Τα χαλάσαμε, το ‘σκασε, την πάτησα: ποια;

Όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν οι τρεις εκφράσεις του τίτλου. Τα χαλάσαμε, δηλαδή ενώ είχαμε (ερωτική συνήθως) σχέση, διακόψαμε, χωρίσαμε. Το ‘σκασε, δηλαδή έφυγε τρέχοντας, απομακρύνθηκε, δραπέτευσε. Την πάτησα, δηλαδή έκανα λάθος, έκανα γκάφα, απέτυχα.

Οι τρεις εκφράσεις έχουν κοινά στοιχεία. Καταρχάς, είναι ιδιωματικές και μεταφορικές. (Αυτά τα δύο δεν είναι το ίδιο πράγμα: όταν λέμε «τρέχει η βρύση» έχουμε μεταφορά, αλλά όχι ιδιωματικότητα. Όταν λέμε «χαλάω ένα πενηντάρικο», έχουμε μεταφορά. Όταν λέμε «χαλάω τη ζαχαρένια μου» έχουμε ιδιωματική έκφραση). Στην κυριολεξία θα μπορούσαμε να πούμε: τα χαλάσαμε τα πρόχειρα κτίσματα στην αυλή / το έσκασε το μπαλόνι του ο μικρός / την πάτησα την κυρία στο λεωφορείο και της ζήτησα συγγνώμη.

Όμως στις φράσεις του τίτλου δεν έχουμε κυριολεξία και, επιπλέον, δεν προσδιορίζεται «ποια» χαλάσαμε, «ποιο» έσκασε, «ποιαν» πάτησα. Λείπει το αντικείμενο και μένει η αντωνυμία, η κλιτική αντωνυμία όπως τη λένε.

Το σημερινό άρθρο το χρωστάω εδώ και δέκα χρόνια. Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Νίκος Δήμου έγραψε στη Lifo ένα ωραίο άρθρο με τίτλο «Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη«. Το αναδημοσιεύω, δεν είναι δα και μεγάλο.

Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

• Μεγαλώνοντας μαθαίνεις. Πώς το είπε κι ο Σωκράτης (που τελικά στην αναθεώρηση της δίκης του γλίτωσε το κώνειο). «Γηράσκω αεί… κ.λπ.». Έτσι κι εγώ.

• Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

• Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω… Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

• Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

• Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

• Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

• Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή – όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

• Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

• Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

• Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

• Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

• ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

 

Advertisement

Αντιζολώτας

Οι περισσότεροι θα έχετε ακούσει κάτι για τις δυο ομιλίες του Ξενοφώντα Ζολώτα στις οποίες μίλησε αγγλικά χρησιμοποιώντας σχεδόν αποκλειστικά λέξεις ελληνικής προέλευσης. Ίσως να μην τις θυμάστε, ίσως να μην ξέρετε πότε τις εκφώνησε, αλλά θα τις έχετε σίγουρα ακουστά.

Για ένα γλωσσικό ιστολόγιο, θα ήταν ασυγχώρητη παράλειψη να μην έχουμε ασχοληθεί με τις ομιλίες αυτές. Φυσικά, έχουμε βάλει σχετικό άρθρο, και μάλιστα πριν από εννιά χρόνια. Τα παλιά άρθρα που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον συνηθίζω να τα αναδημοσιεύω, αλλά αυτό ειδικά δεν το έχω ξαναβάλει. Σήμερα θα επισκεφτούμε ξανά το ίδιο θέμα αλλά από μιαν άλλη σκοπιά.

Οι δυο ομιλίες του Ζολώτα, έτσι κι αλλιώς, επανέρχονται συχνά στην (καφενειακή) συζήτηση περί τα γλωσσικά. Όχι για να επαινεθεί ο οίστρος ενός κοφτερού μυαλού, που διάλεξε αυτόν τον τρόπο για να ξυπνήσει τα φιλελληνικά αισθήματα των ισχυρών της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά, δυστυχώς, για να υποστηριχτούν αντιεπιστημονικές αγλωσσολόγητες θέσεις για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας. Πολύ πρόσφατα, σε ένα εντυπωσιακά βλακώδες άρθρο του in.gr διαβάσαμε μάλιστα  για τη «μαγική ομιλία» του Ζολώτα.

Αν και, τώρα που το ξανασκέφτομαι, ο χαρακτηρισμός «μαγική» δεν είναι και τόσο άστοχος, αφού εκφράζει σωστά τη σχέση των περισσότερων ελληνοβαρεμένων με την ελληνική γλώσσα γενικά και με την ομιλία αυτή ειδικότερα. Θεωρούν τα αρχαία ελληνικά σαν είδος ξόρκι, όπως οι παλιοί Ποσειδωνιάτες, και ανοίγουν διάπλατα το στόμα και στην παραμικρή αρχαιοελληνικούρα, όσο ασύνταχτη ή ακατανόητη κι αν είναι.

Με την ομιλία Ζολώτα, η μαγεία πιάνει και για τα ελληνογενή αγγλικά. Πολύ χαρακτηριστικά, από το κείμενο της δεύτερης ομιλίας που διακινούν οι διάφοροι ελληνοβαρεμένοι λείπουν μια καίρια λέξη και μάλιστα στην αρχή.

Πράγματι, στο παραπάνω ανόητο άρθρο του in.gr όπως και σε πολλούς άλλους ιστότοπους θα βρείτε τη φράση: ….that we should agonize the Scylla of numismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia.

Αυτό δεν βγάζει νόημα, βέβαια. Λείπει μια λέξη: …that we should agonize between the Scylla of numismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia.

Aυτή την έλλειψη του κειμένου τόσον καιρό κανείς δεν την έχει πάρει χαμπάρι -και δεν την έχει πάρει χαμπάρι διότι όσοι το διάβασαν δεν προσδοκούσαν να βγάλουν νόημα αλλά αρκούνταν στο να νανουρίζονται ακούγοντας λέξεις που μοιάζουν αρχαίες ελληνικές.

Οι ομιλίες Ζολώτα είναι γραμμένες με αγγλικές λέξεις αλλά πολύ αμφιβάλλω αν είναι κατανοητές από μη ελληνομαθείς Άγγλους φυσικούς ομιλητές. Ο λόγος είναι ότι, για να μπορέσει να ανταποκριθεί στο στοίχημα που είχε βάλει με τον εαυτό του, δηλ. να χρησιμοποιήσει μόνο λέξεις ελληνικής προέλευσης με εξαίρεση ορισμένα άρθρα, συνδέσμους, επιρρήματα και βοηθητικά ρήματα, ο Ζολώτας αναγκάστηκε να ρίξει τα δίχτυα του στα πολύ βαθιά νερά της αγγλικής γλώσσας -και θα ξέρετε βέβαια ότι στις αβύσσους κατοικούν όντα που μας φαίνονται τερατόμορφα.

Για να το δούμε αυτό, ας πάρουμε την πρώτη-πρώτη ημιπερίοδο της πρώτης ομιλίας:

Kyrie, I eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Ecumenical Trapeza

To Kyrie είναι σύντομη μορφή του Kyrie eleison και χρησιμοποιείται μόνο σε εκκλησιαστικά συμφραζόμενα για ένα κομμάτι της θείας λειτουργίας. Η λέξη archon χρησιμοποιείται κυρίως για τους επώνυμους άρχοντες της αρχαίας Αθήνας. Η λέξη panethnic που υποτίθεται ότι σημαίνει International δεν υπάρχει στο OED, το μεγαλύτερο λεξικό της αγγλικής γλώσσας -και δεν είναι σημασιολογικά διαφανής για έναν Αγγλοσάξονα. Το numismatic υπάρχει βέβαια, αλλά αναφέρεται κυρίως στη συλλογή νομισμάτων σαν χόμπι και όχι στη νομισματική πολιτική. Η βασική σημασία της λέξης thesaurus είναι στη λεξικογραφία για ένα ειδικό είδος λεξικού όπου τα λήμματα ομαδοποιούνται κατά θεματικές ενότητες, σαν το Roget’s Thesaurus ενώ στην πληροφορική σημαίνει μια ιεραρχημένη λίστα από λέξεις-κλειδιά. Ο μορφωμένος Βρετανός μόνο αυτές τις σημασίες ξέρει, αν τις ξέρει. Σε καμιά περίπτωση δεν χρησιμοποιείται η λέξη για χρήματα και ταμεία. Τέλος, η λέξη Trapeza δεν υπάρχει, ούτε αυτή, στο OED. Υπάρχει η λέξη trapeze, που όμως είναι η δοκός των ακροβατών με τα σκοινιά που κρέμεται από την οροφή του τσίρκου.

Επομένως, τις ομιλίες του Ζολώτα αξίζει να τις δούμε μόνο σαν παιχνίδι με τις λέξεις, αφού είναι κατανοητές μόνο από λίγους αγγλομαθείς Έλληνες.

Αν τα κείμενα του Ζολώτα τα δούμε σαν γλωσσική άσκηση, είναι απολαυστικά· αν θελήσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα, φοβάμαι πως θα πέσουμε έξω. Για να φέρω ένα αντιπαράδειγμα: εξαιρετική γλωσσική άσκηση από ένα πολύ κοφτερό μυαλό είναι τα κείμενα του Ζορζ Περέκ, ο οποίος κατάφερε (το θηρίο!) να γράψει κοτζάμ μυθιστόρημα εκατοντάδων σελίδων (La disparition) χωρίς να χρησιμοποιήσει ούτε μία φορά το συχνότερο γράμμα της γαλλικής γλώσσας, το e! Μένουμε έκθαμβοι για το κατόρθωμα, αλλά τάχα στέκει να συμπεράνουμε απ’ αυτό πως το γράμμα e είναι περιττό στα γαλλικά;

Έπειτα, το όντως μεγάλο ποσοστό ελληνογενών λέξεων της αγγλικής γλώσσας είναι ελαφρώς παραπλανητικό με την έννοια ότι οι περισσότερες από τις λέξεις αυτές είναι σπάνιες. Με μια στατιστική που είχα κάνει, και που ίσως την παρουσιάσω κάποτε, καμιά από τις 100 συχνότερες λέξεις της αγγλικής γλώσσας δεν είναι ελληνικής αρχής. Αν πάμε στις 1000 συχνότερες, βρίσκουμε περί τις 48 ελληνογενείς λέξεις.

Κι έπειτα, υπάρχει και η αντίθετη όψη του νομίσματος· μπορεί η ελληνική να έχει μπολιάσει τις γλώσσες όλου του κόσμου (και ιδίως τις ευρωπαϊκές) με πλήθος λέξεις, έχει όμως κι αυτή μπολιαστεί με τη σειρά της, κάτι που καμιά φορά το ξεχνάμε. Διασκεδαστικό βρίσκω ένα εγχείρημα παρόμοιο με του Ζολώτα αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση, από τον γνωστό συγγραφέα Νίκο Δήμου, που το ξεσηκώνω από το Ειρωνικό νεοελληνικό λεξικό του:

Έλληνας (ο από 3.000 ετών): Ο τυπικός Ρωμιός είναι λεβέντης, μερακλής, τσίφτης, ασίκης, χουβαρντάς, ντόμπρος, μάγκας, βλάμης, μπεσαλής και καπάτσος. Καμιά φορά τεμπέλης, το ρίχνει στο χουζούρι και στο ραχάτι – μαχμουρλής, στο ντιβάνι, κοιτάει το ταβάνι. Του αρέσει ο παράς, το μπαξίσι, το κέφι και το γλέντι. Άμα τον πιάσει ο σεβντάς ή ο νταλγκάς για καμιά νταρντάνα, γίνεται νταής (μπελάς, ο γρουσούζης!) και άμα τον χτυπήσει ντέρτι και σεκλέτι, γίνεται μπεκρής και τον πονάει ο ντουνιάς.

Όπως επισημαίνει ο Ν. Δήμου, όλα τα ουσιαστικά και τα επίθετα του κειμένου (εκτός από το «τυπικός» και το «καμιά φορά», προσθέτω εγώ) είναι ξένα δάνεια. Είκοσι πέντε τουρκικά, τρία αλβανικά, δύο ιταλικά και ένα σλαβικό.

Θα αντιτείνετε ίσως ότι στο κείμενο του Δήμου τα ρήματα είναι ελληνοπρεπή –και θα συμφωνήσω. Πράγματι, τα ελληνικά δεν έχουν δανειστεί πολλά ρήματα, πράγμα που εξηγείται από τη δομή της γλώσσας· ωστόσο, εύκολα μπορούμε να κάνουμε ακόμα πιο ξενικό το κείμενο, αλλάζοντας λογουχάρη το «του αρέσει» με το ιταλοφερμένο «γουστάρει», ή το «κοιτάζει» με το τουρκοφερμένο «χαζεύει» αν και για να αντικατασταθούν όλες οι αυτόχθονες λέξεις θα πρέπει μάλλον να ανατρέξουμε σε μικρασιατικά ή σε παλιά επτανησιακά ιδιώματα, όπου υπάρχουν άφθονα δάνεια ρήματα, από τα τουρκικά και τα ενετικά αντιστοίχως. Από την άλλη πλευρά, το κείμενο του Νίκου Δήμου είναι –θα συμφωνήσετε, πιστεύω– εντελώς κατανοητό από οποιονδήποτε Έλληνα το διαβάσει και όλες οι λέξεις που χρησιμοποιεί υπάρχουν στην κοινή χρήση και στα κοινά λεξικά, π.χ. στο ΛΚΝ.

Πρόσφατα, στην ομάδα Υπογλώσσια, ο Χρήστος Μασμανίδης, που έχει μάτι που κόβει και μεγάλο ενδιαφέρον για τη γλώσσα αν και δεν έχει κάνει ειδικές σπουδές, έφτιαξε ένα ακόμα εκτενέστερο κείμενο. Παρά τον τίτλο που δίνω στο άρθρο, δηλαδή Αντιζολώτας, πρέπει να πω ότι ο Χρ.Μ. δεν διεκδίκησε τέτοιες δάφνες, ούτε καν  παρουσίασε το κείμενό του ως απάντηση στις ομιλίες Ζολώτα. Εγώ σκέφτηκα να βάλω τον τίτλο αυτό, και τον εννοώ αντίστροφα και όχι αντίθετα.

Το αντίστροφο λοιπόν λεκτικό παιχνίδι του Χρήστου Μασμανίδη:

Μιλώ …ελληνικά!

Έκανα μπάνιο, φόρεσα κάλτσες, παπούτσια, φόρμες και το σπορ μπουφάν.
Πήρα απ’ το ντουλάπι της κουζίνας το μπρίκι, έψησα καφέ και ήπια δυο τζούρες.
Σερφάρισα στο λάπτοπ και μετά σκούπισα τη μοκέτα κι έκανα φασίνα στο παρκέ. Άνοιξα την πόρτα κι έκανα και τις σκάλες.

Πήγα στον μανάβη και ψώνισα ντομάτες, πατάτες, μελιτζάνες και μπρόκολα, στο χασάπη μπριζόλες και κιμά. Είχε μποτιλιάρισμα. Από τα κορναρίσματα και τη φασαρία τα πήρα στο φουλ.

Γύρισα στο μαγαζί και σκούπισα το μπαρ και τα μπουκάλια στα ράφια, τα κάδρα και τα σποτάκια. Δυο τακίμια κουβέντιαζαν ενώ έξω σηκώθηκε μπουρίνι, οχτώ μποφώρ. Μάζεψα την τεντα. Σενιάρισα πολυθρόνες, σκαμπό, καρέκλες, ρεσώ, τασάκια και με Άζαξ εκανα τα τζάμια. Τότε αριβάρησε φουριόζα η γκόμενα του ενός από τ’ αλάνια και τον μπινελίκωσε: «Είσαι μπεκρής, μπερμπάντης και χαραμοφάης!» Έγινε σαματάς και τζερτζελές. Αυτή του έσκισε την μπλούζα κι αυτός της χαλασε το φερμουάρ απο το παντελόνι. Τότε εκείνη του έριξε μερικές με την τσάντα και καναδυό ομπρελιές. Στο φινάλε όμως καλμαρισαν και ήπιαν μπίρες.

Μετά ήρθε ένας μάστορας κι ένας ντεκορατέρ με ένα πλάνο για το ντιζάιν του μαγαζιού. Είχε γούστο το κόνσεπτ, αλλά τελικά μπλοκάρισα το πρότζεκτ επειδή ήταν μεγάλο το μπάτζετ.

Ο μάστορας μου εκανε κατι τζιριτζάντζουλες αλλά τον τουμπέκιασα και του’πα να αμπαλάρει πάλι τα κατσαβίδια, τις τανάλιες, τις πένσες, τα σκαρπέλα και τα ρέστα. Τα έβαλε στο βαλιτσάκι του και είπε αντίο.

Το μεσημέρι χλαπάκιασα ντολμαδάκια και ρούφηξα μια μποτίλια τσίπουρο.

Μετά έκανα ζάπινγκ στα κανάλια, στον καναπέ, και αφού μπούχτισα την έπεσα στο ντιβάνι με μια κουβέρτα.
Κοιμήθηκα λίγο. Μετά πήγα στο μπανιο και έκανα ντουζ. Σκουπίστηκα με την πετσέτα, έβαλα κρέμες και κολόνιες, φορεσα κουστούμι, γραβάτα, γιλέκο και μοντέρνα, στυλάτα μανικετόκουμπα.

Τράβηξα την κουρτίνα και βγήκα στο μπαλκόνι. Ακούμπησα στα κάγκελα και χάζευα τον δρόμο. Κιαλάρησα δυο τσούπες με δυο μάγκες στο σοκάκι που σουλατσάρανε στο καλντερίμι.

Πήγα στο ραντεβού στρεσαρισμένος. Πρώτα καφετέρια και μετά σινεμά.

Το νεο μου φλερτ είχε στυλ και χιούμορ με γουστόζικες ατάκες και φινέτσα. Μετά το σινεμά πήγαμε στο κλαμπ και ήπιαμε κονιακ καπνίζοντας εγώ πούρο κι εκείνη τσιγάρα. Είχε λιγο ντουμάνι αλλά τα ντεσιμπέλ με εξιτάρανε και ανεβήκαμε στην πίστα. Κάναμε σπέσιαλ φιγούρες σε ρυθμούς λάτιν.

Καταλήξαμε σ’ ενα μοτέλ. Ο μπαγάσας ο ρεσεψιονίστας μας μπάνιζε σαν ρουφιάνος. Ανεβηκαμε στη σουίτα με το ασανσέρ,

Εμεινα εγώ με το σλιπ και αυτή με το στριγκ. Έπαθα αμόκ,  τα ‘σκισα και κάναμε σεξ.

Περίπου 400 λέξεις από τις οποίες όλα τα ουσιαστικά και τα περισσότερα επίθετα είναι ξένα δάνεια, όπως και λιγοστά ρήματα. Υπάρχουν μερικά αντιδάνεια, βέβαια, αλλά κι αυτά δάνεια είναι. Κάποιες λέξεις είναι της αργκό, αλλά καμιά δεν είναι πολύ δυσνόητη -ο Χρ.Μ. είχε κάπου «ζάντζες», που είναι ιδιωματικό της Δυτικής Ελλάδας, και το άλλαξα σε «τζιριτζάντζουλες». Πρόσθεσα επίσης κάμποσα δικά μου -ελπίζω να μην το παράκανα. Πάντως είναι αρκετά εύκολο να προσθέσουμε κι άλλα ξενόφερτα ουσιαστικά: φαγητά, σύνεργα και έπιπλα, είδη ένδυσης και υπόδησης.

Θα παραδεχτώ ότι το κείμενο του Μασμανίδη μιλάει για πεζά και ευτελή πράγματα της καθημερινότητας, ενώ του Ζολώτα κινείται στις υψηλές σφαίρες της οικονομίας.

Από την άλλη, το κείμενο του Μασμανίδη το καταλαβαίνουν σχεδόν όλοι οι ενήλικοι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής -ενώ τις ομιλίες του Ζολώτα σχεδόν κανείς φυσικός ομιλητής της αγγλικής. Κάτι είναι κι αυτό.

 

Καρότο χωρίς μαστίγιο

Έναυσμα για το σημερινό άρθρο, που βέβαια εντάσσεται στη σειρά των άρθρων που δημοσιεύουμε κατά καιρούς με θέμα τα φρούτα και τα λαχανικά, πήρα από ένα προχτεσινό άρθρο του Σπύρου Σεραφείμ στο Πρόταγκον, με ετυμολογικά και άλλα λεξιλογικά σχετικά με φαγώσιμα, που μεταξύ άλλων ανέφερε και μερικά πράγματα για το καρότο -κι έτσι θυμήθηκα ότι δεν έχουμε στο ιστολόγιο άρθρο ειδικά αφιερωμένο στο λαχανικό αυτό.

Η ελληνική Βικιπαίδεια γράφει ότι το καρότο «ήταν γνωστό φαρμακευτικό φυτό στην Αρχαία Ελλάδα με το όνομα Σταφλίνος» και αυτή η πληροφορία έχει αναπαραχθεί σε όλο το ελληνόφωνο Διαδίκτυο (και στο άρθρο του Σ. Σεραφείμ) ενώ είναι ολοφάνερο (στα δικά μου μάτια, έστω) πως τέτοια λέξη δεν μπορεί να υπάρξει στα αρχαία, και πως έχει γίνει κάποιο λάθος. Σταφυλίνος είναι το σωστό, αλλά το καρότο στα αρχαία ελληνικά λεγόταν κυρίως δαύκος. Δαύκος ήταν κι ένας παλιός τερματοφύλακας της Δόξας Δράμας και του Παναθηναϊκού, αλλά δεν νομίζω να οφείλει στα καρότα το όνομά του.

Οι αρχαίοι λοιπόν το ήξεραν το καρότο αλλά, λέει ο Brian Dalby που έχει μελετήσει το διαιτολόγιο των αρχαίων, μάλλον δεν έτρωγαν τη ρίζα του, όπως εμείς, αλλά τα φύλλα του και τους σπόρους του. Ο Διοσκουρίδης το αναφέρει ως σταφυλίνο και διακρίνει δύο είδη,  τον άγριο και τον κηπευτό (καλλιεργούμενο). Επίσης, μας δίνει και μια από τις σπάνιες πολυγλωσσικές αναφορές των αρχαίων: Ῥωμαῖοι καρώταμ, οἱ δὲ παστινάκα ῥούστικα, Αἰγύπτιοι βαβιβυρού, Ἄφροι σιχχάμ.

Προπρωτομαγιάτικα μεζεδάκια

Δεν είναι ό,τι το πιο εύηχο αυτή η επανάληψη του /pro/ στην αρχή της λέξης αλλά δεν έβρισκα άλλον τίτλο για το σημερινό μας άρθρο. Πάντως, ο τίτλος που διάλεξα έχει το πλεονέκτημα ότι μας βοηθάει να φτάσουμε τα 5 εκατομμύρια λέξεις για να μας χαρίσει το ΔΝΤ το χρέος και να τρώμε με χρυσά κουτάλια -και εκτός αυτού είναι και ακριβής αφού φέτος η Πρωτομαγιά κάνει τριήμερο, το οποίο θα εκμεταλλευτώ για μια εκδρομή στο περβόλι με τις φοράδες.

* Tο περασμένο σαββατοκύριακο είχαμε γαλλικές προεδρικές εκλογές, το επόμενο σαββατοκύριακο έχουμε γαλλικές προεδρικές εκλογές, τούτο εδώ είναι το ανάμεσα, που δεν έχουμε -όπως δεν θα έχουμε και στα επόμενα διακόσα πενήντα, εκτός απροόπτου. Αλλά η εκλογική αναμέτρηση παραμένει ψηλά στην επικαιρότητα. Πολύ συζητήθηκε στα κοινωνικά μέσα η διαφορά ηλικίας του Εμανουέλ Μακρόν από τη σύζυγό του, πολύ λιγότερο βέβαια από του Τραμπ με την πρώτη κυρία των Ηνωμένων Πολιτειών.

Ανάμεσα σε όσα γράφτηκαν από επώνυμους, ένα από τα πιο ανόητα ήταν και το τουήτ του Νίκου Δήμου.

Ενδιαφέρον είναι ότι ύστερα από την κατακραυγή που προκάλεσε το ανόητο σχόλιό του, ο Ν.Δ. το απέσυρε και ζήτησε συγγνώμη. Αλλά το καταχωρούμε στα μεζεδάκια επειδή αποτελεί και μια (μικρούλα, έστω) επιβεβαίωση του νόμου του Μέφρι.

Διότι βέβαια, ο Ν. Δήμου, που τον εκτιμώ και τον διαβάζω, στην ίδια παράγραφο όπου αποκαλεί αμόρφωτον κάποιον άλλο, διαπράττει ο ίδιος ορθογραφικό λάθος -η κνίτισσα, όπως και η μαγείρισσα, η αρχόντισσα και η βασίλισσα και όλα τα ανάλογα θηλυκά ουσιαστικά, γράφεται με δύο σίγμα. Θα μου πείτε ότι το ένα ορθογραφικό λάθος (ή και τα ορθογραφικά λάθη γενικώς) δεν είναι δείκτης αμορφωσιάς -και θα συμφωνήσω. Και άλλα δεν είναι.

Στίχοι από μια παλιά λίστα

Την περασμένη Κυριακή δημοσιεύσαμε το αφήγημα «Το περίπτερο» του φίλου μας του Δημήτρη Μαρτίνου, και σε κάποιο σχόλιο ο φίλος μας ο Γς θυμήθηκε ένα ποίημα που είχε γράψει παλιά, πάνε σχεδόν 20 χρόνια, για ένα άλλο περίπτερο, που βούλιαξε στην Πανεπιστημίου επειδή από κάτω έσκαβε ο Μετροπόντικας (εδώ βλέπετε το περιστατικό, όπως καταγράφηκε τυχαία).

Ο Γς το ποίημα αυτό το είχε γράψει το 1997 σε μήνυμα που έστειλε σε μια ιντερνετική λίστα στην οποία ήμασταν κι οι δυο μέλη. Τα αρχεία της λίστας δεν ξέρω τι έχουν απογίνει, επειδή όμως έχω το συνήθειο (θα το έχετε καταλάβει) να μαζεύω αρχειακό υλικό κάθε λογής, σε κάποιο σκληρό δίσκο έχω αποθηκεύσει μερικές εκατοντάδες χιλιάδες μηνύματα από τις διάφορες λίστες στις οποίες συμμετείχαν κατά καιρούς -μαζί και της λίστας Λόγος. Οπότε, βρήκα το ποίημα του Γς και θα το παρουσιάσω παρακάτω, και μαζί θα βάλω και μερικά ακόμα ποιήματα που βρήκα σκαλίζοντας τα μηνύματα εκείνης της παλιάς λίστας: μια ποιητική αψιμαχία που είχα με τον μεγάλο Νίκο Νικολαΐδη και ένα ακόμα δικό μου ποίημα, που το έψαχνα κι εγώ καιρό.

Αλλά πρώτα να πούμε μερικά πράγματα για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι (ή όσοι δεν ήταν εκεί). Για να επικοινωνούμε και να συζηταμε σήμερα στο Διαδίκτυο έχουμε ιστολόγια, έχουμε φόρουμ, έχουμε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, Φέισμπουκ ας πούμε και Τουίτερ, καθώς και άλλα, πιο καινούργια ή/και πιο εξειδικευμένα.

Όλα αυτά τα μέσα είναι σχετικά πρόσφατα. Το Φέισμπουκ άνοιξε στο διεθνές κοινό το 2006 (υπάρχει από το 2004) ενώ το Τουίτερ έγινε δημοφιλές από το 2008-9. Τα ιστολόγια και τα φόρουμ ήταν λίγο παλιότερα, υπήρχαν από τον προηγούμενο αιώνα, αν και τη δημοτικότητά τους την απέκτησαν στις αρχές του αιώνα μας. Όλα αυτά τα μέσα έχουν πολλές διαφορές, αλλά ένα κοινό χαρακτηριστικό, ότι είναι… ιστοπαγή, όπως αποδίδουμε το web-based, δηλαδή έχουν μια διεύθυνση στον Παγκόσμιο Ιστό και οι επισκέπτες/αναγνώστες/μέλη την επισκέπτονται, συνδέονται, διαλέγουν τι θα διαβάσουν και πού θα σχολιάσουν.

Παλιότερα, δεν ήταν έτσι. Τον καιρό που οι περισσότεροι μπαίναμε στο Διαδίκτυο με αργές τηλεφωνικές συνδέσεις (dial-up) οι ψηφιακές κοινότητες δεν ήταν ιστοπαγείς. Υπήρχαν οι ομάδες συζήτησης του Usenet, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, υπήρχαν και οι λίστες συζήτησης (mailing lists αγγλικά), που συνήθως τις λέγαμε σκέτα «λίστες». Ακόμα υπάρχουν, και οι μεν και οι δε, αν και έχουν περάσει στο περιθώριο.

Το χαρακτηριστικό στις λίστες ήταν ότι η συζήτηση γινόταν με ηλεμηνύματα (τα ημέιλ που λέμε) και ότι στη λίστα έπρεπε να γραφτείς «μέλος». Από τη στιγμή που γραφόσουν, ό,τι μήνυμα έστελνες στη λίστα το έπαιρναν ως μέιλ όλα τα μέλη της, αλλά κι εσύ έπαιρνες σε ηλεμηνύματα όλα τα σχόλια που έκαναν τα άλλα μέλη της λίστας, είτε απαντούσαν σε σένα είτε (το συνηθέστερο) όχι. Αυτό σημαίνει ότι μια δραστήρια λίστα με αρκετά μέλη είχε ίσως και εκατοντάδες μηνύματα κάθε μέρα, και δεν ήταν σπάνιο, όταν κάποιος έφευγε π.χ. διακοπές, να επιστρέφει και να βρίσκει καμιά χιλιάδα αδιάβαστα μηνύματα να μπουκώνουν το ηλεγραμματοκιβώτιό του. (Γι’ αυτό υπήρχε η δυνατότητα να διακόπτεις την αποστολή μηνυμάτων, χωρίς να διαγράφεσαι από τη λίστα). Αλλά και λίγα σχετικώς μέλη να είχε μια λίστα, αν ήταν φλύαρα (ή αν ξεσπούσε κανένας καβγάς) τα μηνύματα ήταν πολλά -και έρχονταν όλα στο γραμματοκιβώτιο όλων των μελών, ενώ σε ένα φόρουμ το κάθε μέλος διαλέγει ποιο θρεντ θα διαβάσει. Βέβαια, αν έβλεπες ότι κάποιο ηλεμήνυμα είχε θέμα που δεν σε ενδιέφερε μπορούσες να μην το ανοίξεις, ενώ υπήρχε και το πλοκ για να μη βλέπεις καθόλου τους ενοχλητικούς.

Μεζεδάκια των Βαΐων

Κυριακή των Βαΐων αύριο, αναμενόμενο είναι να ονομάσουμε τα σημερινά μεζεδάκια «των Βαΐων». Η Κυριακή των Βαΐων ονομάστηκε έτσι επειδή όταν μπήκε ο Ιησούς στα Ιεροσόλυμα τον υποδέχτηκε ο λαός με κλαδιά φοινικιάς, που λέγονταν βαΐα: ἀκούσαντες ὅτι ἔρχεται ὁ Ἰησοῡς εἰς Ἱεροσόλυμα ἔλαβον τὰ βαΐα τῶν φοινίκων καὶ ἐξῆλθον εἰς ὑπάντησιν αὐτοῡ» λέει ο Ιωάννης. Σε ανάμνηση, την Κυριακή στην εκκλησία μοιράζουν τα βάγια («όποτε πάω στην εκκλησιά, βάγια μοιράζουνε», έλεγε ένας ήρωας του Παπαδιαμάντη, που εκκλησιαζόταν μόνο κάθε Κυριακή των Βαΐων), αν και τα βάγια δεν είναι απαραιτήτως κλαδιά φοινικιάς, συχνά είναι δάφνη ή μυρτιά. Μετά βαΐων και κλάδων, έμεινε η έκφραση για τη θριαμβευτική υποδοχή κάποιου, ενώ και το φοινικόδασο του Βάι, στην ανατολική Κρήτη, από εκεί πήρε την ονομασία του. Αλλά όλα αυτά θα μπορούσαμε να τα πούμε και τις άλλες μέρες, ενώ σήμερα, που είναι Σάββατο, το μενού έχει μεζεδάκια.

Ένα εξαιρετικό μεγαμεζεδάκι, που ήταν στην πραγματικότητα ολόκληρη ποικιλία, σερβιρίστηκε την περασμένη Κυριακή από τον ιστότοπο των Νέων, αλλά ύστερα από έλεγχο της αγορανομίας αποσύρθηκε. Τι εννοώ; Τα Νέα, που φιλοδοξούν μάλιστα να γίνουν συνδρομητικός ιστότοπος και να παρέχουν περιεχόμενο επί πληρωμή, δημοσίεψαν ένα άρθρο με «26 πράγματα που γνωρίζουμε για τον Ταμερλάν Τσαρνάεφ«, τον μεγαλύτερο από τους δυο Τσετσένους αδελφούς που θεωρείται ότι έβαλαν τις βόμβες στον Μαραθώνιο της Βοστώνης. Το άρθρο που βλέπετε στο παραπάνω λινκ είναι το διορθωμένο. Στην αρχική δημοσίευση, περιείχε δυο εξαιρετικά μαργαριτάρια, το ένα δίπλα στο άλλο. Ο Τσαρνάεφ, διαβάσαμε, «Συνελήφθη το 2009 για την εγχώρια επίθεση και την μπαταρία από τη φίλη του» και «Ήταν προφανώς σε hip-hop». Στη συνέχεια διορθώθηκαν, αφού πρώτα η εφημερίδα δέχτηκε δηκτικά σχόλια από τους αναγνώστες και προς τιμή της δεν τα έσβησε, αλλά εδώ μπορείτε να βρείτε μια αντιγραφή του άρθρου από ιστολόγιο, που έγινε για το σύντομο διάστημα που συνυπήρχαν στο άρθρο οι παλιές και οι διορθωμένες φράσεις.

Η απίθανη «εγχώρια επίθεση και μπαταρία» είναι το domestic assault and battery. Πράγματι battery στα αγγλικά είναι η μπαταρία, είναι όμως και ο ξυλοδαρμός, οι σωματικές βλάβες, από το γαλλικό battre (να υλικό για μελλοντικό άρθρο). Το assault and battery είναι τυποποιημένη φράση της ποινικής ορολογίας, που ίσως την έχετε ακούσει από το παλιό τραγούδι των Genesis. Και η επίθεση δεν ήταν βέβαια εγχώρια, αλλά έγινε από μέλος του ίδιου νοικοκυριού, μάλλον ενδοοικογενειακή θα τη λέγαμε αν και δεν αποτελούσαν οικογένεια τα ενλόγω πρόσωπα. Όσο για το «ήταν προφανώς σε χιπ-χοπ», είναι προσπάθεια να αποδοθεί το he was apparently into hip-hop, όπως μαντεύουμε και όπως επιβεβαιώνουμε από το πρωτότυπο άρθρο. Το διορθωμένο άρθρο δεν αποφεύγει κι αυτό μερικά προβληματάκια. Ας πούμε: «Στο YouTube, δημοσιεύτηκε ένα βίντεο αφιερωμένο στην προφητεία των Μαύρων Banners της Khurasan». Γιατί το Banners αμετάφραστο κι όχι μαύρες σημαίες ή μαύρα λάβαρα; Επίσης, νομίζω ότι στα ελληνικά δεν λέμε «παχιά προφορά» (thick accent) αλλά «βαριά προφορά». Και τέλος βρίσκω κωμική την πρόταση «Του άρεσε η ταινία «Μπόρατ», ενώ οδηγούσε Μερσεντές» (δηλαδή όταν οδηγούσε Τογιότα δεν του άρεσε; ) που γεννήθηκε από τη συνένωση δυο άσχετων προτάσεων του πρωτοτύπου.

Αναιμικό καρότο, τσουχτερό μαστίγιο

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε προχτές στην Αυγή της Κυριακής, στην τακτική μηνιάτικη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα είναι από την εφημερίδα.

Διάβασα τις προάλλες στην Αυγή ότι επιχειρείται να σταλεί στην Ελλάδα ένα μήνυμα «καρότου και μαστιγίου», ενώ αλλού θα είδατε τίτλους για «Μαστίγιο και καρότο στη σύνοδο κορυφής» ή «Καρότο και μαστίγιο από τους εταίρους», μια έκφραση που ακούγεται συχνά τον τελευταίο καιρό σαν χαρακτηρισμός της τακτικής που ακολουθούν οι εταίροι της Ε.Ε. απέναντι στην Ελλάδα και που μ’ αυτήν θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας σημείωμα.

Την έκφραση με το μαστίγιο και το καρότο πρέπει να την έχουμε δανειστεί τις τελευταίες δεκαετίες· λέμε επίσης για «καρότο και ραβδί», μια κάπως λιγότερο συχνή παραλλαγή, που δεν πρέπει να είναι η αρχική στα ελληνικά, παρόλο που αυτή ακριβώς αντιστοιχεί στην αγγλική stick and carrot, που φαίνεται να είναι και η αρχαιότερη γενικώς, αφού έχει καταγραφεί από το 1880, αν και μόνο μεταπολεμικά έγινε ευρέως γνωστή. Βέβαια, είτε με ραβδί είτε με μαστίγιο, η σημασία της έκφρασης δεν αλλάζει. Λέγεται για μια τακτική πειθάρχησης ή διαπαιδαγώγησης που συνίσταται στην εναλλάξ χρησιμοποίηση επιβραβεύσεων ή δελεαστικών μέσων (το καρότο) και τιμωρίας ή απειλών (το μαστίγιο ή το ραβδί). Η έκφραση με το ραβδί βέβαια αναφέρεται και σε μια συναφή μέθοδο παρακίνησης υποζυγίων: δένουν με σπάγγο ένα καρότο στην άκρη ενός ραβδιού και το κρεμάνε μπροστά στη μουσούδα του γαϊδάρου, ο οποίος υποτίθεται ότι θα τρέχει όλο και πιο γρήγορα (και μάταια) για να το πιάσει, αν και βέβαια τα πραγματικά υποζύγια δεν είναι τόσο ανόητα.

Το λημέρι με τα λιμερίκια

Η παροιμία λέει, μην τάξεις σ’ άγιο κερί και σε παιδί κουλούρι. Εγώ έχω τάξει, εδώ και κάμποσες μέρες, όχι σε άγιο αλλά σε ιάγο, ότι «μετά τις εκλογές» θα ανεβάσω ένα άρθρο –τούτο δω που διαβάζετε– για τα λιμερίκια. Περάσαν οι εκλογές, ήρθε ο καιρός να πληρωθεί το ρηθέν.

Τα λιμερίκια είναι η ελληνική απόδοση του αγγλικού limericks, λίμερικ. Είναι πεντάστιχα ποιήματα, με ομοιοκαταληξία ΑΑΒΒΑ, με σατιρικό, άσεμνο ή ανόητο θέμα –είναι μια άσκηση στην αθυροστομία και στη σαχλαμάρα, αλλά έχει γούστο.

Λέγονται έτσι, επειδή (φαίνεται ότι) ξεκίνησαν από την ιρλανδική πόλη Λίμερικ, ή τουλάχιστον έτσι λένε τα κιτάπια. Μεγάλος λιμερικογράφος ήταν ο εγγλέζος ποιητής Έντουαρντ Ληρ (1812-1888). Θα δούμε ένα λιμερίκι του Ληρ από την Βικιπαίδεια γιατί είναι τυπικό της φόρμας του στιχουργήματος:

There was an Old Man of Aosta
Who possessed a large Cow, but he lost her;
But they said, ‘Don’t you see,
she has rushed up a tree?
You invidious Old Man of Aοsta!’

(προειδοποίηση: παρακάτω έχει (και) άσεμνα στιχάκια, αν σας ενοχλούν μην προχωρήσετε).

Οι ελληνικές λέξεις ενός σοφού καθηγητή

Στην χτεσινή Καθημερινή, ο Παντελής Μπουκάλας είχε ένα ενδιαφέρον άρθρο με αφορμή την «πρόταση» της Γερμανίδας ιστορικού Λεονόρας Ζέελιγκ για επιβολή έκτακτου πολιτιστικού φόρου, βάσει του οποίου όποιος χρησιμοποιεί λέξεις ελληνικής προέλευσης, όπως idea, democracy ή theatre θα πληρώνει 5 λεπτά του ευρώ για να σωθεί η ελληνική οικονομία. Έβαλα τη λέξη πρόταση εντός εισαγωγικών, γιατί πιστεύω πως η Γερμανίδα συγγραφέα δεν το εννοούσε στα σοβαρά αλλά ήθελε να πολεμήσει το κλίμα λοιδορίας της Ελλάδας.  Αναπόφευκτα, το άρθρο του Π. Μπουκάλα αναφέρθηκε και στις περίφημες ομιλίες του Ξ. Ζολώτα. Και επειδή έχω γράψει κάτι παλιότερα για τις ομιλίες Ζολώτα, αλλά δεν το έχω παρουσιάσει στο ιστολόγιο, χτένισα το παλιό μου άρθρο (που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φαινόμενο του Λουξεμβούργου και το ανεβάζω. Όσο για το άρθρο του Π. Μπουκάλα, έχει κι άλλα σημεία άξια σχολιασμού, ίσως επανέλθω.

Ο καθηγητής Ξενοφών Ζολώτας έγινε τακτικός καθηγητής πανεπιστημίου σε ηλικία μόλις 24 ετών, το 1928, και έμεινε έως το 1968 οπότε και διώχθηκε από τη δικτατορία, αναγορεύτηκε ακαδημαϊκός στα 48 του, διετέλεσε στέλεχος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου επί σειρά ετών και διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, αλλά και πρωθυπουργός της χώρας την περίοδο της οικουμενικής κυβέρνησης του 1989-1990. Πέθανε πλήρης ημερών το 2004, λίγους μήνες αφότου γιόρτασε τα εκατοστά του γενέθλια, και είναι ο εμπνευστής μέτρων που επηρέασαν καθοριστικά την οικονομική πορεία της χώρας, όπως η υποτίμηση κατά 50% της δραχμής το 1953 ή το κόψιμο των τριών μηδενικών από τα χαρτονομίσματα το 1954.

Ωστόσο, κατά πάσα πιθανότητα θα μείνει στην ιστορία για τους δύο λόγους που εκφώνησε στη δεκαετία του 1950 και οι οποίοι ήταν γραμμένοι στα αγγλικά αλλά χρησιμοποιούσαν λέξεις ελληνικής προέλευσης. Ας δούμε όμως τους λόγους αυτούς, διότι από μια πρόχειρη έρευνα έχω διαπιστώσει ότι όλοι ξέρουμε γενικά κι αόριστα τι είναι, λίγοι όμως τους έχουμε διαβάσει.