Ο βασιλιάς των φρούτων ξανά

Μπήκαμε και επίσημα πριν από μερικές μέρες στο φθινόπωρο, οπότε σκέφτομαι σήμερα να βάλω σε επανάληψη ένα άρθρο για ένα φρούτο της εποχής. Η πρώτη δημοσίευση είχε γίνει πριν από πεντέμισι χρόνια, ενώ το άρθρο ξαναδουλεμένο συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις του 2013. Αυτή την ξαναδουλεμένη μορφή παρουσιάζω εδώ.

Στον Πωρικολόγο, τη βυζαντινή λαϊκή σάτιρα που προσωποποιεί τα φρούτα (τα πωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά όμως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι σε πολλά άλλα φρούτα έδιναν ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε στα λατινικά και σε νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, κάτι που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα, καθώς και άλλες ονομασίες διαλεκτικές ή σπανιότερες (π.χ. στη Μυτιλήνη λένε «φραγκόμηλα» τα μούσμουλα, ενώ στην Κύπρο «χρυσόμηλα» τα βερίκοκα και «κιτρόμηλα» τα νεράντζια»).

Advertisement

Εδώ και οχτακόσια χρόνια, δεν υπάρχει σάλιο, λέμε!

Για να μη βασανίζετε το μυαλό σας με άγονες εικασίες, ξεκαθαρίζω από την αρχή πως ο τίτλος δεν αναφέρεται σε κάποιο γεγονός της επικαιρότητας· εξάλλου στον σχολιασμό της επικαιρότητας ήταν αφιερωμένα καναδυό από τα τελευταία άρθρα μας, ενώ το μείζον θέμα των ημερών, την επικείμενη επίθεση των προθύμων στη Συρία, δεν θέλω να το σχολιάσω ελπίζοντας ότι θα αποτραπεί.

Μπορεί αρκετοί να έχουμε επιστρέψει στο μαγκανοπήγαδο, όχι όμως όλοι, και το ιστολόγιο θα έχει καλοκαιρινό πρόγραμμα ώσπου να ανοίξουν τα σχολεία, πράγμα που σημαίνει ότι περίπου μία φορά την εβδομάδα βάζουμε επαναλήψεις από παλιότερα άρθρα, κι ένα από αυτά είναι και το σημερινό.  Τα προς αναδημοσίευση άρθρα τα διαλέγω με κριτήριο να έχουν περάσει τουλάχιστον δυο-τρία χρόνια από την αρχική τους δημοσίευση (κι έτσι ίσως κάποιοι να μην τα έχουν δει ή να μην τα θυμούνται) και να μην είχαν πάρα πολλά σχόλια την πρώτη φορά που δημοσιεύτηκαν. Το σημερινό άρθρο είχε δημοσιευτεί τον Γενάρη του 2010, και παίρνει αφορμή από ένα γεγονός της τότε επικαιρότητας, όταν ο (τότε) υπουργός Εργασίας κ. Ανδρ, Λοβέρδος είχε πει τη φράση «δεν υπάρχει σάλιο στα ταμεία».

Ο τότε υπουργός κ. Λοβέρδος, διεκτραγωδώντας τον Γενάρη του 2010 τα μεγάλα ελλείμματα των ασφαλιστικών ταμείων είπε: «Τα ταμεία είναι άδεια. Όταν λέμε άδεια, είναι άδεια. Δεν υπάρχει σάλιο, πώς να σας το πω αλλιώς». Για να φρεσκάρω τη μνήμη σας, ακούστε το σχετικό στιγμιότυπο (συγνώμη για τις αρβύλες πριν και μετά, αλλά έτσι το βρήκα). Η έκφραση “δεν υπάρχει σάλιο” δηλώνει πραγματικά την απόλυτη φτώχεια, την πλήρη έλλειψη πόρων, όταν δεν έχεις όχι απλώς δεκάρα στις τσέπες σου, αλλά ούτε καν σάλιο στο στόμα σου.

Βέβαια, κάποιος κακεντρεχής θα έλεγε ότι το ίδιο το κράτος που δεν έχει σάλιο στα ταμεία του για τους ανέργους, βρήκε δεκάδες δισεκατομμύρια να δώσει στις τράπεζες, στους χρυσοκάνθαρους και στους μιζαδόρους. Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε κυρίως, δεν πολιτικολογούμε, οπότε επικεντρώνουμε στην έκφραση ‘δεν υπάρχει σάλιο’ ή ‘δεν έχουμε σάλιο’ ή ‘ούτε σάλιο’, αν και από σεμνοτυφία θα προσπεράσουμε την έκφραση ‘χωρίς σάλιο’.

Όταν ο Μποστ συνάντησε τον Καβάφη στα περίχωρα της Καισαρείας

Το 1957 ο Μποστ, που ως τότε εργαζόταν ως εικονογράφος στο περιοδικό Εικόνες, μεταπήδησε στον Ταχυδρόμο, που τότε είχε διευθυντή τον Γ. Π. Σαββίδη. Εκεί, ο Μποστ άρχισε να εικονογραφεί τις ιστορίες του Νίκου Τσιφόρου, που δημοσιεύονταν σε συνέχειες (και μετά εκδόθηκαν σε βιβλίο): πρώτα τα «Βιβλικά χαμόγελα» και μετά τις «Σταυροφορίες». Λέγεται μάλιστα ότι ανέλαβε αυτή την εικονογράφηση επειδή αρρώστησε ο Κ. Μητρόπουλος, που την έκανε ως τότε. Λέγεται επίσης ότι ο Τσιφόρος αρχικά είχε δυσφορήσει, μην όντας εξοικειωμένος με το στιλ του Μποστ.

Στην αρχή, το σκίτσο του Μποστ σχολίαζε όσα διηγιόταν στην ιστορία ο Τσιφόρος, αλλά αρκετά γρήγορα αυτονομήθηκε, ιδίως όταν άρχισαν οι «Σταυροφορίες» και μετατράπηκε σε έμμεσο σχολιασμό της επικαιρότητας. Για τον σημερινό αναγνώστη, κάποιοι υπαινιγμοί είναι αίνιγμα αξεδιάλυτο. Για παράδειγμα, όποιος σήμερα βλέπει στο σκίτσο του Μποστ τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο να φωνάζει «Είμαστε οι Ριχάρδοι και δέρνουμε», απορεί’ πού να θυμάται ότι το 1959 οι διαβόητοι αδελφοί Λινάρδοι είχαν δείρει κάποιον αντίπαλό τους στον κόσμο της νύχτας, φωνάζοντας «Είμαστε οι Λινάρδοι και δέρνουμε»; Όμως τα περισσότερα σκίτσα δεν έχουν επικαιρικούς υπαινιγμούς, γιατί ο σχολιασμός είναι, είπαμε, έμμεσος. Εντωμεταξύ, έχουν αρχίσει να εμφανίζονται και οι ανορθογραφίες και τα λογοπαίγνια, όπως το εξαιρετικό «Σφαγή των υποτών ιππό των Τούρκων».

Καθώς το Κυπριακό βρισκόταν διαρκώς στην επικαιρότητα, μαζί και το αντιαγγλικό αίσθημα, τους πρώτους μήνες του 1959 ο Μποστ έκανε μια σειρά από σκίτσα στα οποία ειρωνεύεται τους Άγγλους επιστρατεύοντας το αγοραίο στερεότυπο του όχι και πολύ φανατικού άντρα: σχεδιάζει τους άγγλους Σταυροφόρους με κολλητά παντελόνια σαν κολάν και τροφαντά οπίσθια να έχουν ύποπτα νταραβέρια με μουστακαλήδες Οθωμανούς, ενώ το κείμενο συχνά καλαμπουρίζει στα όρια της χυδαιότητας, όπως γράφει (όχι επιτιμητικά) ο Ηλίας Πετρόπουλος. Μερικά από τα σκίτσα αυτά υπάρχουν στο Διαδίκτυο, ένα από αυτά, την Πρόσκλησι εις κωζερί, το έχω ανεβάσει στον παλιό μου ιστότοπο. Σήμερα θα δούμε ένα άλλο σκίτσο της ίδιας σειράς.

Πώς τραβιούνται τα σαντεκλέρια;

 

Ο Λυσιέν Γκιτρί ως Σαντεκλέρ

Το άρθρο αυτό γεννήθηκε από ένα δικό μου σχόλιο σε  ένα λήμμα του εξαιρετικού ιστότοπου slang.gr. Εδώ αναπτύσσω περισσότερο την άποψή μου και περιμένω και τα δικά σας σχόλια -αν βρίσκετε απίθανη την εξήγησή μου, πείτε το. Φυσικά, πρόκειται για ένα εντελώς ανεπίκαιρο, εντελώς δευτερεύον θέμα.

Λοιπόν, στο slang.gr τέθηκε η απορία για την προέλευση της φράσης «θα τραβηχτούμε σαν τα σιντεκλέρια«, που είναι -κατά το εκεί άρθρο- μια παμπάλαιη μάγκικη έκφραση. Και βέβαια, ενώ η σημασία της έκφρασης είναι προφανής, σημαίνει «θα μαλώσουμε άσκημα», η λέξη «σιντεκλέρια» είναι εντελώς άγνωστη και μυστηριώδικη, πολύ περισσότερο που τη βρίσκουμε και με άλλες παραλλαγές: σαντεκλέρια, σεντεκλέρια, σιντεγκλέρια.

Ο φίλος Χότζας που έγραψε το κυρίως άρθρο στο slang.gr και οι υπόλοιποι στα σχόλια προσπάθησαν, με τα ελάχιστα δεδομένα που είχαν στη διάθεσή τους,  να βγάλουν νόημα. Διαβάστε αν θέλετε την ανάλυση. Καταλήγει στη λέξη «σαντικλέρι», που είναι γυναικείο κοκαλάκι για τα μαλλιά, αλλά και φυλαχτό, διακοσμητικό. Βέβαια, και ο ίδιος ο Χότζας δεν είναι βέβαιος για την εκδοχή που προτείνει, την παρουσιάζει με επιφυλάξεις.

Στη συζήτηση στα σχόλια, αναφέρεται ότι  η λέξη  «σαντικλέρι» στην Κρήτη σημαίνει το κουδούνι των αμνοεριφίων, πράγμα που δίνει λαβή και για άλλες εικασίες -όχι αβάσιμες- αφού τα κουδούνια είναι γνωστό  σύμβολο της διαπόμπευσης (θα μας κρεμάσουν κουδούνια, λέμε). Ωστόσο, νομίζω ότι κι αυτή η εικασία δεν οδηγεί σε πειστική εξήγηση της έκφρασης.

 

Ο βασιλιάς των φρούτων

Στον Πωρικολόγο, το βυζαντινό σατιρικό στιχούργημα που προσωποποιεί τα φρούτα (οπωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά πάντως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι έδιναν σε πολλά άλλα φρούτα ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε και στις ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, τέχνασμα που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα. Και για να γυρίσουμε στον Πωρικολόγο, κι εκεί το μήλο έχει σχετικά υψηλή θέση, αφού είναι λογοθέτης, δηλαδή υπουργός.

Το χάος, τα χάη και το γκάζι

Δεύτερο άρθρο που ξαναζεσταίνω για να έχετε κάτι να διαβάζετε όσο θα κάνω μπάνια στις ακρογιαλιές του νομού Χανίων.

Ο πατέρας του χάους

Πριν από καιρό είχα γράψει στον ιστότοπό μου, στο Κοτσανολόγιο, ένα σημείωμα, όπου κορόιδευα κάποιον σε μια εφημερίδα που μη θέλοντας να γράψει «χάνουν την ικανότητα» έγραψε, υποθέτω, «απολλύουν την ικανότητα» και βέβαια τον τιμώρησε η θεία δίκη, που για την περίσταση αυτή πήρε τη μορφή του δαίμονα του τυπογραφείου ή του διορθωτή, διότι τελικά στην εφημερίδα τυπώθηκε απολύουν την ικανότητα. Αλλά για εκείνο το σημείωμα, το δηκτικό, σας παραπέμπω εκεί.

Όμως, το προγραμμένο από τους γλαφυρούς ρήμα χάνω μου δίνει την αφορμή για ένα ωραίο γλωσσικό ταξίδι –είναι τόσο απέραντη η γλώσσα που κι από αγκάθι βγαίνει ρόδο. Χάνω, λοιπόν· δεν είναι αρχαίο ρήμα, είναι μεσαιωνικό. Στην αρχή του… το χάος ή μάλλον ένα παράγωγό του, το μεταγενέστερο ρήμα χαώ, που σήμαινε «καταστρέφω, ρίχνω στο χάος» κι από τον αόριστο, εχάωσα, έγινε εχάσα, έχασα και από εκεί πλάστηκε καινούργιος ενεστώτας, χάνω. Κάτι ανάλογο έγινε και με το πιέζω, που από τον αόριστο επίεσα, επίασα, φτιάχτηκε το πιάνω. Και σίγουρα στην αρχή, πάω στοίχημα πως στους ομιλητές της εποχής αυτό το χάνω θα φάνηκε βαρβαρικό αλλά σιγά-σιγά το καινούργιο ρήμα έπιασε και έγινε αναντικατάστατο και διεύρυνε φοβερά το σημασιακό πεδίο του με αποτέλεσμα στα σημερινά λεξικά να πιάνει το χάνω μια σελίδα ολόκληρη.

Παρένθεση: Αν δεν της πεις το σ’ αγαπώ θα τηνε χάσεις και κάτι ακόμα πιο κακό… θα την ξεχάσεις, τραγουδούσε η Καίτη Χωματά, κι αυτό μας φέρνει στη συγγένεια των δυο ρημάτων –που δεν είναι τυχαία, αφού από το έχασα πήραμε το εξέχασα (έχασα εντελώς, επιτατική χρήση του ξε), απ’ όπου βγήκε εκ των υστέρων ο ενεστώτας ξεχάνω και μετά ξεχνώ.

Είπαμε πως το χαώ, ο πρόδρομος του χάνω, που χάθηκε, είναι παράγωγο της λέξης χάος. Το χάος είναι βασική έννοια στην ελληνική μυθολογία. Στη Θεογονία ο Ησίοδος λέει ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ’, δηλαδή το χάος γεννήθηκε πρώτο. Το Χάος γέννησε το Έρεβος και τη Νύχτα, λέει ο Ησίοδος. Και πολύ γουστόζικα τα έχει ξαναδιηγηθεί ο Τσιφόρος στη Μυθολογία:

Έξυσε λοιπόν το μούσι του ο Ησίοδος κι άρχισε να γράφει: «Εν αρχή ήτο το χάος». Πάντα είναι το χάος. Και παντού. Στην πολιτική, στις μυστηριώδεις δολοφονίες που πετάνε σφαίρες απ’ το παράθυρο και ρίχνουνε μπροστά ένα κομμάτι χάος να συγκαλύψουνε τη δουλειά, στα οικονομικά, στα μεγάλα τραστ και στα κεφάλαια των φουκαράδων, που κοιτάνε να βρούνε κατοστάρικο να πληρώσουνε τον δοσά…