσεις αυτές, το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί, ανάμεσα στ’ άλλα επειδή ο Φίλμπι γράφει πολύ καλά. Δυστυχώς, η μετάφραση δεν στάθηκε στο ύψος του πρωτοτύπου. Συχνά, το ελληνικό κείμενο δεν καταφέρνει να μεταφέρει την ειρωνεία του συγγραφέα, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της μεταφράστριας.

Να το διαβάσουμε στα αγγλικά λοιπόν; Δεν θα το πρότεινα στους περισσότερους, παρά τα όσα θα επισημάνω στη συνέχεια. Εγώ τουλάχιστον προτιμώ να διαβάζω σε μετάφραση -ίσως επειδή είμαι μεταφραστής.

Πόλεμος και ειρήνη

Μέσα στην καραντίνα διάβασα το Πόλεμος και ειρήνη. Το είχα ξαναδοκιμάσει καναδυό φορές, στα νιάτα μου και μια πριν από μερικά χρόνια, αλλά τότε το άφησα νωρίς επειδή μπήκαν στη μέση άλλα, πιο επείγοντα διαβάσματα. Μετά με τρόμαζε το μέγεθος, 1500 σελίδες είναι αυτές (περισσότερες είναι).

Αλλά στα μέσα Μαρτίου, που άρχισε η καραντίνα και η τηλεργασία, ενώ τελείωνα έναν Μπαλζάκ, δηλαδή είχα μπει στο κλασικό ύφος, θυμήθηκα τον Τολστόι. «Αν όχι τώρα, πότε;» είπα, και το ξεκίνησα.

Δεν τον θυμήθηκα μόνο εγώ. Ο φίλος μας ο Δύτης, που ειναι σεσημασμένος τολστοϊκός, ανέφερε ένα ομαδικό εγχείρημα, διάβασμα με συζήτηση του έργου, που γινόταν στο Τουίτερ, στα αγγλικά φυσικά. Τους παρακολούθησα για λίγο, και είχαν ενδιαφέρον αλλά μετα τους άφησα και δεν ξέρω τι απόγιναν.

Στην αρχή διάβαζα το βιβλίο πολύ συστηματικά, κοίταζα και την αγγλική μετάφραση και το ρώσικο πρωτότυπο, σημείωνα φράσεις ή μεταφραστικά προβληματάκια κτλ. Ε, αυτό κράτησε για τον μισό πρώτο τόμο (απο τους πέντε της έκδοσης που έχω). Μετά παραιτήθηκα από τις πολλές φιλοδοξίες και το διάβασα κανονικά, σαν μυθιστόρημα και όχι σαν διατριβή, αλλά σημειώνοντας πάντοτε πράγματα που μου κινούσαν το ενδιαφέρον ή την περιέργεια.

Κάποια πράγματα τα εμφάνισα κι εδώ, μαζί κι ένα άρθρο για τα πολλά γαλλικά που περιέχει η πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος.

Διάβασα τη μετάφραση της Κοραλίας Μακρή, που κυκλοφορεί ακόμα από τον Γκοβοστη -αλλά εγώ έτυχε να έχω μια φτηνή επανέκδοσή της που είχε μοιράσει έναν καιρό η Ελευθεροτυπία. Υπάρχουν κι άλλες μεταφράσεις, αλλά η Μακρή μού ταιριάζει με την παλιακή δημοτική της. (Βλέπω ότι κυκλοφορεί σε επίτομη έκδοση με 1168 σελίδες. Στην έκδοση που είχα εγώ είναι άλλη η σελιδοποίηση, οπότε βγαίνουν 1614 σελίδες).

Έκανα κάπου δυο μήνες βέβαια για να διαβάσω τους πέντε τόμους και τις 1600 σελίδες. Το βιβλίο, να πω, είναι οργανωμένο σε δεκαπέντε βιβλία, το καθένα από τα οποία χωριζεται σε κεφάλαια (από 15 εως 30 περίπου) ενώ υπάρχουν και δυο επίλογοι. Παρακολουθεί τη Ρωσία και τους Ναπολεόντειους πολέμους από το 1805 έως το 1812-13, δηλαδή από τον θρίαμβο του Ναπολέοντα στο Αουστερλιτς ως την πανωλεθρία στην εκστρατεία στη Ρωσία. Ο επίλογος μάς μεταφέρει στο 1820.

Παρελαύνουν δεκάδες, εκατοντάδες ίσως πρόσωπα, αλλά βασικοί πρωταγωνιστές είναι πέντε οικογένειες ευγενών, που βλεπουμε τη ζωή τους και τις περιπέτειές τους, τους έρωτες και τους γάμους τους. Είχα βρει κάπου ένα γενεαλογικό δέντρο τους, κι αυτό βοηθάει για να μη χάνεις τα ονόματα, αλλά δεν ήταν πολύ καλή ιδέα διότι από το σχεδιάγραμμα είδα ότι ο Πιέρ παντρεύεται στο τέλος τη Νατάσα, κάτι που δεν είναι προφανές αμέσως διότι η Νατάσα αρραβωνιάζεται τον Αντρέι, επιστήθιο φίλο του Πιέρ. Κι έτσι το ήξερα από πριν κι αυτό δεν μου άρεσε. (Γενικά δεν είναι καλό να κοιτάς πολλά για ένα μυθιστόρημα. Προηγουμένως την είχα πατήσει με τον Εξάδελφο Πονς του Μπαλζάκ, όπου αναζητώντας το πρωτότυπο έκανα το λάθος και διάβασα και την υπόθεση στη Βικιπαίδεια και είχα ξενερώσει)

Eίπα ότι το διάβασα αλλά είναι λίγο όπως με τη Γαλατία και το χωριό του Αστερίξ. Δεν το διάβασα όλο-όλο. Στον επίλογο, και αφού έχουμε μάθει τι απόγιναν οι ήρωες, ο Τολστόι αφιερώνει έναν δεύτερο επίλογο για να αναλύσει σε καθαρά δοκιμιακό ύφος θέματα ιστορίας, δηλαδή ποιοι είναι οι παράγοντες που κινούν την ιστορία. Ε, στάθηκε αδύνατο να διαβάσω αυτές τις λίγες σελίδες, που τις βρήκα εξαιρετικά βαρετές (ιεροσυλία; αλλά δεν είναι μυθιστόρημα πλέον) κι έτσι έφαγα την καμήλα, που λέει πλέον η παροιμία, και άφησα λίγες τρίχες από την ουρά της. Ισως κάποιαν άλλη φορά βρω το σθένος να το τελειώσω.

Τα έπη των Αριμασπών – 26 και τέλος (Δημ. Σαραντάκος)

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, κάθε δεύτερη Τρίτη συνήθως, το μυθιστόρημα του αλησμόνητου πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Τα έπη των Αριμασπών» (2004). Με τη σημερινή συνέχεια, την εικοστή έκτη, το μυθιστόρημα φτάνει στο τέλος του. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.

Θυμίζω ότι βρισκόμαστε στον επίλογο του μυθιστορήματος, πέντε χρόνια μετά, όπου οι τέσσερις φίλοι έχουν πάει εκδρομή στη Μόσχα.

Από τη μεθεπόμενη Τρίτη θα αρχίσω να δημοσιεύω κάποιο άλλο έργο του πατέρα μου -ακόμα δεν έχω αποφασίσει ποιο.

Από τη στιγμή που πατήσαμε το πόδι μας στο Σερεμέτιεβο καταλάβαμε πως πολλά είχαν αλλάξει, σε σχέση με το 1985. Φτάνοντας δε στο κέντρο της Μόσχας βρήκαμε μια πόλη τελείως διαφορετική από εκείνη την απαστράπτουσα πρωτεύουσα, που είχαμε γνωρίσει πριν οχτώ χρόνια.  Θυμάμαι έναν τοτινό συνταξιδιώτη μας, τον μπάρμπα Γιάννη, ένα Πόντιο λαχειοπώλη από τις Σέρρες, που χρόνια μάζευε λεφτά για να κάνει αυτό το ταξίδι, που μόλις βγήκε από το πούλμαν και είδε τα κτίρια που περιβάλλουν την Κόκκινη πλατεία, μου λέει

“Κράτα με σύντροφε, γιατί δεν την αντέχω τέτοια ομορφιά!”

Τώρα η Κόκκινη Πλατεία ήταν αποκλεισμένη στο μεγαλύτερο τμήμα της “λόγω εκτελουμένων έργων”, όπως μας είπαν και το Μαυσωλείο του Λένιν φυσικά απρόσιτο. Τα κτίρια βέβαια ήταν τα ίδια, αλλά βρήκαμε τους δρόμους αυτή τη φορά βρώμικους αλλά πολύ πιο θορυβώδεις, την κίνηση του πλήθους ζωηρή και τα εμπορικά καταστήματα μεταμορφωμένα. Ευρωπαϊκές, εντυπωσιακά στολισμένες, βιτρίνες με όλα τα καλά και τα αγαθά, τα μαγαζιά μέσα γεμάτα κόσμο, που απλώς όμως περιεργαζόταν την πραμάτεια χωρίς να αγοράζει κανείς τίποτα. Πολλά αυτοκίνητα και τεράστιες οθόνες σαν της τηλεόρασης δεξιά κι αριστερά των λεωφόρων, που πρόβαλαν διαφημίσεις. Ζητιάνοι σε κάθε γωνία, ουκ ολίγοι παπάδες με τα ράσα τους και πολύ καλοντυμένες νεαρές γυναίκες με υπερβολικό μίνι που από μακρυά καταλάβαινες πως κάναν πεζοδρόμιο.

Το Αρμπάτ κι αυτό μεταμορφωμένο. Είχανε ανοίξει δεκάδες μπαράκια, καφενεία, φαστφουντάδικα και άλλα παρόμοια κέντρα. Μικρές ορχήστρες πειναλέων τύπων ζητιάνευαν με αξιοπρέπεια. Οι κλασικές ξύλινες μπάμπουσκες είχαν αντικατασταθεί με ομοιώματα πρώην και νυν ηγετών, με ιδιαίτερη προτίμηση στη γελοιογραφική απεικόνιση του Γκορμπατσώφ. Όλα τα πράγματα πάντως ήταν πανάκριβα, ακόμα και για μας που διαθέταμε δολάρια.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Φεύγοντας ατρόμητος και ασυμβίβαστος

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’).

Η σημερινή συνέχεια είναι η πεντηκοστή όγδοη.  Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Όπως ίσως θα υποψιαστήκατε από τον τίτλο της, η σημερινή δημοσίευση είναι η τελευταία της σειράς, αφού αφηγείται τον θάνατο του ποιητή, του παππού μου. Σε δεκατέσσερις μέρες θα αρχίσω τη δημοσίευση άλλου βιβλίου του πατέρα μου -θα δούμε ποιο θα είναι αυτό.

Όπως ίσως θα θυμάστε, είχαμε σταματήσει την προηγούμενη συνέχεια με ένα ποίημα που έστειλε στον Νίκο Σαραντάκο ο φίλος του Στέλιος Ευαγγελινός από τη Μυτιλήνη για να του ευχηθεί περαστικά.

Το ποίημα του φίλου του ο Νίκος το πήρε στο παθολογικό τμήμα της «Αλεξάνδρας» όπου είχε μεταφερθεί στο τέλος του Γενάρη. Οι γιατροί είχαν διαγνώσει καρκίνο του πνεύμονος σε προχωρημένο στάδιο. Με επιμονή της Ελένης, δεν του ‘πανε την αλήθεια. Ο ίδιος επέμενε πως είχε γρίπη, αλλά δε σχολίαζε την (παρηγορητική) αγωγή που του ‘καναν. Τις ακτινοβολίες τις έλεγε διαθερμίες. Στο κρεβάτι του νοσοκομείου δεν έμενε αργός. Μέσα σε μια βδομάδα ετοίμασε ένα φύλλο της «Φωνής της Προόδου» και επιμελήθηκε την έκδοση της συλλογής των ποιημάτων του «Της Κατοχής και του Στρατόπεδου». Μέρα με τη μέρα η κατάστασή του χειροτέρευε. Οταν του ήταν πια πολύ δύσκολο να γράφει, υπαγόρευε τα κείμενα στο γιο του ή στη γυναίκα του. Αλλά σε λίγο δε μπορούσε ούτε να μιλήσει, παρά μόνο ψιθυριστά. Ενα πρωί είπε στη νύφη του που τον επισκεπτόταν πρωί πρωί από το γειτονικό «Αρεταίειο» όπου εργαζόταν

— Σε παρακαλώ βρε Κική, διώξε αυτές τις θεούσες που με πιλατεύουν με τους σταυρούς και τα εικονίσματά τους. Στα χάλια που είμαι δε μπορώ να τους μπήξω φωνή. Πες τους πως είμαι άθεος και να σεβαστούν τις πεποιθήσεις μου.

Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ

Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου επιμέλεια, το βιβλίο του Κώστα Βάρναλη «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ», που περιέχει τις εντυπώσεις του ποιητή από την επίσκεψή του στη Μόσχα το καλοκαίρι του 1934. (Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο είχαν κυκλοφορήσει πέρυσι τα Γράμματα από το Παρίσι, ανταποκρίσεις του Βάρναλη στην εφημ. Πρόοδος το 1926, πάλι σε δική μου επιμέλεια).

Ο Βάρναλης είχε προσκληθεί από την Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων, μαζί με τον Δ. Γληνό αλλά και με δεκάδες άλλους συγγραφείς από καπιταλιστικές και αναπτυσσόμενες χώρες, να παρακολουθήσει το πρώτο Συνέδριο της Ένωσης. Με την επιστροφή του στην Αθήνα, άρχισε να δημοσιεύει τις εντυπώσεις του στην εφημερίδα «Ελεύθερος Άνθρωπος», μια κεντροαριστερή, θα λέγαμε σήμερα, εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας, που την εξέδιδε ο Κ. Αθάνατος από το 1930 έως το 1938. Ως τον Οκτώβριο του 1933, διευθυντής του Ε.Α. ήταν ο Δημ. Πουρνάρας, του Αγροτικού Κόμματος, και σε αυτόν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό ο φιλοαριστερός προσανατολισμός της εφημερίδας, που εκδηλωνόταν κυρίως σε διεθνές επίπεδο, με άρθρα φιλικά προς την ΕΣΣΔ και εναντίον του Χίτλερ που τότε βρισκόταν στα πρόθυρα της εξουσίας στη Γερμανία.

Τον μεσοπόλεμο, σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε η επαφή με άλλες χώρες και πολιτισμούς, που σήμερα την εξασφαλίζουν σε πρωτόγνωρα επίπεδα η τηλεόραση, το Διαδίκτυο και τα ντοκιμαντέρ, άνθιζε η ταξιδιωτική λογοτεχνία που πρόσφερε τέτοιες εικόνες στο αναγνωστικό κοινό. Και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 και την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος, ένας ιδιαίτερος τομέας της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας ήταν οι επισκέψεις στην ΕΣΣΔ, από δημοσιογράφους, λογοτέχνες ή επιστήμονες που επισκέπτονταν τη χώρα για να περιγράψουν το πρωτόγνωρο πείραμα που πραγματοποιόταν εκεί, και που το δυτικοευρωπαϊκό κοινό δεχόταν, ανάλογα, με ελπίδα ή με φόβο αλλά πάντως με άσβεστο ενδιαφέρον. Βέβαια, πολλές από τις ανταποκρίσεις ήταν εντυπωσιοθηρικές ή και σκανδαλοθηρικές, π.χ. με θέμα τον «ελεύθερο έρωτα» ή την «κοινοκτημοσύνη των γυναικών» στην ΕΣΣΔ.

Από την Ελλάδα ξεχωρίζουν οι δυο επισκέψεις του Καζαντζάκη που αργότερα εκδόθηκαν σε βιβλίο, ενώ το 1930 βιβλίο εξέδωσε και ο γιατρός Γιάννης Αντωνιάδης που είχε βρεθεί στην ΕΣΣΔ για επιστημονικούς λόγους («Η ζωή όπως την είδα στις σοβιετικές χώρες»), ενώ πάρα πολλές ήταν και οι δημοσιογραφικές επισκέψεις. Ο Ελεύθερος Άνθρωπος δημοσίευσε επί έξι ολόκληρους μήνες, το 1931, τις εντυπώσεις του «ρωσομαθούς απεσταλμένου» του Αλέξη Παπαγεωργίου, ενώ νέα σειρά εντυπώσεων του ίδιου απεσταλμένου δημοσιεύτηκαν στην ίδια εφημερίδα από τον Δεκέμβριο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933. Μάλιστα, ο Ριζοσπάστης αμφισβήτησε όχι απλώς την αλήθεια των εντυπώσεων αλλά και αυτή καθαυτή την ύπαρξη του Αλέξη Παπαγεωργίου, υποστηρίζοντας ότι στην πραγματικότητα τα άρθρα τα έγραφε ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας, ο Κ. Αθάνατος από το γραφείο του στην Αθήνα και δημοσιεύοντας, ως απάντηση, τις εντυπώσεις κομμουνιστών εργατών που είχαν επισκεφτεί την ΕΣΣΔ.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Ο τρίπους της Πυθίας

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή ένατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ και είναι η τέταρτη συνέχεια από το 7ο κεφάλαιο του βιβλίου “Πόλεμος και κατοχή”.

Από τα πρώτα μέτρα που πήραν οι αρχές κατοχής στη Μυτιλήνη ήταν η κατάσχεση όλων των ραδιοφώνων που βρίσκονταν σε χέρια ιδιωτών. Τα ραδιόφωνα των καφενείων τα άφησαν, σφραγισμένα όμως ώστε να πιάνουν μόνο την Αθήνα. Βρήκαν το μέτρο λυσιτελέστερο από τη γενική σφράγιση που είχαν επιβάλει στην Αθήνα. Στο νησί ζήτη­μα είναι αν υπήρχαν διακόσιες συσκευές, τις οποίες (η αλήθεια να λέγεται) τις αποθήκευσαν με προσοχή και τάξη σε ασφαλές μέρος, έτσι που τρία χρόνια αργότερα οι νόμιμοι κάτοχοί τους τις πήραν όλες πίσω και σε καλή κατάσταση.

Ο ποιητής παρέδωσε βέβαια το μουσειακής αξίας ραδιόφωνό του, αλλά την άλλη κιόλας μέρα έφτιαξε άλλο, διαλυόμενο και συναρμολογούμενο με μεγάλη ευκολία. Το σασί του ραδιοφώνου ήταν ένα ξύλινο χειροποίητο σκαμνί, που στην πάνω επιφάνειά του είχε κάποιες τρύ­πες οι οποίες δεν προκαλούσαν την προσοχή κανενός, από κάτω όμως από τις τρύπες υπήρχαν οι υποδοχές των λυχνιών, των συμπυκνωτών και των ακουστικών και η απαραίτητη καλωδίωση. Το ραδιόφωνο λειτουργούσε με ρεύμα του δικτύου, μέσω ενός μετασχηματιστή.

Όταν ήθελε ν’ ακούσει τους απαγορευμένους ραδιοσταθμούς ο ποιητής έφερνε τα απαραίτητα εξαρτήματα που τα ’χε σκορπίσει σε απόμερα συρτάρια, στις τσέπες παλιών σακακιών (των οποίων το χάρισμα σε ζητιάνους ή άλλα αναξιοπαθούντα πρόσωπα είχε απαγορεύσει ρητώς) και σε άλλα ευπροσπέλαστα αλλά ανύποπτα σημεία. Έβαζε τις δύο λυχνίες και τον σταθερό συμπυκνωτή στις ειδικές υπο­δοχές, βίδωνε τον μεταβλητό συμπυκνωτή, συνέδεε τη συσκευή με τα ακουστικά και ρυθμίζοντας το συμπυκνωτή της χωρητικότητας συντο­νιζόταν με το Κάιρο, το Λονδίνο ή τη Μόσχα.

Συστολή του παντός και μια βελόνα στ’ άχυρα

Γράφοντας το 1935 στην εφημερίδα Ανεξάρτητος για το πώς αντίκρισε το Παρίσι, όπου είχε πάει με υποτροφία, το 1919 (τώρα στα «Φιλολογικά απομνημονεύματα», σελ. 212), ο Βάρναλης περιγράφει πόσο τον εντυπωσίασε, αυτόν που είχε έρθει από την συντηρητική Ελλάδα, το πλήθος γυναικών στους δρόμους της μεγαλούπολης. Ένα απόσπασμα το έχω παραθέσει κι άλλη φορά, αξίζει να παρουσιάσω όλην την ενότητα τώρα:

Παρίσι! Γυναικοκρατία!

Από πού βγήκανε και ξεχυθήκαν αυτά τα πλήθη των γυναικών στο Παρίσι; Από πού βγήκανε και ξεχύθηκαν αυτά τα πλήθη των γυναικών; Αναλογία δέκα άντρες, είκοσι γυναίκες. Γυναίκες όλων των φυλών του Ισραήλ, όλων των ηλικιών, των επαγγελμάτων και… των στάσεων. Γυναίκες στους δρόμους, στα πάρκα, στα καφενεία, στα ρεστοράν, στα θέατρα, στους κινηματογράφους, στα μετρό, στα οτομπύς, στα τραμ. Φραντσέζες, Εγγλέζες, Σκανδιναβές, Σλάβες, Ρωμιές, Γιαπωνέζες και Αραπίνες -η περίφημη Αϊσέ της Ροτόντας του Μονπαρνάς.

Γυναίκες φοιτήτριες, υπάλληλες, μιντινέτες, γκαρσόνες, μανάβισσες, εφημεριδοπώλισσες, καλλιτέχνισσες, μοντέλα και πούλες. Γυναίκες, που βαστάνε στην αμασκάλη ή στο χέρι μια σερβιέτα με βιβλία ή νότες, βιολιά μέσα στη θήκη τους, παλέτες ή πινέλα, βαλίτσες, δίχτυα με ψώνια ή που σπρώχνουν ένα καροτσάκι με μπανάνες, πεπόνια ή μπεμπέδες. Γυναίκες, που πάνε αγκαλιασμένες τοίχο-τοίχο ή κάτου από τις δενδροστοιχίες και στόμα με στόμα («συστολή του παντός εις έν και μόνον ον…») με το φίλο τους του τελευταίου καιρού ή εκείνης της στιγμής· και γυναίκες, που πάνε ν’ αγκαλιαστούνε με το στόμα ανοιχτό ψηλά στον αέρα το γεμάτον από μηνύματα. «Γυναίκες προορισμένες», όπως θα έλεγε ο Πλάτων ο Ροδοκανάκης…

Πολλά θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε στο κειμενάκι αυτό -ευχαρίστως θα ακούσω και τα δικά σας σχόλια, αν έχετε. Αν μείνουμε στα λεξιλογικά, προσέχουμε τον λαϊκό τύπο «(οι) υπάλληλες» -και πολύ λογικά: σε ένα τόσο θηλυκό κείμενο, πώς θα μπορούσε να σταθεί το ερμαφρόδιτο «υπάλληλοι» ανάμεσα σε τόσους έμφυλους τύπους; Οι μιντινέτες (γαλλ. midinette), ήταν οι νεαρές εργαζόμενες κοπέλες, ιδίως μοδίστρες ή πωλήτριες, στον μεσοπόλεμο -όχι εργάτριες, ούτε υπάλληλες γραφείου. Η γαλλική λ. προήλθε από συμφυρμό των midi και dinette, επειδή τα εργαζόμενα κορίτσια έκαναν διάλειμμα το μεσημέρι για ένα σύντομο γεύμα. Τα στερεότυπα της εποχής τις θεωρούσαν απλοϊκές και με ρηχό συναισθηματισμό, ενώ και στα ελληνικά λαϊκά περιοδικά του μεσοπόλεμου θα βρούμε πάμπολλες αναφορές σε μιντινέτες, που ήταν το κρυφό αντικείμενο του πόθου πολλών αντρών, κάποτε και ρεπορτάζ για τη «ζωή των Αθηναίων μιντινετών». Οι πούλες, πάλι, είναι μεταφορά του γαλλ. poule, της αργκό: οι κοκότες.

Όμως, το σημερινό άρθρο είναι υστερόβουλο, δηλαδή το ανεβάζω με έναν απώτερο ιδιοτελή σκοπό. Κάτι ψάχνω και απευθύνομαι στη συλλογική σοφία των αναγνωστών του ιστολογίου. Αυτό που αναζητώ δεν είναι εύκολο. Κι εγώ έχω ερευνήσει αρκετά, και απεύθυνα το ερώτημα στους φίλους της Λεξιλογίας -χωρίς αποτέλεσμα. Γι’ αυτό και στον τίτλο κάνω λόγο για «βελόνα στ’ άχυρα».

Μια μικρούλα ξεσπάει σε κλάματα πριν από 80 χρόνια

Πριν από 80 χρόνια, τον Αύγουστο του 1934, πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το πρώτο συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων. Θέλοντας να επιδείξει τα επιτεύγματα από το πρώτο πεντάχρονο πλάνο, και με σκοπό την οικοδόμηση ενός μετώπου μπροστά στην ανερχόμενη ναζιστική απειλή,. η σοβιετική κυβέρνηση προσκάλεσε στο συνέδριο αυτό πολλούς συγγραφείς από το εξωτερικό, όχι μόνο κομμουνιστές αλλά και αριστερούς, σοσιαλιστές, αντιφασίστες. Φυσικά, οι σοβιετικοί παρουσίασαν στους ξένους επισκέπτες ό,τι πιο εκλεκτό είχε να επιδείξει η πνευματική και υλική παραγωγή του σοσιαλιστικού κράτους, θέλοντας να εντυπωσιάσουν τους επισκέπτες από τον καπιταλιστικό κόσμο. Από την Ελλάδα πήραν μέρος ο Κώστας Βάρναλης και ο Δημήτρης Γληνός. Με την επιστροφή τους στην Ελλάδα, άρχισαν και οι δυο να δημοσιεύουν τις εντυπώσεις τους σε συνέχειες, ο μεν Βάρναλης στην εφημερίδα Ελεύθερος Άνθρωπος, ο δε Γληνός στον Νέο Κόσμο.

Να πούμε ότι τον μεσοπόλεμο, σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε η επαφή με άλλες χώρες και πολιτισμούς, που σημερα την εξασφαλίζουν μέχρι κορεσμού η τηλεόραση, το Διαδίκτυο και τα ντοκιμαντέρ, άνθιζε η ταξιδιωτική λογοτεχνία που πρόσφερε τέτοιες εικόνες στο αναγνωστικό κοινό. Μετά την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος, ένας ιδιαίτερος τομέας της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας ήταν οι επισκέψεις στην ΕΣΣΔ, από δημοσιογράφους, λογοτέχνες ή επιστήμονες που επισκέπτονταν τη χώρα για να περιγράψουν το πρωτόγνωρο πείραμα που πραγματοποιόταν εκεί και που το δυτικοευρωπαϊκό κοινό δεχόταν, ανάλογα, με ελπίδα ή με φόβο αλλά πάντως με άσβεστο ενδιαφέρον. Από την Ελλάδα ξεχωρίζουν οι δυο επισκέψεις του Καζαντζάκη που αργότερα εκδόθηκαν σε βιβλίο, ενώ το 1930 βιβλίο εξέδωσε και ο γιατρός Γιάννης Αντωνιάδης που είχε βρεθεί στην ΕΣΣΔ για επιστημονικούς λόγους («Η ζωή όπως την είδα στις σοβιετικές χώρες»). Πολλές ήταν και οι δημοσιογραφικές επισκέψεις, που δεν ξέρω αν κάποιος τις έχει καταγράψει.

Αν όλα πάνε καλά, σκοπεύω να εκδώσω στο τέλος του χρόνου τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Βάρναλη από την ΕΣΣΔ με τον χαρακτηριστικό τίτλο που τους είχε δώσει η διεύθυνση της εφημερίδας, «Τι είδα εις την Ρωσίαν των Σοβιέτ», από τις εκδόσεις Αρχείο όπου πέρυσι είχα εκδώσει τα «Γράμματα από το Παρίσι» του Βάρναλη.

Σήμερα διαλέγω για προδημοσίευση ένα απόσπασμα στο οποίο ο Βάρναλης διηγείται μια παράσταση παιδικού θεάτρου που παρακολούθησε στο περιθώριο του συνεδρίου. Το ενδιαφέρον και η αγάπη του (εκπαιδευτικού, μην το ξεχνάμε, έστω κι αν είχε απολυθεί από το ελληνικό κράτος) Βάρναλη για τα παιδιά και την εκπαίδευσή τους φαίνεται συνεχώς στις εντυπώσεις του από την ΕΣΣΔ, όπως άλλωστε φαινόταν και στις παριζιάνικες εντυπώσεις του.

Αλλά η αφήγηση έχει και μια μικρή πολύ ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Σε κάποιο σημείο της παράστασης, ένα τετράχρονο κοριτσάκι ξεσπάει σε κλάματα βλέποντας τους «κακούς» να πιάνουν αιχμάλωτα τα άγρια ζώα της ζούγκλας. Η μικρούλα αυτή σήμερα είναι μητέρα και γιαγιά -και μάλιστα ο γιος της είναι διάσημος. Δεν θα το βάλω κουίζ, αλλά θα το αποκαλύψω στο τέλος του άρθρου.

Δημοσιεύω παραλείποντας κάποια αποσπάσματα για να μην μακρύνει πολύ το άρθρο. Προσαρμόζω στη σύγχρονη ορθογραφία, με μονοτονικό φυσικά.

Η καλλιτεχνική μόρφωσις του παιδιού [Οι αρχικοί και ενδιάμεσοι τίτλοι των άρθρων έμπαιναν από την εφημερίδα και ήταν σε απλή καθαρεύουσα, σε αντίθεση με τη δημοτική του Βάρναλη]

Μέσα στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ ήτανε κι ένα έργο για παιδιά: «Ο αραπάκος κι η μαϊμού» [Μπαλέτο για παιδιά σε μουσική του Λεονίντ Πολοβίνκιν, που έκανε πρεμιέρα το 1927], που δόθηκε στο «Παιδικό θέατρο». Κάτι ξέρανε οι οργανωτές αυτής της μοναδικής στον κόσμο πνευματικής γιορτής, για να παρουσιάσουνε στους ξένους καλλιτέχνες και κριτικούς ένα τέτοιο έργο.

Ο Μποστ στην Ολυμπιάδα (της Μόσχας)

Συχνά πυκνά βάζω σκίτσα του Μποστ, οπότε, μια και συνεχίζονται οι ολυμπιακοί αγώνες, σκέφτηκα να βάλω ένα ελάχιστα γνωστό σκίτσο του με ολυμπιακά συμφραζόμενα. Να πούμε εδωπέρα ότι ο Μποστ δεν έχει ασχοληθεί με πολλές ολυμπιάδες. Έκανε μερικά ωραία σκίτσα για την Ολυμπιάδα της Ρώμης, που όμως θα τ’ αφήσω για άλλη φορά, μια και είναι σχετικά γνωστά (υπάρχουν στο δεύτερο άλμπουμ του). Το 1964 δεν αφιέρωσε κανένα σκίτσο στους Ολυμπιακούς του Τόκιο, το 1968 και το 1972 είχαμε χούντα, το 1976 δεν συνεργαζόταν με καθημερινή εφημερίδα. Το 1979 άρχισε να συνεργάζεται με την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία -ήταν η τελευταία μακρόχρονη συνεργασία του με εφημερίδα (η εντελώς τελευταία ήταν το 1981 με τον Ριζοσπάστη, αλλά δεν κράτησε πολύ). Και παρόλο που όταν άρχισαν οι Ολυμπιακοί της Μόσχας η συνεργασία του Μποστ με την εφημερίδα είχε τερματισθεί, πρόλαβε ωστόσο να αφιερώσει σκίτσο στη διοργάνωση -αν και όχι στο αγωνιστικό αλλά στο πολιτικό της σκέλος.