Με μια μικρή δόση υπερβολής, θα μπορούσα να πω ότι χρωστάω χάρη στην κ. Αφροδίτη Μάνου, που μου έδωσε την αφορμή να γράψω ετούτο εδώ το άρθρο. Όμως εδώ σταματάει η προσπάθεια να μιμηθώ το «Υπέρ αδυνάτου» του Λυσία -δεν ταιριάζει άλλωστε στον κ. Μπαμπινιώτη, στυλοβάτη της πνευματικής μας ζωής, ο ρόλος του αδύνατου.
Ωστόσο, ο τίτλος στο σημερινό άρθρο είναι ακριβής. Πολλές φορές έχω επικρίνει τις γλωσσικές απόψεις του κ. Μπαμπινιώτη, σήμερα όμως θα τον υπερασπιστώ σε μιαν εντελώς άδικη επίθεση που δέχτηκε πρόσφατα, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, από την Αφροδίτη Μάνου. Το αστείο είναι ότι η επίθεση της κ. Μάνου είχε αφορμή το γνωστό πρόσφατο σημείωμα του κ. Μπαμπινιώτη σχετικά με την ελληνική απόδοση κάποιων όρων, το οποίο είχα κι εγώ σχολιάσει μάλλον αρνητικά πριν από 2-3 εβδομάδες. Αλλ’ ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
Πριν από 2-3 μέρες, η κ. Μάνου δημοσίεψε στον τοίχο της στο Φέισμπουκ το εξής σύντομο κείμενο:
«O κ. Μπαμπινιώτης δεν κατάργησε το ωμέγα απ’ τα ελληνικά; Δεν κατάργησε το πολυτονικό; Δεν μετάλλαξε τη γλώσσα μας, έτσι που να μην τη μαθαίνει κανείς; Δεν την άφησε ανοχύρωτη σε κάθε επέμβαση και παραμόρφωση; Τώρα παραπονιέται για το Take away;»
Δεν είναι σαφές αν η κ. Μάνου διαφωνεί με την πρόταση του κ. Μπαμπινιώτη για το take away, πάντως φαίνεται να το θεωρεί ζήτημα ήσσονος σημασίας μπροστά στα όσα υποτίθεται ότι έχει πάθει η γλώσσα μας, υποτίθεται εξαιτίας του κ. Μπαμπινιώτη.
Μπήκε η άνοιξη, πλησιάζει η βασιλική εποχή των φρούτων, ο Μάης δηλαδή και ο Ιούνης. Στο ιστολόγιο έχουμε παρουσιάσει όλα σχεδόν τα οπωρικά της εποχής, με μια εξαίρεση που θα την καλύψουμε σήμερα. Εννοώ μια οικογένεια μικρών καρπών που μερικά από αυτά τα γνωρίζει ο άνθρωπος από την αρχή του χρόνου, αλλά εξακολουθεί να τα καταναλώνει έτσι, άγρια, όπως και πριν από χιλιάδες χρόνια, όταν ήταν τροφοσυλλέκτης. Εννοώ τα «φρούτα του δάσους» όπως συλλογικά είναι γνωστά όταν δίνουν το άρωμά τους σε χυμούς και παγωτά. Μαζί τους θα εξετάσουμε όμως και τον μεγάλο αδελφό τους, τα μούρα, παρά τις μεγάλες διαφορές, γιατί ανήκει στην ίδια οικογένεια. Και αφού είναι μεγάλος αδελφός, στα μούρα αφιερώνουμε το μεγαλύτερο κομμάτι του άρθρου, αλλά και τον τίτλο. Να πω εδώ ότι το άρθρο αυτό είναι παρμένο από το βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις, αλλά εδώ έχω κάνει κάποιες αλλαγές και προσθήκες.
Όλα αυτά τα μικρούλια φρούτα στα αγγλικά λέγονται συλλογικά berries, διότι τα περισσότερα έχουν τη λέξη αυτή ως β’ συνθετικό: raspberry, blackberry, blueberry κτλ. Στα ελληνικά δεν ξέρω αν έχουμε στανταρισμένη απόδοση ή αν τα λέμε «μουροειδή». Βρίσκω στα λεξικά ότι το berry το λέμε μώρον, προσέχοντας να μην πέσει ο τόνος. Πάντως, από τα μούρα θα ξεκινήσουμε.
Το μούρο είναι ο καρπός της μουριάς· η μουριά είναι δέντρο που μπορεί να φτάσει σε μεγάλο ύψος και που ζει πολύ. Υπάρχει η κόκκινη μουριά, η άσπρη και η μαύρη, που δίνουν καρπούς του αντίστοιχου χρώματος. Η άσπρη και η μαύρη μουριά, όμως, έπαιζαν τα παλιότερα χρόνια πολύ σημαντικό ρόλο στην οικονομία, όχι για τους καρπούς τους αλλά για τα φύλλα τους. Φυσικά, τα φύλλα δεν τρώγονται από τον άνθρωπο, είναι όμως έξοχη τροφή για τον μεταξοσκώληκα και η παραγωγή του μεταξιού ήταν κεντρική οικονομική δραστηριότητα επί αιώνες.
Ένα σημαντικό βιβλίο κυκλοφόρησε, χωρίς τυμπανοκρουσίες, πριν από μερικούς μήνες, η δίτομη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Ρώμου Φιλύρα με τίτλο «Ποιήματα – Άπαντα τα ευρεθέντα», σε φιλολογική επιμέλεια του Χ. Καράογλου και της Αμαλίας Ξυνογαλά. Στον Ρώμο Φιλύρα (1888-1942) είχα αφιερώσει ένα άρθρο πέρυσι το καλοκαίρι, είναι από τους ποιητές που θεωρώ πολύ σημαντικούς, και θα χαρακτήριζα «εκδοτικό γεγονός» την έκδοση, μια και ως τώρα τα ποιήματα του Φιλύρα ήταν διεσπαρμένα σε πολλά και δυσεύρετα βιβλία. Πρώτος είχε επιχειρήσει τη συγκέντρωση των ποιημάτων του Φιλύρα ο Αιμ. Χουρμούζιος το 1938, και εξέδωσε έναν τόμο με τις συλλογές που είχε κυκλοφορήσει ο Φιλύρας πριν κλειστεί στο Δρομοκαΐτειο, απευθύνοντας παράλληλα έκκληση σε όλους τους ενδιαφερόμενους να του στείλουν ό,τι υλικό είχαν ενόψει της έκδοσης άλλων τόμων. Με τον πόλεμο, το σχέδιο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, και, το χειρότερο, χάθηκε και το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Χουρμούζιος. Οπότε, σήμερα ο Καράογλου και η Ξυνογαλά έρχονται να συνεχίσουν αυτό που άφησε μισοτελειωμένο ο Χουρμούζιος, 75 χρόνια μετά. Αποτέλεσμα είναι μια δίτομη έκδοση, ο πρώτος τόμος με τα ποιήματα ως το 1923 (μαζί και τα ‘παραλειπόμενα’, που δεν είχαν συμπεριληφθεί σε συλλογές) και ο δεύτερος από το 1924 ως τον θάνατο του Φιλύρα. Οι δυο τόμοι πιάνουν πάνω από 1000 σελίδες και προσφέρονται σε συγκριτικά χαμηλή τιμή (35 ευρώ με την έκπτωση, παίζει ρόλο και το γεγονός ότι ο εκδοτικός οίκος είναι πανεπιστημιακός) αλλά στους καιρούς που περνάμε το ποσό αυτό είναι σίγουρα κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο.
Η δουλειά των επιμελητών είναι υποδειγματική τόσο στην έρευνα όσο και στην επιμέλεια. Τα ευρετήρια (τίτλων και πρώτων στίχων) βοηθούν την αναζήτηση, υπάρχει γλωσσάρι με τις δύσκολες λέξεις (μαζί και όσες έπλασε ο μέγας γλωσσοπλάστης Φιλύρας), ενώ καταγράφονται και οι μεταγενέστερες δημοσιεύσεις κάθε ποιήματος. Χάρηκα που είδα εναρμονισμένη την ορθογραφία με τα σημερινά. Οι επιμελητές έχουν συγκεντρώσει ποιήματα από πολλές πηγές, έχουν αποδελτιώσει αρκετά έντυπα, κι όμως ξέρουν κι οι ίδιοι ότι η συλλογή τους έχει αναπόφευκτες ελλείψεις. Αντιγράφω από τον πρόλογο (που είναι γραμμένος το 2012): Η ανά χείρας συγκεντρωτική δίτομη έκδοση -κατά σύμπτωση, στις 9 Σεπτεμβρίου τρ.έ., συμπληρώνονται εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο του Φιλύρα- κάνει προσιτό στους σημερινούς αναγνώστες το μέγιστο μέρος του (δημοσιευμένου και αδημοσίευτου) ποιητικού έργου αυτού του «ελάσσονος» αλλά σημαντικού (παραδοσιακού μα και νεωτερικού) ποιητή των αρχών του 20ού αιώνα και του Μεσοπολέμου· πιστεύουμε ότι η έκδοσή μας θα συμβάλει τόσο στην πληρέστερη γνωριμία μας με την ποιητική φωνή του Φιλύρα, την εξέλιξη και τις διακυμάνσεις της, όσο και, γενικότερα, στη μελέτη του νεοελληνικού λυρισμού. Όπως δηλώνεται στον υπότιτλο «Άπαντα τα ευρεθέντα», η έκδοσή μας έχει ελλείψεις. Αφενός, λανθάνουν και άλλα δημοσιευμένα ποιήματα (άγνωστο πόσα) και, αφετέρου, είναι βέβαιο ότι έχουν χαθεί οριστικά ή λανθάνουν πολλά αυτόγραφα. Συγκεκριμένα, δεν βρήκαμε τα αυτόγραφα του Αρχείου Γ. Φτέρη και του Φακέλου Ενώσεως Συντακτών, που είχε δει ο Κόρφης, καθώς και το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Αιμ. Χουρμούζιος. Είχαμε, όμως, την τύχη να βρούμε αυτόγραφα έξι αδημοσίευτων ποιημάτων στο αρχείο του γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ, στο Μ.Ι.Ε.Τ., καθώς και ένα μικρό μέρος των αυτογράφων που είχε δώσει ο ποιητής στον Ηλία Ζιώγα. Τη μεγαλύτερη ευχάριστη έκπληξη αισθανθήκαμε τον Ιούλιο του 2008, όταν, στο νεοαποκτηθέν, τότε, από το ΕΛΙΑ, Αρχείο Μιλτιάδη Μαλακάση, βρήκαμε έναν ταχυδρομικό φάκελο που περιέχει τριάντα έξι φύλλα με ισάριθμα δακτυλογραφημένα ποιήματα (δεκαέξι από τη Θυσία και άλλα είκοσι), καθώς και τέσσερα χειρόγραφα φύλλα από άγνωστο (του Μαλακάση;) γραφικό χαρακτήρα με μεταφρασμένο ένα ποίημα του P. B. Shelley.
Ή ίσως Ιουνιανά, μια και χτες μπήκε ο Ιούνης. Μεζεδάκια ετεροχρονισμένα επίσης, αφού κανονικά τα σερβίρουμε το Σάββατο, αλλά χτες, που ήταν πρώτη του μηνός, πήρε τη θέση τους το Μηνολόγιο του Ιουνίου. Μεζεδάκια ίσως ταξιδιωτικά, αφού σήμερα ταξιδεύω για Γιάννενα, όπου αύριο το βράδυ θα γίνει και μια εκδήλωση-παρουσίαση στις 9 μ.μ. στα Παλιά Σφαγεία.
Τέλειωσαν και οι πανελλήνιες εξετάσεις, που πρόσφεραν υλικό αξιοσχολίαστο. Παρατήρησα ότι στις εξετάσεις γλώσσας των ΕΠΑΛ δόθηκε ένα κείμενο του Ιω. Ξηροτύρη, γραμμένο πριν από μισόν αιώνα περίπου (το 1964), από τη συλλογή δοκιμίων του «Επίκαιρα κοινωνικά ζητήματα», με θέμα… τη διαφήμιση. «Πιο επίκαιρος πεθαίνεις», σχολίασα. Δεν είμαι αντίθετος στο να δίνονται στις εξετάσεις παλιότερα κείμενα, αλλά θα πρέπει να αναφέρονται σε πράγματα που δεν έχουν αλλάξει πολύ. Όμως η διαφήμιση πριν από 50 χρόνια δεν έχει καμιά σχέση με τη σημερινή, οπότε η επιλογή του κειμένου αυτού ήταν, πιστεύω, άστοχη.
Την επιλογή του κειμένου αυτού την επέκρινε και ο Γ. Γιατρομανωλάκης στο Βήμα, και μάλιστα σε δύο άρθρα του (ένα ειδικά αφιερωμένο και ένα όπου μιλάει γενικώς για τις εξετάσεις). Βέβαια, κάπως τα παραλέει, αφού θεωρεί ότι το κείμενο του Ξηροτύρη ήταν «ανορθόγραφο και ασύντακτο». Και πράγματι, στο κείμενο του Ξηροτύρη υπάρχει ένα ορθογραφικό λάθος, οι «μετώπες», και πράγματι είναι ανεπίτρεπτο σε θέματα εξετάσεων να υπάρχουν λάθη, αλλά δεν θα πούμε ανορθόγραφο ένα κείμενο που περιέχει ένα (1) λάθος, διότι τότε «ανορθόγραφο» πρέπει να χαρακτηριστεί και το άρθρο του ίδιου του Γιατρομανωλάκη (το δεύτερο), αφού έχει τη λέξη «αυγάτισε» (άλλη μια εκδήλωση του ‘Νόμου του Μπούμεραγκ’). Το αστείο είναι πως τα δυο ορθογραφικά λάθη είναι πολύ παρόμοια. Γράφουν κάποιοι «μετώπη» επειδή την παρετυμολογούν από το μέτωπο, ενώ είναι από μετά+οπή, και παρομοίως γράφουν πολλοί «αυγατίζω» επειδή το παρετυμολογούν από το αυγό, ή από το λατινικό augeo, ενώ βγαίνει από το «εβγατίζω» (και αυτό από το εκβατός). Ούτε μπορεί να θεωρηθεί ασύντακτη η φράση «Εφημερίδες, περιοδικά εικονογραφημένα και μη, δρόμοι, σιδηροδρομικοί σταθμοί, γραφεία ταξιδιών, μετώπες σπιτιών, μανδρότοιχων (!) είναι πλημμυρισμένα (sic κατά Γιατρ.) από διαφήμιση», αφού ο κανόνας που ίσχυε τότε (και που ίσως ισχύει ακόμα) όταν έχουμε ουσιαστικά από διαφορετικά γένη είναι να μπαίνει η μετοχή σε γένους ουδέτερο πληθυντικό (όπως και στα αρχαία: λίθοι πλίνθοι κέραμοι, ατάκτως ερριμμένα). Άκομψο ίσως, αλλά συντακτικά σωστό. Όχι ασύντακτο.
Στο σημερινό μας φιλολογικό άρθρο θα αναφερθώ, όχι για πρώτη φορά, στο ποιοτικό λαϊκό εβδομαδιαίο περιοδικό Μπουκέτο, που μεσουράνησε στον ελληνικό περιοδικό τύπο από το 1924 έως το 1946, αν και θα ήταν ακριβέστερο να πούμε ότι η χρυσή εποχή του σταματάει περίπου στα 1934. Εκδότης του ήταν ο Κων. Θεοδωρόπουλος, διευθυντής ήταν ο Ν. Καμαρινόπουλος, ενώ στη συντακτική του ομάδα συμμετείχαν, κατά καιρούς, ο Μήτσος Παπανικολάου, ο Χάρης Σταματίου, ο Απ. Μαγγανάρης, ο Γιώργος Κοτζιούλας.
Θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε και «οικογενειακό» περιοδικό, ή «λαϊκό», ή «περιοδικό ποικίλης ύλης», ωστόσο αυτοί οι όροι παραπέμπουν σε έντυπα χαμηλότερων απαιτήσεων και αδικούν το Μπουκέτο, το οποίο, όχι τυχαία, αυτοπροσδιοριζόταν ως «Εβδομαδιαία εικονογραφημένη φιλολογική επιθεώρησις» και, τουλάχιστο στη χρυσή εποχή του, διατηρούσε ανοιχτή επαφή με την καλή λογοτεχνία, ελληνική και ξένη. Φυσικά, από το Μπουκέτο δεν έλειπε η ελαφρά ποικίλη ύλη, τα μεταφρασμένα γαλλικά αισθηματικά μυθιστορήματα, τα ιστορικά αφηγήματα, οι σπαζοκεφαλιές, οι εύθυμες ιστορίες, η κοσμική στήλη και τα ανέκδοτα.
Στο Μπουκέτο δημοσίευσαν έργα τους οι κορυφαίοι της ελληνικής λογοτεχνίας της εποχής: Παλαμάς, Νιρβάνας, Ουράνης, Πορφύρας, Μαλακάσης, Βλαχογιάννης, Μυρτιώτισσα, Λαπαθιώτης, Ξενόπουλος, Φιλύρας. Επίσης, οι εκδότες του περιοδικού συστηματικά αναζητούσαν ντοκουμέντα από παλιότερες εποχές και δημοσίευαν ανέκδοτα κείμενα παλαιότερων συγγραφέων ή αναμνήσεις παλαίμαχων λογίων, ηθοποιών ή δημοσιογράφων, συχνά σε συνέχειες. Να προσθέσουμε επίσης την προσεγμένη εμφάνιση του περιοδικού και τη στρωτή και πλούσια δημοτική γλώσσα (ο Χ. Σταματίου με καμάρι χαρακτήριζε το περιοδικό «ανώτερο φροντιστήριο της δημοτικής γλώσσας») που το έκαναν να ξεχωρίζει από τα ομοειδή έντυπα της εποχής. Έτσι, δεν είναι περίεργο ότι στους διψασμένους νέους της επαρχίας το Μπουκέτο φάνταζε σαν πανέρι γεμάτο θησαυρούς -«Ευαγγέλιο της λογοτεχνίας» είχε φανεί στον έφηβο Κοτζιούλα σύμφωνα με μεταγενέστερες αναμνήσεις του.
Ο Βασίλης Μιχαηλίδης (1849-1917) θεωρείται ο εθνικός ποιητής της Κύπρου. Έγραψε πολλά ποιήματα, εθνικά, λυρικά και σατιρικά, σε κυπριακή διάλεκτο αλλά και σε καθαρεύουσα, από τα οποία το γνωστότερο είναι το «Η 9η Ιουλίου 1821«.
Κι άλλη φορά μπορεί να βρούμε ευκαιρία να μιλήσουμε για τον Μιχαηλίδη, αλλά σήμερα, που είναι Τσικνοπέμπτη, ταιριάζει πιστεύω να αναφερθώ σε μια ιδιαίτερη πτυχή του έργου του, στα «μυλλωμένα» στιχουργήματά του. Η λέξη «μυλλωμένα» είναι κυπριακή. Μύλλα στην κυπριακή διάλεκτο είναι το λίπος, και μυλλωμένος, στην κυριολεξία, σημαίνει «αρτύσιμος». Όμως η λέξη έχει και μια μεταφορική σημασία, σημαίνει τα αθυρόστομα, τα πονηρά, τα σκαμπρόζικα στιχουργήματα. Οι Ελλαδίτες τα λέμε πιπεράτα αστεία (παλιότερα τα λέγανε και αλατισμένα), οι Κύπριοι τα λένε μυλλωμένα.
Ο Μιχαηλίδης έγραψε κάμποσα μυλλωμένα τραγούδια, ιδίως στα νιάτα του, τα οποία κυκλοφορούσαν χειρόγραφα ή προφορικά στις αντροπαρέες της Λεμεσού περί το 1880. Το πιο γνωστό από αυτά είναι ο Αμολόητος, και αυτό το ποίημα θα σας παρουσιάσω σήμερα. Επειδή, όπως είπα, διαδιδόταν προφορικά, σήμερα σώζεται σε πολλές παραλλαγές. Το καλό περιοδικό «Μικροφιλολογικά» της Λευκωσίας, με το οποίο συνεργάζομαι, παρουσίασε πέρυσι (στη σειρά «Μικροφιλολογικά τετράδια», ο αρ. 11) ένα αφιέρωμα στα μυλλωμένα τραγούδια του Μιχαηλίδη και σε κάποιες άγνωστες ως τώρα παραλλαγές του Αμολόητου, σε επιμέλεια του Λευτέρη Παπαλεοντίου και του Κυριάκου Ιωάννου. Όλο το υλικό του σημερινού άρθρου είναι παρμένο από το αφιέρωμα των Μικροφιλολογικών Τετραδίων.
Φυσικά εμείς οι καλαμαράδες έχουμε πολλές άγνωστες λέξεις, κι επειδή το ποίημα είναι μεγαλούτσικο, για ευκολία βάζω τις εξηγήσεις στη συνέχεια του κάθε στίχου, πάντα αξιοποιώντας το γλωσσάρι των Μικροφιλολογικών. Το παχύ σ, επειδή δεν μπορώ να το βγάλω, το αποδίδω με «σι». Το παχύ ζ (στο τζ) το αγνοώ. Τις απλές μεταβολές των κυπριακών (τζαι = και, πκιάνουν = πιάνουν κτλ.) τις θεωρώ ευκόλως εννοούμενες.
Σήμερα είναι του Αγίου Βαλεντίνου, γιορτή των ερωτευμένων, όπως τουλάχιστον μάθαμε, εμείς οι παλιότεροι, στα τέλη των εβδομήντα, αν θυμάμαι καλά. Κοιτάζοντας τα περιεχόμενα του ιστολογίου βλέπω ότι ως τώρα δεν έχω αφιερώσει άρθρο στη γιορτή αυτή και ούτε τώρα έχω την πρόθεση να το κάνω, παρά μόνο έμμεσα, αφού δεν θα αναφερθώ στους ερωτευμένους και στον έρωτα αλλά στον γάμο -που θα μπορούσε να θεωρηθεί είτε ως επισημοποίησή του είτε ως η ταφόπλακά του, σύμφωνα με το γνωστό ρητό που λέει πως ο γάμος σκοτώνει τον έρωτα. Μόνο που δεν θα ασχοληθώ με τον γάμο γενικώς αλλά ειδικώς με ένα είδος γάμου που δεν έχει ακόμα θεσπιστεί στην Ελλάδα, τον γάμο ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου.
Το θέμα είναι επίκαιρο, αφού αυτές τις μέρες συζητιέται στη Γαλλία και στη Μεγάλη Βρετανία η αναγνώριση του γάμου των ομοφύλων. Στη Γαλλία, ήταν προεκλογική υπόσχεση της σοσιαλιστικής κυβέρνησης, και τώρα υλοποιείται, αφού προχτές εγκρίθηκε το σχέδιο νόμου από τη Βουλή. Η κεντροδεξιά αντιπολίτευση ακολούθησε παρελκυστική πολιτική: κατέθεσε 4999 τροπολογίες με αποτέλεσμα η συζήτηση σε πρώτη ανάγνωση να διαρκέσει 109 ώρες, αλλά αυτό απλώς καθυστέρησε την τελική ψηφοφορία, χωρίς να επηρεάσει πολύ το αποτέλεσμα (329 ψήφοι υπέρ και 229 κατά). Προηγήθηκαν μεγάλες διαδηλώσεις, τόσο των αντίθετων με το νομοσχέδιο, όσο και των υποστηρικτών του: οι αντίθετοι κινητοποίησαν συνολικά περισσότερο κόσμο, αλλά η τελευταία διαδήλωση των υποστηρικτών ήταν μεγαλύτερη. Υπέρ του νόμου ήταν και οι δημοσκοπήσεις.
Στη Γαλλία είχε ήδη θεσπιστεί το 1999, από την αριστερή κυβέρνηση Ζοσπέν, ο θεσμός του συμφώνου συμβίωσης (PACS), το οποίο ήταν ανοιχτό και σε ομόφυλα και σε ετερόφυλα ζευγάρια, αλλά, ενώ σε όλα τα άλλα θέματα πλησίαζε τον γάμο, δεν έδινε δικαίωμα σε υιοθεσία (ή τεκνοθεσία, αν επιμένετε πολύ –το έχουμε ξανασυζητήσει). Το σύμφωνο αυτό δεν ήταν γάμος, βέβαια. Το 2004 ο Νοέλ Μαμέρ, δήμαρχος της πόλης Μπεγκλ κοντά στο Μπορντό (σήμερα είναι και βουλευτής των Πρασίνων), πάντρεψε ένα ζευγάρι ομοφυλόφιλων ανδρών, εκμεταλλευόμενος την ασαφή διατύπωση του Αστικού Κώδικα, αλλά ο γάμος στη συνέχεια ακυρώθηκε (Κάτι ανάλογο είχε γίνει, αν θυμάστε, στην Τήλο το 2008 από τον πρωτοπόρο δήμαρχο του νησιού, τον αξέχαστο Τάσο Αλιφέρη).
Στην Αγγλία τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Εκεί το ισχύον (από το 2004) σύμφωνο συμβίωσης (civil partnership) έχει εφαρμογή μόνο σε ζευγάρια του ίδιου φύλου, αλλά ήδη δίνει πλήρη δικαιώματα σε υιοθεσία. Στην πραγματικότητα, έτσι όπως έχει εξελιχθεί, δεν διαφέρει παρά ελάχιστα από τον πολιτικό γάμο, όσον αφορά δικαιώματα και υποχρεώσεις -μόνο στο τελετουργικό. Αρχικά, η κυβέρνηση φρόντιζε να τονίζει ότι το σύμφωνο δεν είναι γάμος και απαγόρευε να γίνονται τελετές σε χώρους λατρείας και να χρησιμοποιούνται θρησκευτική μουσική ή σύμβολα, αλλά κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης παρουσίασε το σημερινό νομοσχέδιο, το οποίο ανοίγει τον θρησκευτικό γάμο σε πρόσωπα του ίδιου φύλου, εφόσον βεβαίως το αντίστοιχο δόγμα τον δέχεται. Φυσικά, αν ένα δόγμα δεν δέχεται τον γάμο μεταξύ ομοφύλων, δεν θα εξαναγκαστεί να τελέσει τέτοιους γάμους. Υπάρχουν όμως προοδευτικά προτεσταντικά και εβραϊκά δόγματα που τον δέχονται.
Τέτοια βήματα προόδου, ισότητας και απελευθέρωσης φαντάζουν αδιανόητα για την Ελλάδα όπου τα κόμματα δειλιάζουν να έρθουν σε σύγκρουση με την πανίσχυρη Εκκλησία. Κατά σύμπτωση, αυτές τις μέρες συζητιέται στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Στρασβούργου η προσφυγή οργανώσεων ομοφυλοφίλων εναντίον του ελληνικού συμφώνου συμβίωσης, το οποίο είναι ανοιχτό μόνο σε ετερόφυλα ζευγάρια. Βέβαια, πρέπει να πούμε εδώ ότι δεν είναι ακριβές αυτό που διαβάζουμε μερικές φορές, ότι τάχα όλες οι άλλες χώρες της Ευρώπης (ή της ΕΕ) έχουν θεσπίσει σύμφωνο συμβίωσης ομοφύλων και μόνο η Ελλάδα παραμένει θλιβερός ουραγός. Αν πιστέψουμε έναν χάρτη που βλέπω στη Βικιπαίδεια, οχτώ ευρωπαϊκές χώρες (6 της ΕΕ και Νορβηγία-Ισλανδία) έχουν θεσπίσει τον γάμο ομοφύλων (σύντομα θα γίνουν 10, αφού θα προστεθούν η Γαλλία και η Μεγ. Βρετανία), πολλές άλλες έχουν σύμφωνο συμβίωσης για ομόφυλα ζευγάρια, ενώ η Ελλάδα με την Ιταλία είναι οι μόνες χώρες από την «παλιά» ΕΕ που δεν έχουν καμιά αναγνώριση ένωσης ομόφυλων ζευγαριών. Σε κάποιες άλλες χώρες, της ανατολικής κυρίως Ευρώπης, ανάμεσά τους η Βουλγαρία και η Πολωνία, έχουν συνταγματική απαγόρευση των ομόφυλων ενώσεων, άρα είναι πιο καθυστερημένες από την Ελλάδα. Εμείς είμαστε μαζί με την Ιταλία, την Κύπρο, την Αλβανία, την Τουρκία, την Ακατονομαστία, τη Βοσνία, τη Ρουμανία -αν και η Τουρκία είναι πιο μπροστά από εμάς, αφού έχει θεσπίσει υποχρεωτικό τον πολιτικό γάμο και προαιρετικό τον θρησκευτικό. Νότιες χώρες όλες, αλλά δεν είναι καθαρά γεωγραφικό το θέμα: νότιες είναι και η Ισπανία με την Πορτογαλία, νότιες και χρεωμένες, αλλά έχουν θεσπίσει τον γάμο των ομοφύλων.
Εντάξει ο γάμος, θα πείτε, αλλά με τα παιδιά το πράγμα αλλάζει και δεν υπάρχει ενιαία στάση. Στη Γαλλία, ας πούμε, απαγορεύεται ρητά η δυνατότητα χρήσης παρένθετης μητέρας ώστε τα ζευγάρια ομοφυλοφίλων ανδρών να αποκτούν «δικά τους» παιδιά με τον τρόπο αυτό, γιατί θεωρείται «εμπόριο μήτρας» (πληθυντικό θέλει εδώ, αλλά δεν τον αντέχω). Μάλλον συμφωνώ με την άποψη αυτή. Πολλοί διαφωνούν και με την υιοθεσία γενικώς από ομόφυλα ζευγάρια, και λένε, αρκετοί από αυτούς καλόπιστα, ότι τα παιδιά, για να μεγαλώσουν ομαλά, πρέπει να έχουν έναν μπαμπά και μία μαμά και ότι δεν έχουν μελετηθεί οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που θα είχε στην κοινωνία μια τέτοια μορφή ομοφυλογονικής (να το πούμε έτσι;) οικογένειας.
Κάποτε έλεγα κι εγώ το ίδιο, ωστόσο έχω αλλάξει γνώμη. Καταρχάς, ας ησυχάσουν οι συντηρητικοί, οι ομοφυλόφιλοι δεν πολλαπλασιάζονται έτσι, τα παιδιά των ομοφυλοτέτοιων οικογενειών δεν θα έχουν ομοερωτικό προσανατολισμό σε πολύ διαφορετικό ποσοστό από τα άλλα παιδιά. Δεύτερον, αναγνωρίζω βέβαια ότι δεν έχουν γίνει μελέτες σε βάθος χρόνου, αλλά οι άνθρωποι δεν είναι δροσόφιλες, μια μελέτη θα διαρκούσε κάμποσες δεκαετίες ή και αιώνες αν θέλαμε να την κάνουμε με όλους τους κανόνες της τέχνης. Όμως, αγαπητοί μου, εδώ έχουμε δεχτεί αδιαμαρτύρητα να τρώμε μεταλλαγμένα και να σηκώνουμε κεραίες κινητής τηλεφωνίας στις ταράτσες μας, πράγματα που επηρεάζουν ολόκληρη την κοινωνία, χωρίς καμιάν απολύτως μακρόπνοη μελέτη, και θα εξαντλήσουμε την προφυλακτικότητά μας (αν υπάρχει αυτή η λέξη) σε μια μειονότητα, και μάλιστα για ένα θέμα που στην πράξη αφορά ένα πολύ μικρό ποσοστό της κοινωνίας; Υποκριτικό το βρίσκω. Κι έπειτα, είναι τάχα όλα ανέφελα στις συμβατικές ετεροτέτοιες οικογένειες; Κι αν το ιδανικό μοντέλο είναι «ένας μπαμπάς και μία μαμά», τότε ήδη δεν το τηρούμε, αφού πάρα πολλά παιδιά μεγαλώνουν σε μονογονικές οικογένειες. Το παιδί κυρίως θέλει αγάπη και στοργή, και αυτήν μπορεί να τη βρει εξίσου καλά σε ένα ετερόφυλο ζευγάρι γονέων όσο και σε ένα ομόφυλο.
Είναι κωμικό πάντως, ότι οι συντηρητικοί είναι λάβροι εναντίον του γάμου των ομοφύλων και θεωρούν ότι διαλύει τον θεσμό του γάμου και τον θεσμό της οικογένειας, χωρίς να βλέπουν, οι κοντόφθαλμοι, ότι, αντίθετα, ο γάμος των ομοφύλων αποτελεί, προσωρινά έστω, τον απόλυτο θρίαμβο του θεσμού του γάμου (και της οικογένειας). Θρίαμβος, είπα, προσωρινός. Όταν αποκτήσουν και ασκήσουν οι ομοφυλόφιλοι το δικαίωμα να παντρεύονται και να αποκτούν παιδιά, δεν αποκλείεται, στη συνέχεια, να αμφισβητήσουν τις κατακτήσεις τους. Όχι όμως πριν.
Άλλοι θα πουν ότι δεν είναι και καμιά σπουδαία κοινωνική κατάκτηση ο γάμος των ομοφυλοφίλων, τη στιγμή που ακόμα και στις χώρες όπου έχει θεσπιστεί αυτός ο θεσμός εξακολουθεί να ισχύει η στυγνή εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, να πεθαίνουν άστεγοι στο δρόμο και τα λοιπά. Κι αυτήν την αντίρρηση υποκριτική τη βρίσκω. Καταρχάς, μόνο ομοφυλόφιλος θα είχε το ηθικό δικαίωμα να πει ότι η ισότητα δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων δεν είναι αξιόλογο θέμα, και ότι προέχουν άλλα μεγαλύτερα. Δεύτερον, και τόσες άλλες κατακτήσεις και εκσυγχρονιστικά μέτρα, όπως π.χ. το δικαίωμα ψήφου ή η υποχρεωτική εκπαίδευση, η καθιέρωση της δημοτικής ή οι άδειες μετ’ αποδοχών, δεν είχαν ως αποτέλεσμα την ανατροπή του καπιταλισμού, αλλά δεν παύουν να αποτελούν βήματα προόδου. Τρίτον, υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στην κοινωνική πρόοδο και την πολιτική. Όσοι θαυμάζουν τους Ισλανδούς για τα πρωτοπόρα τους βήματα στη θέσπιση Συντάγματος από τον λαό, ας τους μιμηθούν πρώτα στην καθιέρωση του γάμου των ομοφύλων. Πολίτης που θεωρεί ανώμαλους ή κατώτερους μια μερίδα συμπολιτών του με βάση, ας πούμε, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, δεν μπορεί να φτιάξει Σύνταγμα -ή, αν φτιάξει, θα είναι χειρότερο κι από τις προτάσεις του Τζήμερου.
Συναφής με αυτή την αντίρρηση είναι μια άλλη, που λέει ότι μπορεί η πλούσια Δυτική Ευρώπη να θεσπίζει γάμους ομοφύλων, αλλά στη χρεοκοπημένη Ελλάδα, όπου κόσμος αυτοκτονεί από την ανέχεια, είναι πολυτέλεια (ή και ασέβεια) να εστιάζεται η συζήτηση σε τέτοια θέματα. Καταρχάς, δεν εστιάζεται η συζήτηση στα θέματα αυτά. Δεύτερον, και άλλες χώρες που δοκιμάζονται (Ισπανία, Πορτογαλία) έχουν θεσπίσει γάμο ομοφύλων. Τρίτον, όποιος θεωρεί ότι τα ατομικά δικαιώματα δεν έχουν καμιά σημασία όταν η χώρα δοκιμάζεται, ας παραιτηθεί πρώτα εκείνος, εκούσια, από τα δικά του. Και πάλι πιστεύω ότι είναι προσχηματική η αντίρρηση αυτή και ότι αυτό που ενοχλεί είναι ότι γίνεται λόγος για τα άτομα με ομοερωτικό προσανατολισμό. Θυμάμαι μάλιστα κάτι που έλεγε ένας φίλος, ο οποίος στο Φέισμπουκ θίγει ποικιλία θεμάτων, συχνά μάλιστα γράφει για τον Ολυμπιακό (κανείς δεν είναι τέλειος). Όποτε γράφει για δικαιώματα μειονοτήτων, πάντα θα βρεθούν κάποιοι να του πουν «Εδώ ο κόσμος χάνεται και εσύ ασχολείσαι με τις μειονότητες;». Ποτέ δεν έχει βγει κάποιος να του πει, όταν γράφει για ποδόσφαιρο, «Εδώ ο κόσμος χάνεται κι εσύ γράφεις για τον Ολυμπιακό»!
Πρέπει πάντως να παραδεχτώ ότι και η ελληνική κοινωνία είναι ομοφοβική και ανεκτική στον ομοφοβικό λόγο. Πέρα από τις ομοφοβικές ατάκες, που εκτοξεύονται σχεδόν χωρίς διαμαρτυρία, δεν νομίζω να ήταν ανεκτό σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα να υπάρχει πρωθυπουργικός σύμβουλος με βίαια ομοφοβικό λόγο, όπως ο Φαήλος Κρανιδιώτης, για να μην πούμε και για μερικούς ιεράρχες, σαν τον Σεραφείμ Πειραιώς. Οπότε, φοβάμαι ότι δεν πρόκειται να καθιερωθεί σύντομα στην Ελλάδα ο γάμος των ομοφύλων ή έστω το σύμφωνο συμβίωσης για ομόφυλα ζευγάρια. Σίγουρα όχι από αυτή την κυβέρνηση, ίσως την πιο αντιδραστική μετά τη μεταπολίτευση. Και υποθέτω ότι και η ελληνική κοινή γνώμη θα ήταν αρχικά αντίθετη στην πλειοψηφία της σε μια τέτοια πρόταση αν γινόταν σήμερα. Ωστόσο, τα νέα παιδιά, αυτά που πάνε τώρα στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, είναι πολύ διαφορετικά στο θέμα αυτό από τους γονείς τους, κι έπειτα η κοινή γνώμη πολλές φορές αλλάζει πολύ πιο γρήγορα απ’ όσο νομίζουν οι πολιτικοί, όπως έδειξε η σχετικά γοργή μεταστροφή της σε άλλες χώρες, οπότε γρήγορα (αν υπάρχει πολιτική βούληση) ή αργά (αν όχι) θα έρθει και στη χώρα μας αυτή η ευχάριστη μέρα -και θα είναι ντάλα μεσημέρι, για να παραφράσω τον Κώστα Λουλέ, που το είχε πει για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, πέντε ή έξι χρόνια πριν πραγματοποιηθεί η πρόβλεψή του.
Και επειδή σήμερα είναι η μέρα των ερωτευμένων, για όσους τουλάχιστον το πιστεύουν, θέλω να κλείσω με ένα από τα ωραιότερα ελληνικά ερωτικά τραγούδια, μελοποιημένο από τον Νίκο Ξυδάκη και τραγουδισμένο από την Ελευθερία Αρβανιτάκη, πάνω σε στίχους του αγαπημένου μου Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, το «Ερωτικό». Ακούστε το καλά: υπάρχει τάχα κάποια εγγενής ένδειξη στους στίχους, που να μας κάνει να υποψιαστούμε πως το ποίημα γράφτηκε για άτομο του ίδιου φύλου; Εγώ δεν βρίσκω κάποια διαφορά. Κι όμως, το ποίημα είναι γραμμένο για τον μενιδιάτη Κώστα Γκίκα -το όνομά του βγαίνει σε ακροστιχίδα, αν προσέξετε τους στίχους:
Θα μπορούσα να το βάλω και για κουίζ αλλά δεν θα άντεχε για πολύ, οπότε ας το παρουσιάσω ευθέως: ποιος ήταν ο ποιητής που τον έλεγαν Κ; Βέβαια, λογοτεχνικοί ήρωες με όνομα Κ. υπάρχουν πολλοί, με πιο γνωστόν τον Κ. στον Πύργο του Κάφκα και τον Γιόζεφ Κ. στη Δίκη του Κάφκα πάλι (άλτερ έγκο του συγγραφέα υποθέτω), ενώ και ο Β. Βασιλικός, μετά το Ζ έβγαλε και το Κ, ίσως από τον Κοσκωτά (ή από το «κακέκτυπο»). Αλλά και τις μπρεχτικές Ιστορίες του κ. Κόινερ, μερικές φορές θα τις δούμε να γράφονται Ιστορίες του κ. Κ.
Όμως όλοι αυτοί είναι λογοτεχνικοί ήρωες, εγώ ζητάω λογοτέχνη, ποιητή συγκεκριμένα, που να λεγόταν Κ. Για να το πω αλλιώς, που το μικρό του όνομα να ήταν Κ. Όχι Κώστας, όχι Κυριάκος ή Κοσμάς, όχι Κλέαρχος, Κρίτωνας ή Καλλισθένης, αλλά σκέτο Κάπα. Θα μου πείτε, γίνεται αυτό; Μπορεί κανείς να βαφτιστεί ή να πάρει όνομα σκέτο Κ; Όχι. Αλλά μπορεί να το δώσει στον εαυτό του. Μπορεί δηλαδή να διαλέξει τέτοιο λογοτεχνικό ψευδώνυμο που να αποτελείται μόνο από το επώνυμο και το αρχικό γράμμα του μικρού του ονόματος.
Διάσημη τέτοια περίπτωση είναι ο Καραγάτσης· ο Δημήτρης Ροδόπουλος διάλεξε το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Μ. Καραγάτσης, και έτσι υπέγραφε. Το Μ. δεν σήμαινε Μιχάλης, όπως πολλοί υπέθεσαν επειδή είδαν στον Μιχάλη Καραμάνο, τον συγγραφέα φίλο του Γιούγκερμαν το άλτερ έγκο του Καραγάτση. Είτε σήμαινε Μίτια (το ρώσικο Δημήτρης, λόγω της αγάπης προς τον Ντοστογιέφσκι), είτε ένα σκέτο Μι χωρίς εξήγηση. Σήμερα δεν νομίζω να βρεθεί έργο αναφοράς να αναφέρει Μιχάλη τον Καραγάτση.
Δυστυχώς όμως, τον ποιητή που λεγόταν Κ. βρίσκονται και σήμερα ακόμα αρκετές πηγές να τον βαφτίζουν Κώστα, ενώ Κώστας ούτε ονομάστηκε, ούτε διάλεξε να τον λένε. Εννοώ τον Κ. Καρθαίο (1878-1955), ποιητή, ονομαστό μεταφραστή, κορυφαίο στον αγώνα του δημοτικισμού. Ο Καρθαίος γεννήθηκε Κλέανδρος Λάκων, γιος του καθηγητή Πανεπιστημίου Βασ. Λάκωνα. Σπούδασε στην Ευελπίδων, βγήκε αξιωματικός του πυροβολικού και έκανε μεταπτυχιακά στα μαθηματικά. Πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους, και παράλληλα συμμετείχε στον Νουμά και στους γλωσσικούς αγώνες, ενώ, πράγμα όχι συνηθισμένο για αξιωματικό, δημοσίευε στον Νουμά αντιπολεμικά ποιήματα, που ακόμα διεθνιστικά θα μπορούσε να τα πει κανείς, πιστεύοντας ότι πρέπει να γράφεται πολεμική λογοτεχνία αλλά δεν είναι ανάγκη να είναι πολεμόχαρη.
Πριν αρχίσω, σπεύδω να διευκρινίσω ότι ο τίτλος δεν αποτελεί σχόλιο για την πολιτική ή την οικονομική κατάσταση, δεν τον έγραψα ας πούμε ενώ παρακολουθούσα κάποιον πολιτικό στην τηλεόραση ή σε διαδικτυακό σποτάκι, ούτε χαρακτηρίζει ειδικά κάποιο πρόσωπο. Το σημερινό άρθρο, και να σας ζητήσω προκαταβολικά συγνώμη γι’ αυτό, είναι ελαφρώς αυτοαναφορικό, με την έννοια ότι αναφέρεται σε δυο καπρίτσια μου, ας το πούμε έτσι. Όμως δεν εννοώ όποια κι όποια καπρίτσια, αλλά καπρίτσια ορθογραφικά.
Καπρίτσια ορθογραφικά μάλλον έχουμε όλοι μας, ή τουλάχιστον όλοι όσοι ασχολούμαστε επαγγελματικά με το γράψιμο, ακόμα και οι πιο ορθογράφοι. Κάποιες λέξεις, τις γράφουμε διαφορετικά από την επίσημη ορθογραφία από άποψη. Πολλοί μένουν πιστοί στην ορθογραφία που διδάχτηκαν στα θρανία (ή: που νομίζουν ότι διδάχτηκαν)· ας πούμε, επιμένουν να γράφουν «νεώτερος», όπως γραφόταν παλιότερα, αν και πάνε τουλάχιστον τριάντα χρόνια που έχουν απλοποιηθεί τα παραθετικά, και πολύ σωστά έχουν απλοποιηθεί διότι τα νέα ελληνικά, κι ας λένε ο Μιχαλολιάκος και ο Σαββόπουλος, δεν γνωρίζουν διάκριση σε μακρά και βραχέα φωνήεντα. Η διατήρηση του (αρχοντικού;) ωμέγα στο «νεώτερος» εξηγείται βέβαια και από την επίδραση του «νεωτερισμός», ενώ, ας πούμε, το τίμιος ή το στενός γράφονται τιμιότερος και στενότερος σχεδόν απ’ όλους.
Πολλοί επίσης γράφουν «πλατειά, βαθειά» (είτε έχουν επίρρημα είτε το θηλυκό επίθετο), που επίσης είναι λάθος σύμφωνα με την ισχύουσα ορθογραφία, εφόσον το «η βαθιά» δεν αποτελεί απευθείας εξέλιξη του αρχαίου «η βαθεία» αλλά μεσολάβησε το μεσαιωνικό «η βαθέα». Το μόνο «βαθειά» που δεν είναι λάθος τη σήμερον ημέρα είναι το επώνυμο του φίλου Κώστα Βαθειά που έχει το φωτοτυπάδικο στη Μαυρομιχάλη (δικό του είναι το επώνυμο, ό,τι θέλει το κάνει· εδώ ο άλλος το έχει Καμμένος).
Άλλη παλιομοδίτικη συνήθεια είναι τα ξένα δάνεια, τα οποία σύμφωνα με τον (ορθότατο) κανόνα γράφονται όσο το δυνατόν απλούστερα, και που πολλοί τα γράφουν αλλιώς, είτε επειδή έτσι τα έμαθαν είτε επειδή τους αρέσει περισσότερο (το λεγόμενο «αυτό έτσι το γράφω εγώ»). Τρανό παράδειγμα η μπίρα, που όλες σχεδόν οι εταιρείες τη γράφουν «μπύρα», ενώ ποτέ δεν γράφτηκε έτσι σε λεξικό. Άλλο τρανό παράδειγμα, το τρένο. Οι παλιότεροι θα θυμούνται (γεγονός ή μπεντροβάτο δεν ξέρω) ότι κάποιος πιάστηκε επειδή σε έρευνα που έγινε σπίτι του βρέθηκε βιβλίο που έγραφε τη λέξη «τρένο» με Ε. Άρα αριστερός, πάρ’τον μέσα.
Προχτές, στη συζήτηση για τον προϋπολογισμό στη Βουλή, ειπώθηκε ότι αν η Ελλάδα χρεοκοπήσει, τότε υπάρχει φόβος να καταρρεύσει ολόκληρη η Ευρωζώνη, εξαιτίας του «φαινομένου του ντόμινου» (κατά πάσα πιθανότητα είπαν «του ντόμινο», αλλά οι ίδιοι λένε και «του τσίρκο» και σε λίγο θα πούνε και «του πιάνο», εγώ τις ελληνικές λέξεις τις κλίνω). Δεδομένου όμως ότι αυτό ειπώθηκε πριν από την ψηφοφορία και στη συνέχεια εγκρίναμε τον προϋπολογισμό, κάθε κίνδυνος χρεοκοπίας έχει εκλείψει, οπότε το θέμα αποκτά ακαδημαϊκό πλέον ενδιαφέρον, κι έτσι μπορώ κι εγώ με ήσυχη τη συνείδηση να λεξιλογήσω γι’ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα λέξη και έκφραση. Αν και τελικά, όχι με εντελώς ήσυχη τη συνείδηση. Διότι μπορεί μεν η χώρα να έχει σωθεί, αλλά, ενώ ξεκινούσα να γράφω το άρθρο μου, διαπίστωσα ότι για το ίδιο θέμα έχει ήδη γράψει ένα θαυμάσιο σημείωμα ο φίλος Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία -σκέφτηκα προς στιγμή να γράψω για άλλο πράγμα, έπειτα όμως λυπήθηκα την προεργασία που είχα κάνει, οπότε μένω στο ντόμινο και το φαινόμενό του. Ή μάλλον στα ντόμινα, διότι είναι πολλά.
Για τον πιο πολύ κόσμο, ντόμινο είναι εκείνο το παιχνίδι, κινέζικης μάλλον καταγωγής, που παίζεται με 28 πλακίδια, κοκάλινα ή από φίλντισι, που το καθένα χωρίζεται σε δυο μισά, και στο κάθε μισό έχει επάνω από καμία έως έξι κουκίδες όπως οι όψεις του ζαριού (βέβαια, το ζάρι δεν έχει όψη με μηδέν κουκίδες). Πώς ακριβώς παίζεται το ντόμινο δεν καλοθυμάμαι, πάντως βάζεις τα πλακίδια έτσι που να εφάπτονται οι άκρες που έχουν επάνω τον ίδιο αριθμό κουκίδων, όπως στην εικόνα αριστερά. Έτσι κι αλλιώς πρόκειται για μάλλον βαρετό παιχνίδι, η λέξη όμως έχει συναρπαστική ιστορία, ετυμολογία και φρασεολογία.
Το σημερινό άρθρο το παρουσιάζω με αρκετή συγκίνηση, διότι πρόκειται να διαβάσετε ένα διήγημα που κατά πάσα πιθανότητα (το τονίζω) είναι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αυθεντικό ή ελαφρώς διασκευασμένο, που δεν έχει εκδοθεί σε βιβλίο, δεν έχει συμπεριληφθεί σε καμιά έκδοση των Απάντων του, ούτε τη μνημειώδη τελευταία έκδοση του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου (εκδ. Δόμος)· δηλαδή πρόκειται για ένα αθησαύριστο διήγημα, που οι παπαδιαμαντολόγοι ήξεραν την ύπαρξή του αλλά έως τώρα ελάνθανε.
Φωτογραφία της δημοσίευσης
Βέβαια, επειδή μου αρέσει να σκαλίζω παλιά χαρτιά και να βγάζω στην επιφάνεια άγνωστα ή δυσεύρετα λογοτεχνικά κείμενα, οι ταχτικοί αναγνώστες του ιστολογίου, ιδίως των κυριακάτικων δημοσιεύσεων, ίσως θυμούνται κι άλλα αθησαύριστα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί εδώ, όπως ένα ποίημα του Βάρναλη ή πολλά του Λαπαθιώτη (παράδειγμα). Αλλά με τον Παπαδιαμάντη το πράγμα διαφέρει· επειδή ακριβώς έχουν πάνω του εργαστεί πολλοί και δεινοί φιλόλογοι, δεν είναι και τόσο συνηθισμένο φαινόμενο να βγαίνει στην επιφάνεια άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη.
Για την ακρίβεια, τις τελευταίες δεκαετίες ένα μόνο άγνωστο διήγημα έχει φανερωθεί, το Γιαλόξυλο, που το ανακάλυψε ο Β. Τωμαδάκης το 2007 και αρχικά είχε δημοσιευτεί στο χριστουγεννιάτικο φύλλο της εφημ. Πατρίς (25.12.1905). Επομένως, το αθησαύριστο που θα διαβάσετε, αν επιβεβαιωθεί, θα είναι το δεύτερο του είδους· κι αν πάρουμε υπόψη μας τη θέση του Παπαδιαμάντη στη γραμματεία μας, το σημερινό εύρημα δεν είναι μικρό πράμα και αισθάνομαι ότι αποτελεί το κόσμημα της συλλογής μου των αθησαύριστων, έστω κι αν το διήγημα δεν είναι από τα καλύτερά του. Παπαδιαμάντης είναι αυτός, δεν είναι παίξε γέλασε. (Επειδή αναγκαστικά θα πω πολλά, αν θέλετε μπορείτε να τα παραλείψετε και να πάτε κατευθείαν στο διήγημα).
Το διήγημα λέγεται «Η νοσταλγία του Γιάννη». Ο τίτλος είναι γνωστός. Στο σημείωμά του στον 4ο τόμο των Απάντων (από τις εκδόσεις Δόμος), ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος αναφέρει τέσσερα διηγήματα που παραμένουν ανεύρετα ενώ ξέρουμε την ύπαρξή τους από άλλες πηγές. Ένα από αυτά είναι και η Νοσταλγία του Γιάννη, που ξέρουμε ότι δημοσιεύτηκε στην εφημ. Αλήθεια, στις 25 και 26 Απριλίου 1906, της οποίας μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί πλήρες σώμα· στη Βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχουν φύλλα της μόνο από τις 25 Δεκεμβρίου 1906, όταν πια είχε μετεξελιχθεί σε εβδομαδιαίο έντυπο. Όμως. η Αλήθεια εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1905 και ο Παπαδιαμάντης ήταν ταχτικός συνεργάτης της (όπως μαθαίνουμε από διαφημιστικές αγγελίες σε άλλα έντυπα), πράγμα που σημαίνει ότι αν βρεθεί σώμα εκείνης της εποχής τίποτα δεν αποκλείει, στους 20 μήνες δημοσιεύσεων που δεν έχουν βρεθεί, να βρεθούν όχι ένα, αλλά πολλά ακόμα άγνωστα παπαδιαμαντικά διηγήματα. Ψηλώνει ο νους όταν το σκέφτεσαι…
Για τη Νοσταλγία του Γιάννη, το μόνο μέχρι στιγμής ίχνος ήταν μια μαρτυρία σε περιοδικό του 1938, ότι ο Αντώνης Μουσούρης είχε στο αρχείο του αποκόμματα του διηγήματος.
Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν, οπότε σκέφτηκα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στη δεύτερη θέση πίσω από τον Γιώργο στα αντρικά (αλλά πολύ κοντά στα άλλα συχνοακουσμένα αντρικά ονόματα, Γιάννη, Δημήτρη και Νίκο), και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, δέκατο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, μεγάλη γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.
Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.
Τη φωτογραφία αριστερά ίσως την έχετε δει στη μπλογκόσφαιρα τα τελευταία χρόνια, γιατί έχει εμφανιστεί πολλές φορές, μερικές από τις οποίες συνοδευόταν από την ευχή ή την προτροπή να στηθούν και τώρα κρεμάλες για τους υπεύθυνους της σημερινής κατάστασης. Η φωτογραφία, που είναι παρμένη από το αρχείο της ΕΡΤ όπως δείχνει και το σήμα της, παρουσιάζει την εκτέλεση με απαγχονισμό δυο καταχραστών του δημοσίου, των αξιωματικών Δ. Δρακάτου και Ι. Ζαριφόπουλου, τον Νοέμβριο του 1925.
Ο Πάγκαλος του τίτλου δεν είναι ο Θεόδωρος Πάγκαλος, αντιπρόεδρος της σημερινής κυβέρνησης, είναι ο παππούς του, Θεόδωρος Πάγκαλος, αξιωματικός και δικτάτορας της χώρας για έναν περίπου χρόνο, από τον Ιούνη του 1925 έως τον Αύγουστο του 1926. Η δικτατορία του Πάγκαλου ήταν ένα ιδιότυπο καθεστώς, αφού ήρθε στην εξουσία με κίνημα αναίμακτο και με την ανοχή μέρους του πολιτικού κόσμου. Ο Πάγκαλος διέλυσε τη Βουλή αλλά επέτρεψε να γίνουν δημοτικές εκλογές, όταν όμως στη Θεσσαλονίκη βγήκε δήμαρχος ο Μ. Πατρίκιος με την υποστήριξη της Αριστεράς, ο Πάγκαλος ψήφισε νόμο και ακύρωσε την εκλογή του. Ο Πατρίκιος εκλέχτηκε και στις αναπληρωματικές εκλογές, οπότε ο Πάγκαλος άλλαξε τους δημοτικούς συμβούλους. Το καθεστώς έκλεισε τον Ριζοσπάστη και μερικές ακόμα εφημερίδες, αλλά άλλες τις είχε αφήσει, επιτρέποντας και την κριτική εναντίον του, αλλά κατά καιρούς όλο και κάποιαν θα έκλεινε.
Με δυο λόγια, ήταν ένα καθεστώς παρορμητικό και αλλοπρόσαλλο, με χοντρές γκάφες στην εξωτερική πολιτική, που όμως έμεινε στην ιστορία για έναν νόμο που ψήφισε, με τον οποίο απαγορεύονταν οι «κοντές» γυναικείες φούστες, για λόγους προστασίας της ηθικής («Όμορφος κόσμος ηθικός, παγκαλικά πλασμένος» είχε γράψει ο Λαπαθιώτης τότε, παραφράζοντας τον Σολωμό). Έβαλα τη λέξη «κοντές» σε εισαγωγικά, γιατί σήμερα τα κριτήρια έχουν αλλάξει. Βάσει του παγκαλικού νόμου, η φούστα έπρεπε να απέχει το πολύ 30 πόντους από το έδαφος. Κι αν αυτή η απόφαση ήταν κωμική και έδωσε αφορμή για ένα σωρό ευτράπελα επεισόδια (διότι ο νόμος εφαρμόστηκε, τουλάχιστον στην αρχή), δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για έναν προηγούμενο νόμο, σύμφωνα με τον οποίο οι καταχραστές του Δημοσίου θα εκτελούνταν με απαγχονισμό, για παραδειγματισμό. Εκτός λάθους, ο νόμος αυτός, που προέβλεπε σύσταση ειδικού δικαστηρίου, εφαρμόστηκε μία και μόνη φορά, με αποτέλεσμα την αγχόνη της φωτογραφίας, την «επίσημο αγχόνη του Παγκάλου».
Την περασμένη εβδομάδα με είχε προσκαλέσει ο παλιός φίλος Δημήτρης Φύσσας στην εκπομπή του «Τέχνη και πολιτική», η οποία παρουσιάζεται στο ηλεραδιόφωνο της Άθενς Βόις κάθε Τρίτη απόγευμα. Εκπομπή στο ηλεραδιόφωνο, άρα ηλεκπομπή, αν και τον όρο αυτό τον είχε χρησιμοποιήσει παλιά ο Νίκος Λίγγρης για να αποδώσει το αγγλ. podcast, ενώ δεν ξέρω αν η εκπομπή του Φύσσα, που είναι ζωντανή εκπομπή σε (διαδικτυακόν) ραδιοφωνικό σταθμό χαρακτηρίζεται podcast. Την εκπομπή την είχα αναγγείλει τη μέρα που θα παιζόταν, αλλά τελικά το ωράριο δεν τηρήθηκε ακριβώς, λόγω ενός έκτακτου προβλήματος με τον άλλο καλεσμένο της εκπομπής, οπότε όποιοι θέλησαν να την ακούσουν ζωντανά ίσως δεν μπόρεσαν. Γι’ αυτό, και παρόλο που θα μου πείτε ότι βλογάω συνεχώς τα γένια μου, παρουσιάζω την εκπομπή εδώ.
Μπορείτε να ακούσετε την εκπομπή εδώ:
Μπορείτε επίσης να πάτε στην αντίστοιχη σελίδα της Άθενς Βόις (κατά προτίμηση χωρίς να σχολιάσετε τη φωτογραφία που θα δείτε!) και να κλικάρετε εκεί το βελάκι. Μπορείτε επίσης να κατεβάσετε την εκπομπή από εδώ.
Για όσους αναρωτιούνται τι ειπώθηκε, κάνω μια περίληψη:
Μπήκε η άνοιξη, πλησιάζει η βασιλική εποχή των φρούτων, ο Μάης δηλαδή και ο Ιούνης. Στο ιστολόγιο έχουμε παρουσιάσει όλα σχεδόν τα οπωρικά της εποχής, με μια εξαίρεση που θα την καλύψουμε σήμερα. Εννοώ μια οικογένεια μικρών καρπών που μερικά από αυτά τα γνωρίζει ο άνθρωπος από την αρχή του χρόνου, αλλά εξακολουθεί να τα καταναλώνει έτσι, άγρια, όπως και πριν από χιλιάδες χρόνια, όταν ήταν τροφοσυλλέκτης. Εννοώ τα «φρούτα του δάσους» όπως συλλογικά είναι γνωστά όταν δίνουν το άρωμά τους σε χυμούς και παγωτά. Μαζί τους θα εξετάσουμε όμως και τον μεγάλο αδελφό τους, τα μούρα, παρά τις μεγάλες διαφορές, γιατί ανήκει στην ίδια οικογένεια. Και αφού είναι μεγάλος αδελφός, στα μούρα αφιερώνουμε το μεγαλύτερο κομμάτι του άρθρου, αλλά και τον τίτλο. Να πω εδώ ότι το άρθρο αυτό είναι παρμένο από το βιβλίο μου 
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 