Το λεύκωμα της Ευρυδίκης

Το 1939, η νεαρή Ευρυδίκη, γεννημένη στο Μπατούμ του Καυκάσου, ζει στην Αθήνα. Χάρη στον νονό της, τον δημοσιογράφο και μεταφραστή Λουκά Καστανάκη, αδελφό του συγγραφέα Θράσου Καστανάκη, συμμετέχει σε συγκεντρώσεις λογοτεχνών και καλλιτεχνών, και έχει την έμπνευση να ζητήσει από τους πνευματικούς ανθρώπους που γνωρίζει να γράψουν κάτι στο λεύκωμά της.

Ανάμεσα στο 1939 και στο 1945, συνολικά 32 λογοτέχνες και καλλιτέχνες έγραψαν στο λεύκωμα της Ευρυδίκης. Πρώτος ήταν ο ηθοποιός Βίκτωρ Ζήνων, που τον έχουμε γνωρίσει στο ιστολόγιο από τη φιλία και την αλληλογραφία του με τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη,ενώ ακολούθησαν πολλοί γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι όπως ο Νίκος Καββαδίας, ο Κώστας Βάρναλης, ο Κάρολος Κουν, ο Μυριβήλης, ο Βενέζης, ο Καραγάτσης, ο Φώτης Κόντογλου, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Μενέλαος Λουντέμης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Δώρα Μοάτσου-Βάρναλη, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Μάρκος Αυγέρης κτλ. Τελευταίος έγραψε ο δημοσιογράφος του Ριζοσπάστη Δημήτρης Καραντώνης, τον Ιούνιο του 1945. Δυο μήνες αργότερα, παντρεύτηκε την Ευρυδίκη.

Κάποιοι από τους παραπάνω έγραψαν δυο λόγια μόνο στο λεύκωμα, άλλοι εκτενέστερα. Κάποιοι αφιέρωσαν ποιήματα στην Ευρυδίκη, γραμμένα ειδικά για την περίσταση. Ο μόνος που έγραψε κάτι χωρίς να έχει γνωρίσει την νεαρή κοπέλα ήταν ο Γιώργος Κοτζιούλας, που του πήγε το λεύκωμα ο Λουκάς Καστανάκης. Οι άλλοι έγραψαν παρουσία της, οι πιο πολλοί στο σπίτι των Καστανάκηδων.

Το λεύκωμα αυτό της Ευρυδίκης, ένα πολύτιμο ντοκουμέντο με αυτόγραφα σημαντικών δημιουργών, κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1988 από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, με φωτογραφίες των σελίδων του και με μεταγραφή των εγγραφών και με πρόλογο του Γιώργου Καραντώνη, του γιου της Ευρυδίκης Καραντώνη. Το σκίτσο που κοσμεί την έκδοση, πορτρέτο της νεαρής Ευρυδίκης, το φιλοτέχνησε ο μεγάλος Μυτιληνιός σκιτσογράφος Αντώνης Πρωτοπάτσης.

Το Λεύκωμα εκδόθηκε ξανά το 2019 από τις εκδόσεις Βακχικόν σε έκδοση επαυξημένη με αναμνήσεις της Ευρυδίκης Καραντώνη (η οποία έφυγε από τη ζωή το 2005). Δυστυχώς, αυτή τη νεότερη έκδοση δεν μπόρεσα να τη βρω -οι εκδόσεις Βακχικόν μου είπαν ότι δεν έχουν αντίτυπα, κάτι που είναι κάπως περίεργο για τόσο καινούργια έκδοση, κι έτσι θα βασιστώ στην παλαιότερη, που τη βρήκα σε παλαιοβιβλιοπωλείο. Λυπάμαι γιατί το πρόσθετο υλικό, οι αναμνήσεις δηλαδή της Ευρυδίκης, θα φώτιζαν πτυχές της ιστορίας. Πάντως, εδώ βλέπουμε τον Γιώργο Καραντώνη σε τηλεοπτική εκπομπή να παρουσιάζει αυτή τη νεότερη έκδοση που δεν μπόρεσα να βρω, ενώ στο άρθρο αυτό του Γ. Καραντώνη μπορείτε να δείτε και φωτογραφία της Ευρυδίκης -και μαζί να διαβάσετε ότι ο πατέρας του, ο Δημήτρης Καραντώνης, δολοφονήθηκε τον Νοέμβριο του 1947 σε ενέδρα της Χωροφυλακής.

Advertisement

Κάτι σαν Καββαδίας

Το ιστολόγιο αγαπά τη λεπτή τέχνη της παρωδίας και σε πολλά μας σημειώματα έχουμε συμπεριλάβει παρωδίες γνωστών ποιητών (κυρίως -αν και πεζά μπορεί επίσης να παρωδηθούν).

Η παρωδία μπορει να πάρει τη μορφή της παράφρασης ενός συγκεκριμένου, γνωστού ποιήματος, μπορεί όμως να μιμηθεί απλώς το ύφος ενός ποιητή χωρίς να αναφέρεται σε συγκεκριμένο ποίημα -τότε μπορεί να χαρακτηριστεί και «μίμηση» ή à la manière de…

Παράδειγμα της πρώτης κατηγορίας παρωδίας, αυτής που παραφράζει συγκεκριμένο ποίημα, ένα καβαφικό του παππού μου, του Άχθου Αρούρη που παρωδεί την καβαφική Πόλι.

ΘΑΛΑΣΣΑ

Είπες: Θα πάγω σ’ άλλη Γη. Θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα
μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλύτερη για μένα
– Κάθε προσπάθεια πηγαίνει πάντα στα χαμένα
κι είν’ η καρδιά μου, σα σκυλί, δεμένη.
Και ξέρω ο δόλιος τι με περιμένει
μα και ψιλή δεν έχω, όλα τα χάλασα.

Καινούργιους τόπους δε θα βρεις δε θα’ βρεις άλλες θάλασσες
δεν είσαι λόρδος φουκαρά να τρέχεις δω και κει
στους ίδιους δρόμους θα γυρνάς σ’ όλη τη ζήση σου.
Και μες τες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς.
Δεν έχει πλοίο για σε. Δε μετοικεί
έτσι εύκολα ένας άψιλος· κι ως χάλασες
και τη δεκάρα τη στερνή, να χορηγήσει σου
κανείς σιτήριο τζάμπα μην ολπίζεις
στην πόλη αυτή θα ζεις και θα πεινάς
στην κώχη τούτη τη μικρή θα τουρτουρίζεις.

Άχτος Αρούρης
(Τρίβολος, φ. 109, 2.2.1934)

Όσο για τη δεύτερη κατηγορία, τις μιμήσεις, έχουμε παλιότερα παρουσιάσει στο ιστολόγιο μια σειρά από μιμήσεις που είχε δημοσιεύσει προπολεμικά ο Ναπολέων Λαπαθιώτης.

Ο Καβάφης είναι, με διαφορά, ο περισσότερο παρωδημένος ποιητής μας. Αν στη δεκαετία του 1920 πολλές καβαφικές παρωδίες (όπως π.χ. του Φώτου Πολίτη) ήταν χλευαστικές προς τον ποιητή, εδώ και πολλά χρόνια οι καβαφικές παρωδίες γίνονται σε ένδειξη τιμής. Ο Δημ. Δασκαλόπουλος στο βιβλίο Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων (Aθήνα 1998) έχει ανθολογήσει πάνω από 100 παρωδίες του Καβάφη ενώ ο Ξ. Κοκόλης είχε εκδωσει μια συλλογή με δικές του καβαφικές παρωδίες.

Για να παρωδηθεί ένας ποιητής πρέπει να είναι ευρέως γνωστός και αναγνωρίσιμος. Έτσι, σήμερα που η απήχηση της ποίησης έχει υποχωρήσει, οι παρωδίες είναι λιγότερες (ενώ εμφανίζονται παρωδίες τραγουδιών). Ο Καββαδίας όμως, που είναι ευρύτατα γνωστός χάρη στις μελοποιήσεις ποιημάτων του, κυριως από τον Θάνο Μικρούτσικο, έχει γνωρίσει αρκετές παρωδίες -μάλιστα, υπάρχει και γι’ αυτόν μια παρωδική συλλογή: Τα ταμπού και μούσι του Γιώργου Σκαμπαρδώνη (που υπογράφει ως Νίκος Καββαθίας).

Το πρόσφατο ναυτικό ατύχημα του γιγαντιαίου φορτηγού στο Σουέζ μπορεί να προκάλεσε πολύ σοβαρά προβλήματα στο παγκόσμιο εμποριο αλλά θα τολμήσω να πω πως ήταν ένας σχεδόν καλοδεχούμενος περισπασμός από τον πανδημικό ζόφο, ιδίως αφού δεν είχε ανθρώπινα θύματα. Εξάλλου, το θέαμα ενός ανοικονομητου κολοσσού που σφηνώνει στα στενά της διώρυγας είναι από μόνο του αστείο.

Οπότε, ο Άγγελος Τσέκερης, ο διευθυντής της Αυγής, δημοσίευσε στο Φέισμπουκ μια μίμηση του Καββαδία εμπνευσμένη από το περιστατικό στο Σουέζ.

Ο Τσέκερης έχει εξαιρετική χιουμοριστική φλέβα όπως θα διαπιστώσετε αν διαβάσετε τα χιουμοριστική στήλη που δημοσιεύει κάθε Κυριακή (ένα πρόσφατο δείγμα). Η μίμησή του:

Κάτι σαν Καββαδίας

Απ τον Νοτιά τρεμόπαιζαν τα φώτα του Σουεζ
και οι βάρκες αχνοφαίνονταν κοντά στο ακροθαλάσσι
κι ο καπετάνιος γελαστός μας έκανε σαφέζ
πως σκόπευε την διώρυγα με πάντες να περάσει.

Γλυκά του ´παμε η διώρυγα πως είναι μακρουλή
και με τη μουρη μονάχα καράβι την περνάει
μα αυτός, σκληρό κι ανέμελο θαλασσινό πουλί
μας είπε «alea jacta est, θα πάμε με το πλάι».

Τώρα να ξεκολλήσουνε το πλοίο απ το στενό
με μια μπουλντόζα παιδική μοχθούνε οι αραπαδες
Χίλια καράβια μας κοιτούν με βλέμμα σκοτεινό
που το παγκόσμιο εμπόριο γαμησαμε ενθάδες
(Άγγελος Τσέκερης)

Θα μπορούσε να χτενιστεί λίγο περισσότερο αλλά έχει ρυθμό, φρεσκάδα και δροσιά.

Μου άρεσε πολύ η μίμηση και την αναδημοσίευσα στον τοίχο μου στο Φέισμπουκ. Βρήκε ανταπόκριση που δεν την περίμενα -κι έτσι έχουμε το σημερινό άρθρο.

Ο Δημητρης Φιλίππου έδωσε ένα πολύ προσεγμένο στιχούργημα εις ύφος Καββαδία με επιμονή στις ίδιες ρίμες:

AUTO-AISE

Ήτανε Μάρτης και έσκιζε ο αγέρας το Σουέζ
Κι αλύχταγε η διώρυγα σαν γέρικο φαγκότο
Ο καπετάνιος τρόμαξε τ’ ανέμου το σολφέζ
Και το τιμόνι άφησε σ’ αυτόχθονα πιλότο

Με πρόφαση πως είχε από το χλωροκίν μαλαίζ
Κλείστηκε στην καμπίνα του (με κάποιον καμαρότο)
Ο άλλος πάνω νόμιζε πως είν’ στο Σαν-Τροπέζ
Τις στενωπούς που διάβαινε σα να ‘τανε ροντότο

Τώρα παίζουν τα στοκ-μαρκετ Στοκχάουζεν (ή Μπουλέζ)
Οι εφοπλιστές νοστάλγησαν τον πειρατή ντε Σότο
Με τον πιλότο ο καπετάνιος ψάχνει μακιγέζ
Κι οι κούληδες; Στα ίσαλα, μαστίγιο και καρότο…
(Δημήτρης Φιλίππου)

Πολύ διασκεδαστικό το βρίσκω.

Και μετά μια ακόμα εξαιρετική προσπάθεια από τον Γιώργο Φαρμάκη, με αναφορές σε στίχους του Καββαδία:

Επεσε το πουσι απο εχθέζ
Ξεμειναμε και σημερα στη λασπη κολλημενοι
Μες το στενο το διαυλο του σκοτεινου Σουεζ
Και γω θυμαμαι τη Σμαρω που θα με περιμένει.

Απανω στο κατάστρωμα, κόμπρα νωθρη κοιμαται
Που απ την πρυμνη ανεβηκε, στου Κάιρου την μεριά
Εσυρθηκε νωχελικα απ τα κοντεινερ μεσα
Και απο την πλωρη αγνάντεψε τα μέρη του Σινά

Σου παν γαρμπής μας πολεμά μην το ζοριζεις
Μα εσυ το Σινικο τ’ αφεντικο ακουσες μονο
Και τωρα θαλασσα πατας, στεριά μυρίζεις
Να καθαρίσεις τη μοραβια εχεις χρόνο.

Απο της Ίντιας τα φανάρια ως τη Μαρσίγια
Σφιγμενοι ατζεντηδες μετρουν λεφτα χαμενα
Μα πα στη γεφυρα και σημερα ολα ίδια
Ψησε Χαραμ πίτα αλμυρη μόνο για μένα
(Γιώργος Φαρμάκης)

Τέλος, ο Δημήτρης Χάνος έδωσε μιαν εξαιρετική παρωδία της Εσμεράλδας του Καββαδία προσαρμοσμένη στο ατύχημα του Σουέζ:

Ολονυχτίς βυθοκορείς με γύφτικη μπουλντόζα
βαρκούλες πες μου νόμιζες πως έχει η Evergreen;
φελούκα του Εβρου που περνά μες απ’ τη Zaragoza;
τέτοιο θεριό πλεούμενο δεν είχες δει πιο πριν.

Απά στο γλυκοχάραμα το ρυμουλκό μουγκρίζει
μα ο κολοσσός ατάραχος δε λέει να κουνηθεί
Ελληνικό γκαζάδικο απ’ τ’ ανοιχτά σφυρίζει
«άντε μεγάλε αργήσαμε» φωνάζει στο CB.

Ο παπαγάλος σού ‘δειξε του GPS εικόνα
συνωστισμός απίθανος στη μπούκα του Σουέζ
σαν τις ουρές στο σπίτι μιας μικρούλας στην Ancona
που τάχα μου παρέδιδε μαθήματα σολφέζ.

Τρεις μέρες άμμο φτυάριζαν κι όταν το ξεκολλήσαν
τα χρέη κι οι ρήτρες είχανε τρελά συσσωρευτεί
σε κάτι φάπες σβουριχτές τον καπετάνιο αρχίσαν
σαν τον Γελεβουρδέζο είχε πια ρεζιλευτεί.
(Δημήτρης Χάνος)

Ο ναύαρχος Γελεβουρδέζος είναι ήρωας της κωμωδίας Δεσποινίς διευθυντής. Η τελευταία αυτή προσπάθεια μού άρεσε πολυ. Αυτήν ξεχωρίζω μαζί με την πρωτη του Τσέκερη -αλλά εσείς μπορεί να έχετε άλλες προτιμήσεις.

Με έναυσμα το Σουέζ αλλά όχι τον Καββαδία ο Χρήστος Μασμανίδης σκάρωσε δυο ωραία τετράστιχα με στιχουργικές προκλήσεις:

Φάλτσος αυτός που λάθεψε απάνω στο σολφέζ
φαλτσάρισε κι ο πλοίαρχος σαν μπήκε στο Σουέζ.
Το ever given ξόκειλε μπαίνοντας με τις πάντες
στα στενά του καναλιού και τρόμαξαν οι πάντες.

Και:

Όταν το θηρίο κατάφερε να στρέψ
μέσα στο κανάλι που’φτιαξ’ ο Λεσέψ
άλλοι έσκουζαν Αλλαχ Ακμπάρ
κι άλλοι τα πίναν σ’ενα μπαρ.

Να σημειώσω εδώ ότι ο ίδιος ο Καββαδίας, αν και ως ναυτικός θα είχε διαβεί πολλές φορές το Σουέζ (το μνηνονεύει, θαρρώ, στα γράμματά του) δεν θυμάμαι να έχει γράψει ποίημα για τη διωρυγα ή έστω να την αναφέρει σε στίχο του (σωστά θυμάμαι).

Αλλά να κλείσουμε εις ύφος Καββαδία με μια μίμηση (που την έχουμε παρουσιάσει κι άλλη φορά) του Λαπαθιώτη. Δεν είναι βέβαια για το Σουέζ.

Ταξίδι

Μπάρκαρα μούτσος, μιαν αυγή, σε κάποιο κότερο μαβί,
που σάλπαρε, στραβά κουτσά, για το Σταυρό του Νότου,
πλήρωμα οκνό, ετερόκλητο: Σπανιόλοι, αλλόκοτα βουβοί,
– καθένας με το βίτσιο του, και το παράπονό του…

Σ’ όποιο λιμάνι αράζαμε, μας έδιωχναν οι ιθαγενείς,
κι όλο σκοπέλοι κάρφωναν το δρόμο μας, κι υφάλοι!
Μα τι να κάνουμε! Μπορείς όμοιος μ’ εκείνους να γενείς,
και να τους ρίχνεις, σαν μαϊμού, καρύδες στο κεφάλι;!…

Μας κοίταζαν τα μαραμπού, και μας χαζεύαν τ’ αλμπατρός.
Τρεις σύντροφοι σφαχτήκανε για μια ξανθιά κοπέλα,
κι άλλοι πέντ-έξι πέθαναν: έλειπε, βλέπεις, ο γιατρός!
Τους ρίξαμε στη θάλασσα, κουνώντας τα καπέλα.

Κι έτσι, άξαφνα, κάποια βραδιά, βρεθήκαμε μες στους Ζουλού!
Γιατί και πώς, μην τα ρωτάς: φυσούσε τραμουντάνα,
– κι ο καπετάνιος έτυχε να’ χει, κι αυτός, το νου του αλλού,
στ’ αργά πουλιά που πέρναγαν σαν άσπρα αεροπλάνα.

Φάγαμε φρέσκον ανανά, κι άγνωστα φρούτα τροπικά,
που μήτε που τα βάνει καν ο νους σας, Ευρωπαίοι!
Μα μ’ όλα αυτά μας τα πολλά, καλά επεισόδια και κακά,
το μάτι, για το πόρτο μας, δεν έπαψε να κλαίει…

Γι’ αυτό κι εμείς όλοι μαζί, του νόστου φάρα υστερική,
μπήξαμε αλλόκοτες φωνές βλέποντας την Ασία…
Έτυχε, βλέπεις, τη βραδιάν εκείνη την ιστορική,
να’ ναι οπωσδήποτε υψωμένη κι η θερμοκρασία…

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή, τχ. 39, 10 Ιανουαρίου 1939

Μια και ο κοβιντ έχει κάνει δύσκολα τα ταξίδια, σημερα ταξιδέψαμε με τη δύναμη της παρωδίας. Καλή Κυριακή!

 

 

 

Κοκκινισμένα μεζεδάκια

Βέβαια, στη γαστρονομία συνήθως τα λέμε «κοκκινιστά», είτε τα φαγητά είτε τα μεζεδάκια, όχι «κοκκινισμένα». Αλλά ο τίτλος του σημερινού βδομαδιάτικου πολυσυλλεκτικού μας άρθρου είναι εμπνευσμένος απο την επικαιρότητα και όχι απ’ τη μαγειρική -αφού από σήμερα επανέρχεται ο χάρτης με τις κίτρινες και τις κόκκινες περιοχές («αυξημένου κινδύνου»), στις οποίες εντάσσεται και η Αττική (πλην νήσων Αργοσαρωνικού).

Όπως βλέπετε, υπάρχει η δυνατότητα να κοκκινίσουν και επιμέρους Δήμοι, κι έτσι οι υπόλοιπες κόκκινες περιοχές της χώρας, πλην Αττικής και Λέσβου είναι η Μύκονος, η Σαντορίνη, ο δήμος Σπάρτης, ο δήμος Πατρέων και οι δήμοι Θηβαίων, Τανάγρας, Χαλκιδαίων, Εορδαίας, και ο Δήμος Νέας Προποντίδας (αυτός στη Χαλκιδική).

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, επειδή όλη σχεδόν η Ευρώπη είναι στο κόκκινο, εκτός από τις νότιες και βόρειες παρυφές, διάβασα ότι σκέφτονται να ορίσουν και μια πιο πάνω βαθμίδα, την βαθυκόκκινη -ή όπως αλλιώς θα την πούνε, για τις αποχρώσεις του κόκκινου υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες μπόλικες λέξεις- όπου τα πράγματα θα πηγαίνουν όχι απλώς άσχημα αλλά μαύρα. Ίσως επόμενο άρθρο να τιτλοφορηθεί «Κατακοκκινισμένα μεζεδάκια» ή κάτι ανάλογο.

* Αλλά ας αφήσουμε τη ζοφερή επικαιρότητα κι ας προσπαθήσουμε να χαμογελάσουμε λίγο με τα γλωσσικά στραβά κι ανάποδα της εβδομάδας που πέρασε.

* Σαν ορντέβρ, ένα ορθογραφικό. Υπάρχει ένα μιμίδιο, που ο ένας λέει «Θα βγω έξω συν τοις άλλοις» και η γυναίκα του αντιδρά «Ποια άλλη είναι αυτή;». Δεν το βρίσκω πολύ πετυχημένο γιατί η αρχική φράση δεν λέγεται συχνά (ή και καθόλου).

Τις προάλλες όμως φίλος του ιστολογίου μού έστειλε λινκ ενός άρθρου, ένα ρεπορτάζ για κάποιους που θα επιχειρήσουν να βρουν έναν χαμένο θησαυρό, ένα σεντούκι με λίρες από την Κατοχή.

Τοπικός παράγοντας, λοιπόν, επισημαίνει ότι το εγχείρημα δεν θα είναι χωρίς κόστος: Θα πιάσει ένα ποσό αρκετό γιατί θα πρέπει να πάνε σκαπτικά μηχανήματα, το οποία θα δουλέψουν πάνω σε προδιαγραφές, θα πρέπει να πάνε υπάλληλοι από την αρχαιολογία, αυτά έχουν ένα κόστος. Και συν της άλλης, οτιδήποτε βρεθεί ή δεν βρεθεί μετά οι άνθρωποι θα πρέπει να κάνουν αποκατάσταση του χώρου

Συν της άλλης; Ποια είναι αυτή η άλλη που ζητάει μερτικό από τις λίρες;

* Ξέρετε τι είναι ο σιδηρόδρομος Βοείου; Αν σας το έλεγα έτσι αφηρημένο χωρίς τη φωτογραφία, μπορεί και να σκεφτόσασταν ότι ειναι ανορθόγραφα γραμμένο, και ότι το σωστό είναι «σιδηρόδρομος Βοΐου» -βέβαια η γραμμή Αμύνταιο-Κοζάνη δεν λειτουργεί πια, αλλά ίσως υπήρχε εκεί στην περιοχή κάποια παλιά σιδηροδρομική γραμμή, από τον καιρό του Μακεδονικού μετώπου.

Βλέποντας ομως τη φωτογραφία, καταλαβαίνουμε πως είναι κάτι που πουλιέται στο σουπερμάρκετ, κάτι φαγώσιμο -οπότε σωστά είναι γραμμένο το βόειο, βόειο κρέας λοιπόν.

Και πράγματι, στην ορολογία των κομματιών του μοσχαριού υπάρχει και σιδηρόδρομος! Όπως διαβάζω εδώ:

Είναι η προέκταση της σπαλομπριζόλας, δηλαδή τα επτά πρώτα πλευρά του θώρακα από το μοσχάρι. Θυμίζει γραμμές τρένου κόκαλο-κρέας, κόκαλο κρέας, εξ ου και το όνομα «σιδηρόδρομος».

Από τον Χάντακα στα νησιά Λοφότεν, το στοκοφίσι (μια συνεργασία του Ρογήρου)

Το σημερινό σημείωμα βασίζεται σε ένα άρθρο που δημοσίευσε στο Φέισμπουκ ο φίλος μας ο Ρογήρος. Το διάβασα, μου άρεσε, και πάνω στη συζήτηση ένας άλλος φίλος έκανε ένα σχόλιο που μου έδωσε πάσα, οπότε έτσι γεννήθηκε το σημερινό άρθρο, συλλογικό προϊόν να πούμε. Αλλά τα πρωτεία ανήκουν στον Ρογήρο.

Γεννημένος κατά πάσα πιθανότητα λίγα χρόνια πριν από το 1400, ο Πέτρος Κουερίνι ήταν παιδί μιας από τις πλέον επιφανείς οικογένειες της ενετικής αριστοκρατίας. Για χρόνια ήταν εγκατεστημένος στον Χάνδακα της Κρήτης, μια και, εκτός των άλλων, ήταν άρχοντας των Δαφνών και του Τεμένους (τότε Καστέλ Τέμινι, επί τουρκοκρατίας Κανλί Καστέλι, σήμερα Προφήτης Ηλίας). Τα φέουδά του παρήγαν κυρίως το γλυκό κρασί που έμεινε γνωστό με την ονομασία Μαλβαζία.

Στις 25 Απριλίου 1431, ο Πέτρος σάλπαρε από τον Χάνδακα με το πλοίο του, την Κουερίνα. Το πλοίο ήταν φορτωμένο με 800 βαρέλια μαλβαζία, μπαχαρικά, βαμβάκι, κερί και στυπτηρία. Συγκυβερνήτες του Κουερίνι ήταν ο Νικόλαος Ντε Μικέλ κι ο Χριστόφορος Φιοραβάντε. Το πλοίο είχε ως προορισμό του ταξιδιού του τα πλούσια λιμάνια της Φλάνδρας όπου ο Κουερίνι θα διέθετε τα προϊόντα του φορτίου.

Όσο το πλοίο έπλεε στη Μεσόγειο, το ταξίδι δεν επεφύλασσε απρόοπτα. Τα πράγματα, όμως, άλλαξαν στον Ατλαντικό. Περί τα μέσα Σεπτεμβρίου του 1431, ενώ η Κουερίνα έπλεε ανοιχτά των ακτών της Γαλικίας, καταιγίδες και σφοδροί άνεμοι έβγαλαν το σκάφος από την πορεία του. Τα θαλάσσια ρεύματα παρέσυραν το πλοίο μακριά στον Βορρά, πέρα από τον Αρκτικό Κύκλο. Τον Δεκέμβριο το πλοίο ναυάγησε. Το πλήρωμα χωρίστηκε σε δύο ομάδες και η καθεμία ξεκίνησε στη λέμβο της αναζητώντας τη σωτηρία.

Οι μιμήσεις του Πλάτωνα Χαρμίδη

Συμπληρώνονται σήμερα 131 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888. (Με την ευκαιρία, να πούμε ότι η λεγόμενη «οικία Λαπαθιώτη» υπάρχει ακόμα και ρημάζει στην οδό Οικονόμου, στον λόφο του Στρέφη, αλλά ο ποιητής γεννήθηκε στους Αγίους Θεοδώρους, κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος).

Κάθε χρόνο, είτε ανήμερα στις 31 Οκτωβρίου είτε την πιο κοντινή Κυριακή, το ιστολόγιο έχει καθιερώσει την παράδοση να αφιερώνει ένα άρθρο στον Λαπαθιώτη -και αυτό θα κάνουμε και φέτος, με το άρθρο που δημοσιεύεται σήμερα, μέρα καθημερινή, παρόλο που το περιεχόμενό του ταιριάζει περισσότερο σε κυριακάτικο άρθρο.

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα θέμα όχι άγνωστο, που το έχω επίσης δημοσιεύσει εδώ και πολλά χρόνια στον παλιό μου ιστότοπο (το λινκ είναι αυτό, αλλά προς το παρόν δεν λειτουργεί). Το συνδυάζω με ένα δοκίμιο της φίλης Αθηνάς Βογιατζόγλου, με τίτλο «Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και η τέχνη της παρωδίας» που περιλαμβάνεται στο προσφάτως εκδοθέν βιβλίο της «Συνομιλίες ποιητών. Μεταπλάσεις, παρωδίες και αντίλογοι στη νεοελληνική ποίηση του 20ού αιώνα».

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης δημοσίεψε το 1938-1939 στο περιοδικό «Πνευματική ζωή» μια σειρά από ποιήματα γραμμένα à la manière de, στα οποία παρωδούσε το ύφος γνωστών ομοτέχνων του (Καβάφη, Καρυωτάκη, Καββαδία, έως τους νεότερους). Συνολικά οι μιμήσεις αυτές είναι έντεκα· χαρακτηριστικό είναι πως τις υπόγραφε με το ψευδώνυμο Πλάτων Χαρμίδης, που το είχε πρωτοχρησιμοποιήσει σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα για να υποβάλει ποιήματα σε έναν ποιητικό διαγωνισμό… στον οποίο ήταν επίσης μέλος της κριτικής επιτροπής.

Κατά πάσα πιθανότητα, τη χρήση ψευδωνύμου την επέβαλε η μεταξική λογοκρισία, η οποία είχε βάλει στα μαύρα κατάστιχα τον ποιητή ύστερα από το άσεμνο ποίημα Επεισόδιο του 1938 (παλιότερο άρθρο, που θα χρειαζόταν τροποποίηση).

Η πρώτη μίμηση (Καβάφης) συνοδευόταν και από το εξής σημείωμα του «Πλάτωνα Χαρμίδη»:

«Παίζοντας, προ κάμποσου καιρού (ίσως αυτό το “παίζοντας”, που γράφω, να μην είναι η λέξη που ταιριάζει, αλλ’ αφού την έγραψα, ας μένει), δοκίμασα να μιμηθώ το “στυλ” κάποιων μου ποιητών αγαπημένων. Δεν ήλπιζα ποτέ να δουν το φως, – είν’ απ’ αυτά που γράφονται για το συρτάρι μόνο: Ωστόσο, να που σήμερα το βλέπουν. Όσοι συμβεί να μην τα συμπαθήσουν, τουλάχιστον ας μου τα συγχωρήσουν. Εγώ δεν τα ’χω ακόμα συγχωρήσει, – αλλά δεν έπαυσα κι απ’ το να τ’ αγαπώ.»

Η Αθηνά Βογιατζόγλου χαρακτηρίζει «παρωδίες» τα έντεκα ποιητικά γυμνάσματα του Λαπαθιώτη, άλλοι μελετητές μιλούν για «μιμήσεις». Εγώ χρησιμοποιώ τους δυο όρους εναλλακτικά. Το θέμα της ορολογίας είναι αρκετά σύνθετο και θα μπορούσε να γραφτεί άρθρο γι’ αυτό, αλλά προτιμώ να το αφήσω για άλλη φορά.

Όλες οι μιμήσεις είναι λίγο ή πολύ ειρωνικές αλλά πολύ πιο αιχμηρές για τους υπερρεαλιστές που ο Λαπαθιώτης αντιπαθούσε (Ελυτιότητες είχε χαρακτηρίσει μια επαινετική κριτική για ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη).

Οι παρωδίες από τον Λαπαθιώτη δεν ήταν οι μόνες· την ίδια εποχή, δηλ. προπολεμικά, δημοσιεύονταν άφθονες παρωδίες γνωστών ποιημάτων ακόμα και σε λαϊκά περιοδικά. Όχι πάντα πετυχημένες –αλλά ίσως να μαρτυρούν πόσο μεγαλύτερη διάδοση είχε τότε η ποίηση έξω από έναν κύκλο μυημένων. Οι καβαφικές παρωδίες γεμίζουν (και έχουν γεμίσει) βιβλίο.

Για να παρωδήσεις έναν ποιητή πρέπει να έχεις μελετήσει καλά το ύφος και το λεξιλόγιό του -και να είσαι κι εσύ ποιητής. Κάποτε το προϊόν της μίμησης/παρωδίας δεν ξεχωρίζει και πολύ από τα γνήσια ποιήματα του παρωδούμενου ποιητή.

Δείτε, ας πούμε, το ποίημα που έγραψε ο Λαπαθιώτης à la manière de Μαβίλη. Είναι φυσικά σονέτο:

ΣΟΝΕΤΤΟ

Την ώρα που βυθά το χλωμό δείλι,
κι αποτραβιέται ο γήλιος σ’ άλλους τόπους,
κι η νύχτα ανοί, σα μυστικό ασφοδίλι,
συλλογιέμαι τους δόλιους τους ανθρώπους,

καθώς γοργοπερνάν, οχτροί και φίλοι,
σε περίσσιους βαρειά δοσμένοι κόπους,
κάνοντας ο καθένας ό,τι οφείλει
και του βολεί, με τους δικούς του τρόπους…

Μα να που η νύχτα τον παραμονεύει,
κι ο Χάρος, φοβερό κι άπονο τέρας,
και τη στιγμή που αυτός ποθεί ν’ ανέβη,

μέσ’ στο φως και τη λάμψη της ημέρας,
και βλέπει από ψηλά τον κόσμο κάτου,
δίνει μια, και του σπάζει τα φτερά του!

Πλάτων Χαρμίδης (= Ναπολέων Λαπαθιώτης) Πνευματική ζωή τχ. 37, 10.12.1938

Ποιος πάει στο μάτι του κυκλώνα;

Μου παραπονέθηκε ένας φίλος από το Φέισμπουκ ότι σε μια συζήτηση που είχε τις προάλλες με την παρέα του, χρησιμοποίησε την έκφραση «βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα» και κάποιος «εξυπνάκιας» (όπως τον χαρακτήρισε) τον επιτίμησε, διότι, λέει, είναι λάθος να θεωρείς κακό το να βρίσκεσαι στο μάτι του κυκλώνα, διότι, λέει ο εξυπνάκιας, στο μάτι του κυκλώνα επικρατεί απόλυτη γαλήνη. Είναι έτσι; με ρώτησε ο φίλος μου.

Τυχαίνει να έχω γράψει άρθρο για το θέμα αυτό στο ιστολόγιο -οπότε αρκέστηκα να του στείλω το λινκ. Είδα όμως ότι το άρθρο αυτό είναι μάλλον παλιό -δημοσιεύτηκε περίπου τέτοιες μέρες πριν από οχτώ ολόκληρα χρόνια, οπότε σκέφτηκα πως οι περισσότεροι δεν θα το έχετε δει κι έτσι αποφάσισα να το φρεσκάρω και να το δημοσιεύσω ξανά. Προσθέτω διάφορα, αλλά διατηρώ την παραπομπή σε ένα παλιό κείμενο που είχε δώσει αφορμή για την πρώτη δημοσίευση στο ιστολόγιο.

Σε πρόσφατο [δηλ. του 2010] άρθρο της στο protagon.gr, η Αναστασία Λαμπρία ομολογεί ότι μόλις και μετά βίας συγκρατιέται όταν ακούει να λένε «στο μάτι του κυκλώνα«. Ας την ακούσουμε:

Κρατιέμαι, κρατιέμαι καιρό τώρα και πνίγω την frauΤασσώ Καββαδία που κρύβω (όχι πολύ βαθιά) μέσα μου. Κρατιέμαι να μην εκτοξεύσω λεξικά, να μην σπάσω τηλεοράσεις, να μην ξεκοιλιάσω ραδιόφωνα. Αλλά σήμερα που είδα και τον πρωθυπουργό [δηλ. τον Γ. Παπανδρέου] στη Βουλή και το άκουσα και από στόματός του, εξανέστην και δεν αντέχω, θα το ρίξω το κήρυγμα με τη διχαλωτή μου γλωσσίτσα. (Προς αποφυγήν παρερμηνειών πρέπει να πω ότι τα γραπτά του πρωθυπουργού δεν έχουν ελληνικούρες και λάθη. Τα γραπτά επαναλαμβάνω, αυτά που διάβαζε από βήματος).

Λοιπόν ας ανέβουν όλα τα παιδάκια στον πίνακα, ας αφήσουν τα δημοσιογραφικά γραφεία, τα μικρόφωνα, ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά, τα έδρανα του Κοινοβουλίου κλπ κλπ κι ας θυμηθούν αν όχι τα Ελληνικά (θαρρώ της Δ΄Δημοτικού), που θεωρούν ότι κατέχουν και ότι τους είναι περιττή κάθε περαιτέρω ενασχόληση, τότε τη Φυσική (της ίδιας τάξης):

Το μάτι του κυκλώνα, είναι το κέντρο της διατάραξης του κυκλώνα, η περιοχή όπου επικρατεί νηνεμία. Επαναλαμβάνω νη-νε-μί-α. Δηλαδή; δηλαδή ακριβώς το ανάποδο από αυτό που θέλετε να πείτε. Είναι πράγματι αξιομνημόνευτο πώς καταφέρνουμε να λέμε και μάλιστα με δραματικότητα και έμφαση, ακριβώς το αντίθετο από αυτό που έχουμε πρόθεση να πούμε.

Νηνεμία; τι είναι πάλι τούτο;

Η Α. Λαμπρία δεν είναι η μόνη που έχει μάθει να θεωρεί μαργαριτάρι την έκφραση αυτή. Πρώτος διδάξας, νομίζω, δηλαδή πρώτος που έβγαλε τον φετφά ότι και καλά είναι λάθος να λέμε «στο μάτι του κυκλώνα» είναι ο δημοσιογράφος κ. Γιάννης Τζαννετάκος, ο οποίος το 1996 έβγαλε ένα βιβλίο «Λόγος ελληνικός στη δημοσιογραφία», το οποίο έχει μέσα ένα σωρό μαργαριτάρια και ιδιόρρυθμες απόψεις αλλά περιέργως πολλοί το έχουν ενστερνιστεί (ή χάψει) σαν να ήταν Ευαγγέλιο.

Το Παρίσι και ο ανεκπλήρωτος πόθος

Τούτο το σαββατοκύριακο είπα να πεταχτώ μέχρι το Παρίσι -με τα καινούργια τρένα, η μετάβαση απ’ το Δουκάτο διαρκεί μόλις δύο ώρες, λίγο λιγότερο απ’ όσο κάνει το αεροπλάνο από την Ελλάδα.

Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Τον μεσοπόλεμο, ας πούμε, που το Παρίσι μεσουρανούσε, το ταξίδι από την Ελλάδα βαστούσε μέρες, το συνηθέστερο με πλοίο ως τη Μασσαλία κι από εκεί με τρένο. Αλλά το βασικό εμπόδιο δεν ήταν ο χρόνος μα το κόστος του ταξιδιού.

Τότε, ένα ταξίδι στο Παρίσι ήταν όνειρο ζωής. Πολλοί είχαν καταφέρει να το εκπληρώσουν, αλλά ο Ορέστης Λάσκος έγραψε ένα ποίημα, που έγινε άλλωστε διάσημο, για κάποιον που δεν θέλησε να εκπληρώσει τον πόθο του ενώ μπορούσε:

Το Παρίσι

Ξέρω έναν κύριο παράξενο πολύ
που λόγια πάντ’ αλλόκοτα μιλεί
για το Παρίσι
στην συντροφιά μας όταν έρθει να καθίσει.

Λένε γι’ αυτόν
πως από τα μαθητικά του χρόνια είχεν ορίσει,
μοναδικό
μες στη ζωή του ιδανικό
να πάει στο Παρίσι.

Χρόνια και χρόνια τον μεθούσε
τ’ ονειρεμένο αυτό ταξίδι
που ποθούσε.

Παντού για κείνο συζητούσε·
μες στα όνειρά του αυτό θωρούσε·
τόσο, που ο πόθος του με τον καιρό
του ’γινε μες στην ύπαρξή του ένα στολίδι
λαμπρό.

Να πάει στο Παρίσι…

Όταν ο Καραγάτσης συνομιλούσε με τους Πρωτοπόρους

Ποιους Πρωτοπόρους, θα ρωτήσετε. Με τον τίτλο αυτόν («Πρωτοπόροι») κυκλοφόρησε το 1930-31 ένα «περιοδικό της προχωρημένης διανόησης», όπως ήταν ο υπότιτλός του, που εκδιδόταν από ομάδα αριστερών λογοτεχνών-καλλιτεχνών, με ψυχή τους τον Πέτρο Πικρό και με την υποστήριξη του ΚΚΕ. Στα τέλη του 1931 το ΚΚΕ ήρθε σε σύγκρουση με τον Πικρό κατηγορώντας τον (όχι τελείως αβάσιμα) ότι χρησιμοποιεί το περιοδικό για προσωπική προβολή του, οπότε η υπόλοιπη συντακτική ομάδα αποχώρησε και εξέδωσε το περιοδικό «Νέοι Πρωτοπόροι», με το οποίο συνεργάστηκαν πολλοί αριστεροί και κομμουνιστές λογοτέχνες και διανοούμενοι, έως το 1936 που το περιοδικό έκλεισε με τη δικτατορία του Μεταξά.

Τον Αύγουστο του 1943 με πρωτοβουλία του ΕΑΜ εκδόθηκαν πάλι οι Πρωτοπόροι, φυσικά παράνομοι, αλλά με χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν σε νόμιμο έντυπο: τακτική κυκλοφορία, τιμή πώλησης, ακόμα και στήλη αλληλογραφίας.

Επειδή όμως το περιοδικό ήταν παράνομο, οι συνεργάτες του υπέγραφαν με ψευδώνυμα, εκτός από όσους είχαν βγει στο αντάρτικο. Έτσι, ας πούμε, μπορεί ο Γιώργος Λαμπρινός να υπέγραφε με το όνομά του, αλλά οι περισσότερες συνεργασίες ήταν ή ανυπόγραφες ή ψευδώνυμες: ως Μ. Αλκαίος υπογράφει ένα διήγημά του ο Ηλίας Βενέζης, ως Α. Ταπεινός έδωσε το ποίημα «Αθήνα 1943» ο Νίκος Καββαδίας, ενώ ο Μάρκος Αυγέρης, που ήταν στυλοβάτης του περιοδικού υπέγραφε Μ. Στεφανίδης (ψευδώνυμο του ψευδωνύμου, αφού το κανονικό του όνομα ήταν Παπαδόπουλος).

Οι Πρωτοπόροι εξέδωσαν πέντε τεύχη, έως τον Δεκέμβριο του 1943. Δεν ξέρω για ποιον λόγο διακόπηκε η έκδοση, αν δηλαδή υπήρξαν τεχνικές δυσκολίες ή αν έγινε η επιλογή να διοχετευτούν οι προσπάθειες στο εβδομαδιαίο περιοδικό Καλλιτεχνικά Νέα που κυκλοφορούσε νόμιμα.

Πέρα από ποιήματα και διηγήματα, οι Πρωτοπόροι δημοσίευαν και κριτικά κείμενα. Σε κάποια από αυτά γίνεται καλοπροαίρετη κριτική σε λογοτέχνες οι οποίοι δεν ανήκαν στην Αριστερά, σε μια προσπάθεια συζήτησης, προσέγγισης ή προσεταιρισμού τους. Έτσι, στο 3ο τεύχος δημοσιεύτηκε κριτική στο «Δαιμόνιο» του Γ. Θεοτοκά, ενώ στο 2ο τεύχος δημοσιεύτηκε μια συνολική κριτική του έργου του Μ. Καραγάτση, η οποία προκάλεσε, στο 4ο τεύχος, την απάντηση του ενδιαφερόμενου, έστω και με ψευδώνυμο -δήθεν ότι πρόκειται για «φίλο του Καραγάτση».

Βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα αυτή την ανταλλαγή απόψεων μέσα στην Κατοχή, και θα δημοσιεύσω εδώ τα δύο κείμενα, που τα πληκτρολόγησαν η Σουμέλα και ο Σκύλος -τους ευχαριστώ πολύ. Να σημειώσω ότι δεν είναι, βεβαίως, αθησαύριστα ή άγνωστα -αλλά, από την άλλη, δεν είναι και πολύ γνωστά, και πάντως δεν υπάρχουν στο Διαδίκτυο. Την επιστολή Καραγάτση την έχει σχολιάσει ο Αλέξ.Αργυρίου στο Αντί (τχ. 768-9/2002) και από εκεί αντλώ επίσης κάποια στοιχεία.

Μιλώντας στο Τραβέρσο

Την Παρασκευή που μας πέρασε, 15 του μήνα, συμμετείχα σε μιαν εκδήλωση στο βιβλιοπωλείο Τραβέρσο στην Καλλιθέα, όπου παρουσιάστηκαν τα γλωσσικά βιβλία μου. Την εκδήλωση την είχα προαναγγείλει και εδώ, και κάποιοι φίλοι του ιστολογίου μού έκαναν την τιμή να με επισκεφτούν.

Κάτι που δεν είχαμε προβλέψει όταν κανονίζαμε την εκδήλωση ήταν ότι θα συνέπιπτε με τον ημιτελικό του Φάιναλ φορ στο μπάσκετ, και μάλιστα ότι θα πέφταμε πάνω στο ματς που είχε τον Ολυμπιακό -έτσι, κάποιοι φίλοι που θα έρχονταν προτίμησαν (και δεν τους αδικώ) να δουν το μπάσκετ. Πάντως, έτσι κι αλλιώς ο (μικρός, πρέπει να πω) χώρος του βιβλιοπωλείου γέμισε -απλώς, δεν βγάλαμε καρέκλες έξω.

Κάτι που συνηθίζω σε ανάλογες περιπτώσεις είναι να δημοσιεύω το κείμενο της ομιλίας μου σε ειδικό άρθρο του ιστολογίου (καθώς και στη σελίδα About, όπου συγκεντρώνω όλες τις συνεντεύξεις, ομιλίες και τα συναφή).

Αυτό βέβαια έχει ένα κακό: επειδή στις ομιλίες μου, ιδίως όσες αφορούν παρουσίαση βιβλίων μου ή έχουν το ίδιο θέμα (Μύθοι για τη γλώσσα, ας πούμε), είναι αναπόφευκτο κάποια πράγματα να επαναλαμβάνονται, ο αναγνώστης που τα βλέπει όλα μαζί θα βρει πολλές αλληλοκαλύψεις, κάτι που δεν το παρατήρησε κάποιος που παρακολούθησε ζωντανά π.χ. την εκδήλωση στη Δράμα (και που βέβαια δεν είχε παρακολουθήσει την ίδια εκδήλωση π.χ. στο ΜΙΘΕ).

Έτσι και στην παρουσίαση που έγινε στο Τραβέρσο, που αφορά τα βιβλία μου, υπάρχουν πολλά στοιχεία κοινά με την προηγούμενη παρουσίαση στο βιβλιοπωλείο Booktalks, που είχε γίνει τον Γενάρη, και γενικά με άλλα κείμενά μου. Ωστόσο, στην προχτεσινή παρουσίαση υπάρχει κι ένα εντελώς καινούργιο κομμάτι, το εισαγωγικό, που αφορά την ιστορία της λέξης «τραβέρσο» -θα μπορούσε να είναι ένα αυτοτελές (μικρό) άρθρο του ιστολογίου. Και επειδή, όπως θα δείτε, επισημαίνω κάτι που μου φαίνεται λάθος στο λεξικό Μπαμπινιώτη, πολύ θα ήθελα όσοι έχετε ναυτική εμπειρία να με αντικρούσετε ή να με επιβεβαιώσετε.

Παρόλο που ξέχασα να φέρω το μαγνητοφωνάκι μου, αποδείχτηκε ότι και το σμαρτόφωνο κάνει καλά τη δουλειά του. Έτσι, μπορείτε να ακούσετε εδώ την εισήγησή μου και στη συνέχεια τη συζήτηση που ακολούθησε (ίσως να μην ακούγονται καλά οι ερωτήσεις -αλλά από τις απαντήσεις μου καταλαβαίνετε τι αφορούσαν):

Πολλά από αυτά που είπα δεν τα είχα γράψει, τα είπα εκτός κειμένου -ενώ και κάποια από αυτά που είχα γράψει δεν τα είπα. Θέλω να πω, το γραπτό κείμενο από το εκφωνηθέν διαφέρουν αρκετά -συμβαίνουν αυτά.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Ο τρίπους της Πυθίας

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή ένατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ και είναι η τέταρτη συνέχεια από το 7ο κεφάλαιο του βιβλίου “Πόλεμος και κατοχή”.

Από τα πρώτα μέτρα που πήραν οι αρχές κατοχής στη Μυτιλήνη ήταν η κατάσχεση όλων των ραδιοφώνων που βρίσκονταν σε χέρια ιδιωτών. Τα ραδιόφωνα των καφενείων τα άφησαν, σφραγισμένα όμως ώστε να πιάνουν μόνο την Αθήνα. Βρήκαν το μέτρο λυσιτελέστερο από τη γενική σφράγιση που είχαν επιβάλει στην Αθήνα. Στο νησί ζήτη­μα είναι αν υπήρχαν διακόσιες συσκευές, τις οποίες (η αλήθεια να λέγεται) τις αποθήκευσαν με προσοχή και τάξη σε ασφαλές μέρος, έτσι που τρία χρόνια αργότερα οι νόμιμοι κάτοχοί τους τις πήραν όλες πίσω και σε καλή κατάσταση.

Ο ποιητής παρέδωσε βέβαια το μουσειακής αξίας ραδιόφωνό του, αλλά την άλλη κιόλας μέρα έφτιαξε άλλο, διαλυόμενο και συναρμολογούμενο με μεγάλη ευκολία. Το σασί του ραδιοφώνου ήταν ένα ξύλινο χειροποίητο σκαμνί, που στην πάνω επιφάνειά του είχε κάποιες τρύ­πες οι οποίες δεν προκαλούσαν την προσοχή κανενός, από κάτω όμως από τις τρύπες υπήρχαν οι υποδοχές των λυχνιών, των συμπυκνωτών και των ακουστικών και η απαραίτητη καλωδίωση. Το ραδιόφωνο λειτουργούσε με ρεύμα του δικτύου, μέσω ενός μετασχηματιστή.

Όταν ήθελε ν’ ακούσει τους απαγορευμένους ραδιοσταθμούς ο ποιητής έφερνε τα απαραίτητα εξαρτήματα που τα ’χε σκορπίσει σε απόμερα συρτάρια, στις τσέπες παλιών σακακιών (των οποίων το χάρισμα σε ζητιάνους ή άλλα αναξιοπαθούντα πρόσωπα είχε απαγορεύσει ρητώς) και σε άλλα ευπροσπέλαστα αλλά ανύποπτα σημεία. Έβαζε τις δύο λυχνίες και τον σταθερό συμπυκνωτή στις ειδικές υπο­δοχές, βίδωνε τον μεταβλητό συμπυκνωτή, συνέδεε τη συσκευή με τα ακουστικά και ρυθμίζοντας το συμπυκνωτή της χωρητικότητας συντο­νιζόταν με το Κάιρο, το Λονδίνο ή τη Μόσχα.

Μπάρκο Μακάο, ένα έναυσμα;

Το σημερινό φιλολογικό σημείωμα το έχω δανειστεί ολόκληρο από ένα άρθρο του Δημήτρη Καρπούζη στο κυπριακό περιοδικό Μικροφιλολογικά (τεύχος 18, φθινόπωρο 2005), επομένως στον Δ. Καρπούζη πρέπει να πάνε τα εύσημα για την ανακάλυψη και τη φιλολογική έρευνα. Ωστόσο, επειδή στο άρθρο του ο Καρπούζης, ίσως για λόγους χώρου, δεν παραθέτει το ποίημα του Μοντεσάντου, και επειδή το τεύχος των Μικροφιλολογικών είναι έτσι κι αλλιώς δυσεύρετο, ίσως δεν είναι περιττή και η σημερινή δημοσίευση.

Στο τεύχος 141 του λογοτεχνικού περιοδικού «Νεοελληνικά Γράμματα», στις 26 Αυγούστου 1939, δημοσιεύτηκε το ακόλουθο ποίημα του κεφαλονίτη ναυτικού Αλέξ. Μοντεσάντου:

BARCO: «MACAO»

Στο μαύρο μπάρκο-μπέστια, του νέγρου κάπταιν Μάδη,
που το σκαρώσαμε κρυφά, στον όρμο του Τσάι-Σις,
δίπλα στον κάβο του Χαϊνάν φορτώσαμε χασίς,
και νύχτα, δίχως πλευρικά, τραβάμε στο σκοτάδι.

Χρόνος σωστός θα πέρασε που θάχουμε σαλπάρει
και σ’ άπνοιες πέφτοντας στεγνές και πούσια στεριανά,
ώς που να καβατζάρουμε το φάρο Παρανά,
μήτε για δείγμα θάχουμε φορτίο μέσα στ’ αμπάρι.

Όλοι μέσ’ το πειρατικό, μέχρι καραβοκύρη,
την Ιστορία μας έχουμε: Κάπου, στην Ταϊτή,
του κάπταιν Μάδη τ’ άρπαξαν την όμορφη Ρουτή,
κι αν στο χασίς δεν τόριχνε, θάκανε χαρακίρι.

Λένε για το λοστρόμο μας, το βέρο Μανταρίνο,
ταέλ εκατομμύρια πως είχε στο Τσουν-Κιν
μα τον τυλίξανε άσκημα μια μέρα στο Ναν-Κιν
και με τα κλέφτικα χαρτιά, τάχασε στο καζίνο.

Ο Καϊάμα, ο τρίτος μας, πούναι σοφός βραχμάνος,
κι αστροσοφία εδίδασκεν απάνου στο Δελχί,
τώρα καπνίζει να ξεχνά μιαν άλλην εποχή,
και δεν τον γνοιάζει να  γενεί, μακάρι, Μουσουλμάνος.

Κι ακόμα λεν για το Γραικό, πως μέσα στα πορνεία
έμαθε σκόνη να ρουφά σε χρόνια εφηβικά·
κι ότι στις πλώρες τράβαγε, τόνους ναρκωτικά,
σαν να  ζητούσε ηδονική να  κάνει αυτοκτονία.

Το τσούρμο μένει ψύχραιμο στην άγρια τρικυμία,
μ’ αν βρει τυφώνα ανθρώπινο, σκληρά θ’ αντισταθεί·
κι ως ότου το καράβι μας μέσ’ στο βυθό χαθεί,
αυτοί στον πόνο, στη χαρά, κρατούν κοινά ταμεία.

Άμεσα ή αμέσως; (σχολιασμός άρθρου του Π. Μπουκάλα και άλλα τινά)

Προοιμιακό… υστερόγραφο: Το άρθρο το είχα γράψει και μετά ήρθε η ελαφρώς αναπάντεχη διαφωνία στη χτεσινοβραδυνή σύσκεψη των αρχηγών, που φαίνεται ότι κάνει δικομματική την ως τώρα τρικομματική κυβέρνηση και σίγουρα κάνει εντελώς ανεπίκαιρο το άρθρο μου. Δεν έγραψα άλλο, επίκαιρο, επειδή δεν έχω κάτι πολύ σοφό να πω και επίσης επειδή η νύχτα βγάζει επίσκοπο κι η αυγή μητροπολίτη, δηλαδή δεν αποκλείεται εντελώς να υπάρξει και κόντρα-ανατροπή. Θα παρατηρήσω πάντως τον προφητικό στίχο «Και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι» -όλα τα είχε προβλέψει ο Καββαδίας!

Στην χτεσινή Καθημερινή δημοσιεύτηκε άρθρο του φίλου Παντελή Μπουκάλα, που σχολιάζει μια άλλη πτυχή της περίφημης προσωρινής διαταγής του Προέδρου του ΣτΕ βάσει της οποίας καλείται «να εκπέμψει άμεσα» η ΕΡΤ, διαταγή που τόσες και τόσες ερμηνείες δέχτηκε. Βέβαια, τώρα που διαβάζετε εσείς αυτό το άρθρο, υποθέτω πως θα έχει δημοσιοποιηθεί και η απόφαση του Συμβουλίου Αναστολών του ΣτΕ, δεδομένου ότι, σύμφωνα με το ρεπορτάζ, θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια να εκδοθεί «άμεσα» η απόφαση. Καθώς είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, τη χιλιοτραγουδισμένη διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» την παρακολουθούμε προσεχτικά και της έχουμε αφιερώσει ένα παλιότερο άρθρο (ενώ κι άλλες φορές έχουμε παρεμπιπτόντως αναφερθεί σ’ αυτήν). Προσωπικά, έχω ξαναγράψει πως «οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται», και πως η διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» δεν ισχύει ή τουλάχιστον δεν ισχύει με τον τρόπο που την παρουσιάζουν ορισμένα λεξικά. Να προειδοποιήσω (αμαρτία εξομολογημένη…) ότι σε μεγάλο βαθμό το άρθρο χρησιμοποιεί υλικό από παλιότερα άρθρα.

Πράγματι, σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη που αφιερώνει (στην τρίτη έκδοσή του, για την τέταρτη δεν ξέρω) ειδικό πλαίσιο στη διάκριση αυτή (σ. 134) άλλη είναι η σημασία του άμεσα και άλλη του αμέσως. ‘Αμεσα είναι το αντίθετο του έμμεσα και σημαίνει “απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός”, ενώ αμέσως σημαίνει “χωρίς καθυστέρηση, τώρα”. Έτσι, συνεχίζει, “μας απάντησε άμεσα” σημαίνει “απευθείας, χωρίς να μεσολαβήσουν άλλοι”, ενώ “μας απάντησε αμέσως” σημαίνει “μας απάντησε χωρίς καθυστέρηση”.

Για να ακούσουμε και την άλλη πλευρά, η καθηγήτρια της γλωσσολογίας Άννα Ιορδανίδου, στο βιβλίο της Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες, που το παρουσίασα σε ένα ακόμα παλιότερο άρθρο, δεν δέχεται την μπαμπινιωτική θέση. Λέει, και πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, ότι το άμεσα δεν σημαίνει μόνο «όχι έμμεσα, με άμεσο τρόπο» αλλά και «στο άμεσο μέλλον», π.χ. ο παιδικός σταθμός πρέπει να λειτουργήσει άμεσα, ενώ το αμέσως σημαίνει «πολύ γρήγορα, την επόμενη στιγμή», π.χ. Αμέσως μετά το Πάσχα, θα εκδοθεί το πόρισμα της επιτροπής. Έτσι μετατοπισμένη, η διάκριση κρατάει ακόμα, διότι καμιά μαμά δεν διανοήθηκε να φωνάξει το βλαστάρι της «Γιαννάκη, έλα άμεσα να φας!»

Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας φαίνεται να συμφωνεί, τουλάχιστον ενμέρει, με την άποψη του Μπαμπινιώτη, ενώ δεν ξέρω αν έχει πληροφορηθεί την άποψη της Ιορδανίδου. Παραθέτω τις δυο τελευταίες παραγράφους του άρθρου του που αφορούν πιο… άμεσα το θέμα μας.

Το γκαραντί, το γκαραντί θα μας μπατάρει!

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε χτες στην κυριακάτικη Αυγή, στη μηνιαία στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» -βέβαια είχε γραφτεί κάμποσες μέρες νωρίτερα.

Τις τελευταίες μέρες έγινε αρκετός λόγος για τις εγγυήσεις που πρώτα οι Φιλανδοί απαίτησαν και μετά κάμποσοι άλλοι εταίροι μας απείλησαν πως θα ζητήσουν προκειμένου να μας δανείσουν, και φαίνεται ότι το θέμα απειλεί να οδηγήσει σε ναυάγιο τη συμφωνία της 21ης Ιουλίου, η οποία τόσο πολύ (και τόσο άστοχα) πανηγυρίστηκε. Οι εγγυήσεις θα φέρουν ναυάγιο, ή, για να παραφράσω ανεπαίσθητα τον Καββαδία, το γκαραντί, το γκαραντί θα μας μπατάρει.

Βέβαια, ο Καββαδίας δεν έγραψε γκαραντί αλλά καραντί — και εδώ η διαφορά δεν είναι αμελητέα, όπως όταν λες γκαμήλα αντί για καμήλα, που έχεις την ίδια λέξη. Το καραντί του Καββαδία δεν έχει σχέση με την οικονομία, τουλάχιστον άμεση· είναι η θαλασσοταραχή που συνεχίζεται και μετά την κατάπαυση του ανέμου ή αλλιώς φουσκοθαλασσιά, κουφοθάλασσα ή αποθαλασσία. Πρόκειται για λέξη ναυτική, που ετυμολογείται από το τουρκ. karıntı (δίνη· πλευρικό κύμα), με επίδραση της τουρκικής λέξης kara η οποία ήδη χρησιμοποιείται σε πολλές ελληνικές λέξεις, ναυτικές και μη, ως πρώτο συνθετικό (καρα-).

Σάπιο σαντάρδο της εσχάτης πειρατείας

Ο τίτλος του σημερινού σημειώματος, ίσως το καταλάβατε, είναι ένας στίχος από ποίημα. Ο στίχος είναι του Βάρναλη. Θα ήθελα πολύ να σας πω από ποιο ποίημα είναι, αλλά έχασα τη σημείωση που είχα κρατήσει  –υποψιάζομαι ότι είναι στην τετράδα ποιημάτων της Αγίας Οικογένειας, που δεν τα έχω πρόχειρα, αλλά μπορεί και να πέφτω έξω. Οπότε, αντί να σας πω εγώ από ποιο ποίημα είναι, σας παρακαλώ να μου πείτε εσείς –ας γράψει κάποιος στα σχόλια όλο το τετράστιχο, να το σημειώσω κι εδώ.

Προσθήκη: Τελικά ο στίχος  είναι από το ποίημα «Φιλέλλην» (τα εισαγωγικά είναι μέρος του τίτλου), από τη συλλογή Ελεύθερος κόσμος του Βάρναλη, με αφιέρωση Ουίνστον Τσόρτσιλ, γραμμένο προφανώς όταν ο Τσόρτσιλ πήρε Νόμπελ λογοτεχνίας. Παραθέτω τα δυο πρώτα τετράστιχα:

Ο λόρδος με παράσημον περικνημίδος
και ξαφνικά με Νόμπελ της λογοτεχνίας!
Γαλάζιον αίμα κατακάθαρο και πρώτο,
«της νίκης ο πατήρ» και του ψυχρού πολέμου.

Σάπιο σαντάρδο της εσχάτης πειρατείας,
το ‘να του πόδι μες το λάκκο, τ’ άλλο απόξω,
πασκίζει αντάμα του να σύρει όλα τα βρέφη:
άμα πεθάνει ο Χάρος, πώς θα ζήσει ο αφέντης;

Όμως, οι περισσότεροι θα έχουμε μια άγνωστη λέξη. Τι είναι αυτό το σαντάρδο; Υπάρχει και τοπωνύμιο μ’ αυτό το όνομα, αλλά τι είναι; Αν γκουγκλίσετε, θα βρείτε άκρη. Αν ανοίξετε λεξικά, πρέπει να πάτε στα παλιότερα, τα καινούργια καλώς ή κακώς δεν την έχουν. Ο Δημητράκος γράφει ότι σαντάρδο είναι «το υπέρ την κορώνην της πρύμνης πλοίου στηλίδιον, εφ’ ου επαίρεται η εθνική σημαία» -πάλι άγνωστες λέξεις έχουμε, αλλά καταλαβαίνουμε ότι είναι «κοντάρι στην πρύμνη πλοίου που χρησιμεύει για την έπαρση της σημαίας» (Λεξικό Παπύρου) και κατ’ επέκταση η ίδια η σημαία του πλοίου.