Η Οδύσσεια του Γιώργη Ψυχουντάκη

Στο χτεσινό άρθρο, τα μεζεδάκια, πήραμε παρεμπιπτόντως μια γεύση από τη μετάφραση της Ιλιάδας από τον Αλέξανδρο Πάλλη, και είπα ότι αξίζει κάποτε να αφιερώσουμε ένα άρθρο σε αυτό το σημαντικό μεταφραστικό (και όχι μόνο) εγχείρημα.

Ξέρουμε βέβαια πως όχι μονάχα ο Πάλλης παρά και πολλοί επιφανείς λόγιοι, συχνά με πολύ αξιόλογο λογοτεχνικό έργο, θέλησαν να αναμετρηθούν με τον Όλυμπο της αρχαίας γραμματείας: ο Πολυλάς, ο Εφταλιώτης, ο Ζ. Σιδερης, ο Καζαντζάκης με τον Κακριδή, ο Μαρωνίτης -και παραλείπω πολλούς ακόμα. Σε κάποιο προσεχές άρθρο (ελπίζω να μην το ξεχάσω) σκέφτομαι να παραθέσω παράλληλες μεταφράσεις του ίδιου χωρίου από όσο περισσότερες νεοελληνικές μεταφράσεις βρω. Αλλά πρώτα προηγείται το σημερινό άρθρο.

Σήμερα, βλέπετε, παρακινημένος από το χτεσινό και ενόψει του συγκριτικού άρθρου, θα παρουσιάσω μιαν  άλλη μετάφραση των ομηρικών επών, που έγινε όχι από κάποιον επιφανή λογοτέχνη παρά από έναν απλό άνθρωπο, έναν βοσκό με μικρή εγκύκλια μόρφωση -αλλά πολύ ξεχωριστόν.

Ο Γιώργης Ψυχουντάκης (1920-2006) γεννήθηκε από φτωχή οικογένεια στο χωριό Ασή Γωνιά των Χανίων. Μεγαλώνοντας έβοσκε τα γιδοπρόβατα της οικογένειας. Στη γερμανική κατοχή συνδέθηκε με τους Βρετανούς αξιωματικούς της SOE που δρούσαν στο νησί (ανάμεσά τους ο Πάτρικ Λη Φέρμορ) και υπηρέτησε ως μαντατοφόρος, διανύοντας απίστευτες αποστάσεις στη Δυτική Κρήτη.

Μετά την απελευθέρωση, αντί για παράσημο φυλακίστηκε (κατά λάθος, λέει) ως λιποτάκτης και στη φυλακή κατάγραψε τις αναμνήσεις του, στο βιβλίο «Ο Κρητικός μαντατοφόρος», που μεταφράστηκε από τον Πάτρικ Λη Φέρμορ στα αγγλικά (The Cretan Runner) και γνώρισε μεγάλη αποδοχή.

Ως εδώ θα αρκούσε για να μείνει ο Ψυχουντάκης στην ιστορία.

Όμως, με έμφυτο μεγάλο ταλέντο ποιητάρη, που αβίαστα σκάρωνε στιχάκια όπου σχολίαζε περιστατικά του χωριού του, και με την ενθάρρυνση φίλων του, καταπιάστηκε με το αδιανόητο, να μεταφράσει τα ομηρικά έπη στην κρητική διάλεκτο, πρώτα την Οδύσσεια και μετά την Ιλιάδα.

Ο Στυλιανός Αλεξίου αναγνώρισε την αξία της δουλειάς του Ψυχουντάκη και μερίμνησε για την έκδοσή τους από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Advertisement

Ποιοι δημιουργούν προβλήματα;

Να διευκρινίσω εξαρχής ότι, παρά τον τίτλο του, το σημερινό άρθρο δεν αφορά την πολιτική ή άλλη επικαιρότητα. Δεν αναρωτιέμαι, ας πούμε, αν φταίει η αστυνομία και κατ’ επέκταση η κυβέρνηση για τα επεισόδια στη Νέα Σμύρνη ή αν η αντιπολίτευση τα υποκινεί.

Όχι, εμείς εδώ λεξιλογούμε και γλωσσικό είναι και το σημερινό άρθρο -αμιγώς γλωσσικό μάλιστα. Το έναυσμα το έδωσε φίλος που μου έθεσε μια ερώτηση με μέιλ -και επειδή έχω ξαναδεί να γίνεται η ερώτηση αυτή αποφάσισα να γράψω το άρθρο.

Η ερώτηση ήταν αν κατά τη γνώμη μου είναι λάθος να λέμε ότι κάποιος «δημιουργεί προβλήματα». Ο φίλος που έκανε την ερώτηση μου είπε ότι είχε χρησιμοποιήσει αυτήν ακριβώς τη φράση σε μια συζήτηση στα σόσιαλ και πετάχτηκε κάποιος που τον διόρθωσε, λέγοντάς του ότι το ρήμα «δημιουργώ» συντάσσεται με θετικά μόνο πράγματα, ενώ για τα προβλήματα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε άλλο ρήμα, ας πούμε προκαλώ, προξενώ κτλ.

Αυτή την επιχειρηματολογία την έχω ακούσει κι εγώ σε διαδικτυακές συζητήσεις. Φυσικά, φράσεις όπως «δημιουργεί προβλήματα» είναι πολύ συνηθισμένες. Με το γκουγκλ θα βρούμε εκατοντάδες ή χιλιάδες παραδείγματα, όπως ότι «Η έλλειψη υπομονής στην Ελλάδα δημιουργεί προβλήματα» (άποψη του Μπόλονι), «Αν η γνώση δημιουργεί προβλήματα τότε η άγνοια σίγουρα δεν τα λύνει» (από τα Βικιφθέγματα) ή «Η καταγραφή των διαφόρων οφειλετών … εξακολουθεί να δημιουργεί προβλήματα (έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου).

Όμως, στο «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών της ελληνικής» του Γ. Μπαμπινιώτη διαβάζουμε:

δημιουργώ ευκαιρίες – προκαλώ προβλήματα

Η λέξη δημιουργώ χρησιμοποιείται τελευταία καταχρηστικά με συμπληρώματα που δηλώνουν αρνητικές καταστάσεις (π.χ. προβλήματα, δυσκολίες κ.τ.ό.) υποκαθιστώντας άλλοτε το ρ. κάνω (π.χ. Δημιουργώ θόρυβο, φασαρία κ.ά.), άλλοτε το προκαλώ (π.χ. Δημιουργώ δυσάρεστες εντυπώσεις, μεγάλες καταστροφές, αντιδράσεις κ.τ.ό.), άλλοτε το γεννώ (π.χ. Δημιουργώ προβλήματα, δυσκολίες κ.ά. κ.λπ. Ωστόσο, το δημιουργώ έχει θετική σημασία, δηλώνοντας κάτι νέο και καλό (π.χ. Δημιούργησαν αθάνατα έργα τέχνης / πολιτισμό / πρότυπα κ.λπ/)

Βέβαια δεν νομίζω ότι λέει κανείς «δημιουργώ θόρυβο» τουλάχιστον με την κυριολεκτική σημασία, αλλά κατά τα άλλα το επιχείρημα είναι σαφώς διατυπωμένο.

Βρίσκω πάντως να «δημιουργούν προβλήματα» και επώνυμοι συγγραφείς σε κείμενα που δεν είναι πολύ πολύ πρόσφατα π.χ. ο Κυριάκος Ντελόπουλος (δημιουργεί προβλήματα απόδοσης των ψευδωνύμων στα σωστά πρόσωπα, 1983) ο Τσαρούχης (Αυτό ήδη μάς δημιουργεί προβλήματα και θα μας προξενήσει μεγάλο κακό, 1989), ο Αδαμ. Πεπελάσης (Αυτό αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για τη μεγέθυνση των μονάδων και δημιουργεί προβλήματα διαδοχής, 1978), η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου (Ο Φ . Πολίτης όμως, με τον ψυχαρικό φανατισμό του και την οξύτητα, με την οποία θέλει να επιβάλει τις απόψεις τους, δημιουργεί προβλήματα, 1976).

Τουρίστες στα ξενοδοχεία

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς σοβαρές αλλαγές, μια προσθήκη μέσα σε παρενθέσεις. H φωτογραφία είναι τυχαία, από πρόσφατο άρθρο οικονομικού ιστοτόπου.

Tουρίστες στα ξενοδοχεία

Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.

Στα αρχαία ελληνικά η λέξη ‘τόρνος’ σήμαινε αφενός ένα εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό ‘τορνεύω’, σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή όμως όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere.

Από τα λατινικά, στις νεότερες γλώσσες έχουμε το ρήμα tourner, το οποίο περνάει και στα αγγλικά, όπου τον 14ο αιώνα έχουμε τη λέξη tour, «στροφή, βάρδια», η οποία περί το 1650 παίρνει και τη σημασία «βόλτα, εκδρομή, περιήγηση», ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα καταγράφεται και η λέξη tourism, που περνάει στη συνέχεια στα γαλλικά και γίνεται διεθνής.

Βέβαια, τον 19ο αιώνα ο τουρισμός δεν ήταν μαζική υπόθεση, αλλά περιηγητές υπήρχαν από παλιότερα. Στα ελληνικά, η λέξη «τουρισμός» μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς μετά το 1910, μάλλον από τα γαλλικά. Δεν υπάρχει στη Συναγωγή του Κουμανούδη, ενώ την έχω βρει σε χρονογράφημα του Φορτούνιο (Σπύρου Μελά) το καλοκαίρι του 1917, ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει ότι «Δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει ούτε την λέξιν» -άρα θα ήταν πολύ πρόσφατη τότε.

Τι παίζει;

Η ερώτηση του τίτλου είναι παραπλανητική -με την έννοια ότι δεν ρωτάω τι συμβαίνει, τι κρύβεται πίσω από κάτω, ποια είναι η βαθύτερη αιτία για κάποια παράξενη συμπεριφορά. Έβαλα την ερώτηση αυτή επειδή στο σημερινό άρθρο θα καταγράψουμε μερικές από τις πάμπολλες παγιωμένες φράσεις που υπάρχουν με το ρήμα «παίζω».

Θυμίζω ότι είχαμε πριν από μερικούς μήνες ένα ακόμα ανάλογο άρθρο, όπου είχαμε δει φρασεολογισμούς και ορισμένα λεξιλογικά για το ρήμα «τρώω».

Αλλά, όπως και στο άρθρο εκείνο, θα πούμε και δυο λόγια για την ετυμολογία. Το ρήμα «παίζω» είναι αρχαίο, ομηρικό κιόλας (στην Οδύσσεια, η Ναυσικά και οι φίλες της σφαίρηι έπαιζον) και ανήκει στην ίδια ετυμολογική οικογένεια με το ουσιαστικό «παις». Δεν αποκλείεται στην αρχή να σήμαινε «συμπεριφέρομαι σαν παιδί, παιδιαρίζω», αλλά ήδη από τον Όμηρο πήρε σημασίες όπως τις σημερινές: παίζω παιχνίδια (πεσσούς, κύβους), παίζω μουσικά όργανα, αστειεύομαι, πειράζω κάποιον (Πάντως, σήμαινε και «χορεύω», ήδη από παλιά). Βέβαια, η διασημότερη αρχαία φράση με το παίζω είναι «τα παιδία παίζει», που όλοι την ξέρουμε σαν δείγμα αττικής σύνταξης και που έχει γνωρίσει αμέτρητες ευτράπελες ή όχι τροποποιήσεις.

Σήμερα, το ρήμα «παίζω» είναι ένα από τα βασικά ρήματα της νεοελληνικής και έχει αποκτήσει πάμπολλες σημασίες. Εδώ, όπως είπα, θα σταθώ κυρίως στις παγιωμένες (εκ)φράσεις.

Λοιπόν, όταν κάποιος ριψοκινδυνεύει, όταν ενεργεί χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τον σοβαρό κίνδυνο που υπάρχει, λέμε ότι παίζει με τη φωτιά. Περίπου την ίδια εικόνα δίνει κι εκείνος που παίζει το κεφάλι του κορώνα γράμματα ή, ίδια εικόνα με άλλο τυχερό παιχνίδι, τα παίζει όλα μονά ζυγά. Μπορεί επίσης, και πάλι όταν διακινδυνεύει τα πάντα να τα παίζει όλα για όλα ή και να παίζει τα ρέστα του και όταν, ύστερα από αλλεπάλληλες αποτυχίες κάνει μια τελευταία προσπάθεια για να πετύχει κάτι λέμε ότι παίζει το τελευταίο του χαρτί.

Στον πηγαιμό για την Ιθάκη

Από την Ιθάκη τελικά προτίμησε να εκφωνήσει ο πρωθυπουργός το διάγγελμά του για την έξοδο από τα μνημόνια.

Την Ιθάκη, που συμβολίζει την πολυπόθητη επιστροφή σε οικείο και αγαπητό περιβάλλον ύστερα από μια μακρά περίοδο περιπλάνησης και περιπετειών σε αφιλόξενα και αχαρτογράφητα νερά, όπως πράγματι οδυνηρές και από πολλές απόψεις πρωτόγνωρες για ευρωπαϊκή χώρα ήταν οι δοκιμασίες που πέρασε ο ελληνικός λαός στα οχτώ χρόνια που πέρασαν.

Κι έτσι ο Αλέξης Τσίπρας ενέδωσε στη γοητεία του ισχυρού συμβόλου, αντί, ας πούμε, να εκφωνήσει το διάγγελμά του από το πρωθυπουργικό γραφείο -οπότε ίσως δεν θα γράφαμε αυτό το άρθρο.

Και επειδή ο συμβολισμός είναι πανίσχυρος, στο κείμενο της ομιλίας υπάρχουν άφθονες ακόμα ομηρικές αναφορές, σε Οδύσσεια που πήρε τέλος, σε Συμπληγάδες, που τις αφήσαμε πίσω, σε Σειρήνες της ματαιότητας, σε Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, που στέκονταν απέναντί μας, σε λωτοφάγους (που δεν πρέπει να γίνουμε) και σε μνηστήρες που θέλουν να ξαναπάρουν την Ιθάκη στα χέρια τους. Συμπληγάδες στον Όμηρο; Ναι, γίνεται και γι’ αυτές λόγος, αν και όχι με το όνομα αυτό, στην Οδύσσεια.

Προσωπικά επιδοκιμάζω άλλα σημεία του διαγγέλματος, όπως την αναφορά στον ευτελισμό της δημοκρατίας στα μνημονιακά χρόνια, όταν «Τραπεζίτες έγιναν πρωθυπουργοί και υπουργοί έγιναν τραπεζίτες», ένα φαινόμενο άλλωστε που δεν περιορίζεται στην Ελλάδα αφού επίσης χρησιμοποιήθηκε στην Ιταλία -κατά την ταπεινή μου γνώμη, με εξαίρεση τους υπηρεσιακούς πρωθυπουργούς, ο χειρότερος εκλεγμένος πρωθυπουργός είναι απείρως προτιμότερος από τον καλύτερο εξωκοινοβουλευτικό, μη εκλεγμένο πρωθυπουργό τύπου Παπαδήμου. Αλλά ας… επιστρέψουμε στην Ιθάκη.

Αν η Ιθάκη είναι ο προορισμός, υπάρχει και μια αφετηρία. Στο ομηρικό έπος η αφετηρία είναι η Τροία, αλλά η σύγχρονη ελληνική τραγωδία (κατά το κλισέ του διεθνούς τύπου) εγκαινιάστηκε με ένα άλλο πρωθυπουργικό διάγγελμα από ένα άλλο νησί, από το Καστελλόριζο όπου ο Γιώργος Παπανδρέου ανάγγειλε τον Μάιο του 2010. Κατά σύμπτωση, το Καστελλόριζο (με το νησιωτικό του σύμπλεγμα) είναι το ανατολικότερο άκρο της ελλαδικής επικράτειας, ενώ η Ιθάκη ένα από τα δυτικότερα σημεία της, αν και ασφαλώς όχι το δυτικότερο (που είναι τα Διαπόντια νησιά). Οπότε, από το Καστελλόριζο στην Ιθάκη μέσα σε οχτώ χρόνια, κάτι λιγότερο από τον ομηρικό Οδυσσέα (που όμως ναι μεν χρειάστηκε δέκα για τον δικό του νόστο, αλλά τα εφτά από αυτά τα πέρασε στην αγκαλιά της Καλυψώς).

Στην Ιθάκη, βέβαια, ο Οδυσσέας έφτασε μόνος του -όλοι οι άλλοι σύντροφοί του είχαν εξοντωθεί στον δρόμο, άλλοι από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, άλλοι από τους Λαιστρυγόνες, κάμποσοι από την τρικυμία που ξέσπασε όταν «μαζί τα έφαγαν» στην ακρογιαλιά του Ήλιου τ’ αργά γελάδια. Αυτό το στοιχείο του ομηρικού έπους φυσικά δεν τονίστηκε. (Να θυμηθούμε τι ωραία που έπιασε ο Λούτσιο Ντάλα και μετέπλασε ο Σαββόπουλος αυτή την λαϊκή οπτική).

Πάντως, και άλλες πολιτικές δυνάμεις σχολίασαν το πρωθυπουργικό διάγγελμα με ατάκες σχετικές με την Ιθάκη -οι Έλληνες δεν είναι λωτοφάγοι, τόνισε ο εκπρόσωπος τύπου του ΚΙΝ.ΑΛ. ενώ το γραφείο τύπου της Νέας Δημοκρατίας είχε σπεύσει πριν ακόμα γίνει το διάγγελμα να σχολιάσει τη φημολογούμενη επιλογή της τοποθεσίας με στίχους από τον Καβάφη, σημειώνοντας ταυτόχρονα ένα μνημειώδες αυτογκόλ.

Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων (Δημ. Σαραντάκος) 2 – Στην αχλύ του μύθου

Πριν από 15 μέρες ξεκινήσαμε να δημοσιεύουμε αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων, μια ιστορία των εξερευνητών του αρχαίου κόσμου. Η πρώτη συνέχεια, όπου παρουσιάσαμε τον πρόλογο και την εισαγωγή του συγγραφέα, βρίσκεται εδώ. Σήμερα δημοσιεύουμε τη δεύτερη συνέχεια.

 

ΣΤΗΝ ΑΧΛΥ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ

Στις μυθολογίες όλων των αρχαίων λαών θα συναντήσουμε αφηγήσεις μεγάλων ταξιδιών, πολλά από τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν εξερευνητικά. Πολλές από τις αφηγήσεις αυτές περισώθηκαν με τη μορφή επών. Τα απαγγέλλανε δηλαδή ή, το πιθανότερο, τα έψαλλαν, ειδικοί αοιδοί ή βάρδοι, σε συγκεντρώσεις του γένους ή σε σπίτια αρχόντων ή σε αυλές ηγεμόνων και αυτή η προφορική μετάδοση των επών συνεχίστηκε επί αιώνες, με αποτέλεσμα πολλά να φτάσουν στις επόμενες γενεές αλλοιωμένα και κάποια να χαθούν.

Σε λαούς που παρέμειναν σε όλη την Αρχαιότητα τροφοσυλλέκτες, κυνηγοί ή ακόμα νομάδες κτηνοτρόφοι, τα έπη παρέμειναν για πάντα προφορικά και η μετάδοσή τους από γενιά σε γενιά στηριζόταν στις ικανότητες των αοιδών να τα απομνημονεύουν και να τα μεταδίδουν στους μαθητές – διαδόχους τους. Με τη διάδοση της γραφής, η οποία συνδέεται αναπόσπαστα με τη γεωργική παραγωγή, τη δημιουργία πόλεων και την ανάπτυξη εμπορίου, μερικά έπη καταγράφηκαν και διασώθηκαν και έτσι έφθασαν ως εμάς, όπως το Έπος του Γιλγαμές, η Μαχαβαράτα και η Ραμαγιάνα ή η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, τα περισσότερα όμως έχουν χαθεί και μόνο εμμέσως, από άλλες πηγές, μπορούμε να εικάσουμε σε ποια ταξίδια και ποιες εξερευνήσεις αναφέρονται

Από πλευράς αρχαιότητας, τα πρώτα καταγραμμένα έπη εμφανίστηκαν στην περιοχή που ορίζεται ως Εγγύς Ανατολή, δηλαδή στις σημερινές Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Συρία και Ιράκ, όπου άλλωστε πρωτοεμφανίστηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία, όπου δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις και όπου συναντούμε τα αρχαιότερα συστήματα γραφής. Με μικρή διαφορά χρόνου η καταγραφή των επών επεκτάθηκε και στον χώρο του Αιγαίου και της Μικρασίας. Σε όλες αυτές τις χώρες αναπτύχθηκε πολύ σημαντική λογοτεχνία, που σε πολλές περιπτώσεις είναι η γεννήτρα δημοφιλών μύθων, παιδικών παραμυθιών ή θρησκευτικών αφηγήσεων, οι οποίες επιζούν ως τις μέρες μας.

Χωρίς να παραγνωρίζουμε το ενδεχόμενο, όλοι αυτοί οι μύθοι να κρύβουν μέσα τους κάποιον ιστορικό πυρήνα, δεν μπορούμε παρά να τους αντιμετωπίσουμε όπως είναι, σαν μύθους δηλαδή. Πρόκειται όμως για μύθους τόσο γοητευτικούς που άντεξαν στον χρόνο, έχουν περάσει στη μυθολογία και άλλων λαών καθώς και σε παιδικά παραμύθια και έχουν εμπνεύσει καλλιτέχνες που υπηρέτησαν όλες τις μορφές της τέχνης.

Τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι

Θα σας παραξενέψει ο τίτλος του σημερινού άρθρου -θυμίζει βέβαια την πασίγνωστη ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» αλλά δεν είναι πιστή απόδοσή της.

Θα πω μερικά πραγματα για την ιστορία της ρήσης αυτής, που μπορεί να είναι γνωστά σε αρκετούς. Ας κάνουν υπομονή, μετά θα πούμε και για την απόδοσή της.

Είναι αρκετά γνωστό πως η ρήση «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» δεν είναι αρχαία ελληνική αλλά κατασκευή της καθαρεύουσας, του 19ου αιωνα. Δεν έχω επιχειρήσει να ανιχνεύσω πότε εμφανίζεται, αλλά θα με εξέπληττε να ήταν πολύ παλαιότερη από το νεοελληνικό κράτος.

Ξέρουμε επίσης ότι η ρήση ειναι μετάφραση απο τα λατινικά. Η αντίστοιχη λατινική ρήση είναι Timeo Danaos et dona ferentes (ή ferentis σε άλλα χειρόγραφα) και είναι στίχος από την Αινειάδα του Βιργίλιου, από το 2ο βιβλίο (ΙΙ.49).

Στην Αινειαδα τα λογια αυτά τα λέει ο Λαοκόων, ο ιερέας που επιχείρησε να πείσει τους άλλους Τρώες να μην βάλουν μέσα στα τείχη τον Δούρειο Ίππο -μάταια όμως διότι, όπως θα θυμομαστε από τη μυθολογία ή από το διάσημο γλυπτό, αμεσως ξεπηδησαν από τη θάλασσα δυο τεράστια φίδια και τον κατασπάραξαν, με αποτέλεσμα βέβαια οι Τρωες να πιστέψουν πως ήταν θελημα θεού να δεχτούν το δώρο -ήταν θέλημα θεών, αλλά όχι για το καλό τους. Τη νύχτα οι κρυμμένοι Αχαιοί άνοιξαν την καταπακτή και βγηκαν έξω κι έτσι αλώθηκε το Ίλιο.

Παρόλο που τον Όμηρο τον διδασκόμαστε υποτίθεται στο σχολείο, δεν έχουν όλοι συνειδητοποιήσει πως για τον Δούρειο Ίππο και το πάρσιμο της Τροίας η πηγή μας δεν είναι η Ιλιάδα, που τελειώνει με την ταφή του Έκτορα, αλλά κάποιες αναφορές στην Οδύσσεια -και φυσικά αρκετές μεταγενέστερες πηγές. Όσο για τον Λαοκόωντα, δεν εμφανίζεται στα ομηρικά έπη καθόλου, όμως πρωταγωνιστουσε σε μια, χαμένη σήμερα, τραγωδία του Σοφοκλή, και αναφέρεται και σε άλλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ωστόσο, η πληρέστερη πηγή μας είναι η Αινειάδα.

Ας επιστρέψουμε στη λατινικη φράση Timeo Danaos et dona ferentes. Πολλά λατινικά δεν σκαμπάζουμε, αλλά είναι επίσης γενικά γνωστο ότι αυτό το Timeo δεν είναι προστακτική αλλά πρωτο πρόσωπο της οριστικής: Φοβούμαι. Γιατί όμως το «φοβούμαι» μετατράπηκε σε «φοβού»; Δεν εχω οριστική απαντηση, αλλά μπορώ να κάνω δύο υποθέσεις. Αφενός, ο συγκεκομμένος τύπος δίνει ρυθμικότερη φράση: Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας. Αφετερου, σε πρώτο πρόσωπο η φράση δεν ειναι διδακτική. Καθώς έγινε παροιμιώδης, και απομακρύνθηκε από την Τροία και τον Λαοκόωντα, αλλα αντίθετα προειδοποιει να είμαστε δύσπιστοι στις ξαφνικές χειρονομίες φιλίας κάποιων που τους ξέρουμε για εχθρούς μας, βολεύει να διατυπωνεται σε προστακτική, οπως τόσες και τόσες παροιμίες και γνωμικά. Άλλωστε, και στα αγγλικά η φράση έγινε γνωμικό σε προστακτική διατυπωμένο: Beware of Greeks bearing gifts, εξού και η έκφραση Greek gift για δώρο που κρύβει κακό σκοπό -και από εκεί θα πάμε στα οσα κατά καιρους αρνητικά έχουν ειπωθεί για τους Έλληνες, αλλά δεν θέλω να ξεστρατίσει εκεί η συζήτηση (δείτε πάντως για τον Θεόδωρο Άπουλο).

Η φραση που έβαλα στον τίτλο είναι πιστή μετάφραση του λατινικού στίχου, γι’ αυτο και διαφέρει από τη δική μας παροιμιώδη ρήση. Τη βρήκα στο βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα, που το εξώφυλλό του το βλέπετε πιο πάνω, μια νέα μετάφραση της Αινειάδας από τον καθηγητή Θεόδωρο Παπαγγελή, που έχει παλιότερα μεταφράσει και το άλλο μεγάλο έπος της λατινικής λογοτεχνιας, τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου.

Είναι μια εξαιρετική έκδοση από το ΜΙΕΤ, με σκληρό δέσιμο, χορταστικά προλεγόμενα και σημειώσεις από τον Παπαγγελή, και μπορείτε να τη βρείτε σε πολύ καλή τιμή, γύρω στα 20 ευρώ. Ο Παπαγγελής στα προλεγόμενα τοποθετει την Αινειάδα στο πλαίσιό της, αναφέρει σχέσεις με τον Όμηρο και τον Δάντη, φτάνει ως την εποχή μας -πάνω από 100 σελίδες πιάνουν τα προλεγόμενα.

Αλλά βέβαια προέχει η μετάφραση. Ο Παπαγγελής έκανε την πολύ εύστοχη κατά τη γνώμη μου επιλογή να προτιμήσει πολυσύλλαβο στίχο -21σύλλαβο, αλλά με αυστηρή τήρηση του μέτρου και με τομή πάντοτε στη μέση, ώστε ο κάθε στίχος να χωρίζεται σε εντεκασύλλαβο και δεκασύλλαβο ημιστίχιο κι έτσι το έργο να διαβάζεται ομαλά και να ρέει.

Βέβαια, εύκολο ανάγνωσμα δεν είναι η Αινειάδα Ιλιάδα, και δεν θα είναι πολλοί εκείνοι που θα τη διαβάσουν από αρχή ως τέλος μονορούφι. Εγώ κορφολόγησα εδώ κι εκεί και ελπιζω κάποτε να βρω την ησυχία και να χαρώ αυτό το κλασικό έργο κι αυτή την πανέμορφη έκδοση όπως τους αξίζει.

Θα παραθέσω εδώ τους στίχους που αφορούν, ακριβώς, την ιστορία του Λαοκόωντα και το φριχτό του τέλος.

Κι εκεί απάνω, πρώτος με μακριά ξοπίσω ακολουθία ο Λαοκόων
κατέβαινε απ’ της πόλης την ψηλήν ακρόπολη και έτσι ξαναμμένος
από μακριά τούς έκραξε «Προς τι η τόση αφροσύνη, συμπολίτες;
Πιστέψατε πως φύγαν οι εχθροί; Θαρρήσατε των Δαναών τα δώρα
λεύτερα από δόλο; Δηλαδή ξεχάσατε ποιος είναι ο Οδυσσέας;
Στο ξύλο τούτο μέσα Αχαιοί θα κλείστηκαν και θα φυλάν κρυμμένοι·
ή τούτη η μηχανή έχει φκιαχτεί ενάντια στης πόλης μας το κάστρο,
να κατοπτεύει σπίτια από ψηλά, ένας βραχνάς επάνω από την Τροία,
ή κάτι πονηρό παραφυλά. Τον ίππο, Τεύκροι, μην εμπιστευθείτε.
Ό,τι κι αν είναι, εγώ τους Δαναούς και δώρα όταν φέρνουν τους φοβάμαι.

Μίλησε και με χέρι στιβαρό σφεντόνιασε ένα τεράστιο δόρυ
απάνω στου θεριού τα πλαϊνά, εκεί που αρμοί κυρτώναν την κοιλιά του.
Με τρέμουλο καρφώθηκεν αυτό, τραντάχτηκε από κάτω η γαστέρα,
το κοίλο μέσα βόγκηξε, αχό ανάδωσε το κύτος απ’ τα βάθη.
Κι αν ήταν ριζικό από θεό, ο νους μας αν δεν ήταν στραβωμένος,
ξεχάρβαλο με τα σιδερικά θα κάναμε των Αργειτών την κρύπτη,
θα έστεκεν η Τροία και εσύ, κάστρο ψηλό του Πρίαμου ολόρθο
θα έστεκες (…)

Είναι οι στιχοι 40-56 από το 2ο βιβλίο της Αινειάδας.

Για σύγκριση, το πυκνότατο λατινικό πρωτότυπο:

Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
et procul: ‘O miseri, quae tanta insania, cives?
Creditis avectos hostis? Aut ulla putatis
dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes?
aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
aut haec in nostros fabricata est machina muros
inspectura domos venturaque desuper urbi,
aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.’
Sic fatus, validis ingentem viribus hastam
in latus inque feri curvam compagibus alvum
contorsit: stetit illa tremens, uteroque recusso
insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres.

Μολις όμως τελείωσε ο Λαοκόωντας, παρουσιάστηκε ο Σίνωνας, κατάσκοπος των Αχαιών, και υποστηρίζει πως οι Αχαιοί θέλανε να τον θυσιάσουν στους θεούς φεύγοντας, και τάχα τους ξέφυγε, και διαβεβαιωνει τους Τρωες πως ο στόλος των εχθρων έχει αποπλεύσει. Κι όπως το κοινό των Τρωων είναι δίβουλο…..

Και ιδού την ώρα κείνη απ’ τη μεριά τής Τένεδος, στην κάλμα του πελάγους,
συστρέφοντας με κύκλους τα κορμιά, δυο φίδια θηριώδη (ανατριχιάζω!)
ορμάνε στα νερά, τα δυο μαζί, και σταθερά στοχεύουν τ’ ακρογιάλι.
Τα στήθια τους στα κύματα στητά, τα άλικα λοφία, σκέτο αίμα,
ανάερα απάνω απ’ το νερό, το πίσω του κορμιού σε μέγα μάκρος
τη θάλασσα μετράει και σπειρωτό τα νώτα του ατέλειωτα κολπώνει.
Στον αφρισμένο πόντο συριγμός, κι όπως το περιγιάλι κιόλα επιάναν,
είχαν το μάτι φώσφορο και πυρ, σαν από αίμα που άπλωσε βαμμένο,
τα στόματα που δίναν συριγμό οι γλώσσες τους με τρέμουλο τα γλείφαν.
Κατάχλωμοι σκορπίσαμε· αυτά θέλουν το Λαοκόωντα, σ’ εκείνον
ολόισια τραβάν και στην αρχή τυλίγουν τα κορμιά των δυο παιδιών του —
κορμιά μικρά σε αγκάλη ερπετού, σφιχτά μες στις κουλούρες τους μπλεγμένα,
τα δύσμοιρα με τις δαγκωματιές τα κόβουνε καθένα για βορά του.
Το Λαοκόωντα μετά που βοηθός προστρέχοντας επήρε τις σαΐτες
γραπώνουν και του κάνουνε δεσιά με σπείρες θηριώδεις. Κι όπως τώρα
μεσόκορμα τον ζώσαν δυο φορές και δυο φορές τριγύρω στο λαιμό του
φολιδωτά τυλίχτηκαν, ψηλά κι απάνωθέ του σβέρκο και κεφάλι
εκράταγαν. Περίχυτος αυτός με λύθρο και ολέθριο φαρμάκι,
το δέσιμο με χέρια πολεμά να ρίξει από πάνω του· συνάμα
φριχτές ν’ ανατριχιάζεις οιμωγές ως τ’ ουρανού τα ύψη ανεβάζει·
κι ακούγονταν σαν το μουγκανητό του πληγωμένου ταύρου που ξεφεύγει
απ’ το βωμό και άστοχο μπαλτά από τον τράχηλό του αποτινάζει.
Αθόρυβα οι δράκοντες γλιστρούν ψηλά προς το ναό της Τριτωνίδας,
γυρεύουν στην ακρόπολη φωλιά, στης άσπλαχνης θεάς την κατοικία,
στα πόδια της μαζεύονται κι εκεί στη στρογγυλή ασπίδα βρίσκουν σκέπη.
Ανταριασμένος ήταν ολωνών ο νους και τότε ήρθε από πάνω
και φώλιασε καινούριος πανικός· το κρίμα του αντάξια πληρώνει
ο Λαοκόων, λέγανε, αυτός πού έβλαψε το ιερό το ξύλο
με σίδερου αιχμή κι αμαρτωλό στη ράχη του ίππου έμπηξε κοντάρι.

Κι εβαλαν το ξύλινο άλογο μέσα και μετά φαντάζεστε τι έγινε…

 

Σειρήνες και καταφύγια

Χτες το πρωί ακούστηκαν σε όλη την Αθήνα οι σειρήνες της άσκησης, που όλοι ευχόμαστε να μην ακουστούν ποτέ στα σοβαρά, οπότε βρήκα αφορμή να λεξιλογήσω σήμερα γι’ αυτές, παίρνοντας κι έμπνευση από μιαν ανάρτηση του φίλου Φίλιππου Κοεράντ.

Ακούσαμε σειρήνες λοιπόν, μια λέξη  που φυσικά παραπέμπει στον Όμηρο και στην Οδύσσεια. Τις Σειρήνες της Οδύσσειας τις ξέρουμε όλοι: ήταν πλάσματα με κεφάλι ή και σώμα γυναικείο αλλά με φτερά πουλιού και με γοητευτική φωνή, που μάγευαν τα περαστικά πλοία με το γλυκό τραγούδι τους και τα παράσερναν στο χαμό (ἀλλά τε Σειρῆνες λιγυρῇ θέλγουσιν ἀοιδῇ, μ44: τον θέλγουν οι Σειρήνες με το οξύφωνο τραγούδι τους, στη μετάφραση του Μαρωνίτη).

Δασκαλεμένος από την Κίρκη, ο Οδυσσέας τις απέφυγε –η ιστορία υπάρχει στο μ της Οδύσσειας και οι μεταγενέστεροι πρόσθεσαν άφθονες λεπτομέρειες. Η λέξη περνάει στα λατινικά ως siren και sirena στα λαϊκά λατινικά, και από εκεί στα γαλλικά, ως sirène, όπου παίρνει και τη μεταφορική σημασία του σαγηνευτικού τραγουδιού, ενώ χρησιμοποιείται και στη ζωολογία για διάφορα αμφίβια.

Πρώτα το 1819 ο Cagnard de la Tour δίνει την ονομασία syrène σε μια συσκευή που είχε κατασκευάσει, η οποία εξέπεμπε ήχους μεταβλητού ύψους· την ονόμασε έτσι επειδή εξέπεμπε ήχους μέσα στο νερό. Το 1888 καταγράφεται η λέξη για συσκευή που βγάζει δυνατά ηχητικά σήματα και αρχικά καταγράφεται σε χρήση στα πλοία στα λιμάνια και μετά για κάθε είδους ηχητικό σήμα συναγερμού ή ειδοποίησης. Έτσι, από το γοητευτικό (αλλά ολέθριο) τραγούδι φτάνουμε στην απαίσια (αλλά σωτήρια ενίοτε) στριγγλιά που αναγγέλλει βομβαρδισμούς ή καταστάσεις έκτακτες.

Να πούμε ακόμα ότι η ετυμολογία της λ. Σειρήν είναι αβέβαιη· έχει προταθεί η σύνδεση με τη λ. σειρά (σχοινί), άρα Σειρήνες θα ήταν μεταφορικά εκείνες που έδεναν. Αλλά αυτή είναι μία μόνο εξήγηση από τις πολλές. Και σχέση με τον Σείριο έχει προταθεί. Μπορεί να είναι και δάνειο. Βαθιά νερά δηλαδή.

Οι μυθολογικές Σειρήνες έχουν πλουτίσει τη φρασεολογία μας με τη χαλαρή (όχι εντελώς παγιωμένη) φράση «κλείστε τα αυτιά σας στις Σειρήνες», δηλαδή μην παρασύρεστε από οτιδήποτε παραπλανά με τρόπο γοητευτικό. Ο Οδυσσέας πράγματι έκλεισε τα αυτιά των συντρόφων του με κερί, για να κωπηλατούν απερίσπαστοι, ο ίδιος όμως δέθηκε στο κατάρτι και παράγγειλε στους συντρόφους να μην τον λύσουν όσο κι αν τους εκλιπαρούσε -κι έτσι απόλαυσε με προφύλαξη την επικίνδυνη απόλαυση. Είπαμε, τον είχε δασκαλέψει η Κίρκη. Καμιά φορά λέγεται μεταφορικά ότι «σαν τον Οδυσσέα κλείσαμε τα αυτιά μας στις Σειρήνες», θυσιάζοντας τη μυθολογικήν ακρίβεια στη σφιχτάδα της διατύπωσης. Αυτό, αν το πει ο Αλέξης Τσίπρας είναι ένδειξη αμορφωσιάς, ενώ αν το πει π.χ. ο Νικηφόρος Βρεττάκος είναι φυσικά απολύτως αποδεκτό και δόκιμο.

Με τις χτεσινές σειρήνες, ο φίλος Φίλιππος Κοεράντ δημοσίευσε στο Φέισμπουκ το εξής σχόλιο:

Με τις σειρήνες που ακούγονται σήμερα σε όλη τη χώρα «στο πλαίσιο άσκησης» σκέφτηκα πως δεν θα είναι εντελώς αχρείαστη η αναφορά στον Κωνσταντίνο Κυρίμη.

Για κάθε εκκεντρική δραστηριότητα υπάρχει πάντα ένας αφοσιωμένος ερευνητής που την δραστηριότητα την κάνει σκοπό ζωής. O Κυρίμης χαρτογραφεί και καταγράφει όλα τα καταφύγια στις ελληνικές πόλεις και τη δουλειά του την έχει εκδώσει σε βιβλία με εντελώς μετρημένο τιράζ. Ό,τι καταφύγιο υπάρχει σε πολυκατοικίες στην Ελλάδα έγινε επί Μεταξά, με υποχρεωτική διάταξη στον κανονισμό ανέγερσης νέων οικιών/πολυκατοικιών. Ο δικτάτορας, που είχε στρατιωτική παιδεία με σπουδές στη Γερμανία πριν τον μεσοπόλεμο, γνώριζε ή διαισθανόταν πως η εξέλιξη των πολέμων θα είναι οι επιχειρήσεις από αέρος.

Στην Αττική κυρίως, υπάρχει και μια άγνωστη υπόγεια μυστική Αττική, αστική. Ο ανυποψίαστος περαστικός δεν θα αναγνωρίσει τα ίχνη, ο έμπειρος ναι, είναι η κατασκευή μιας τρύπας που δείχνει σαν υπόνομος αλλά δεν είναι, η διάταξη στα πλακάκια του πεζοδρομίου, τέτοια αόρατα σημάδια. Στις παραδοσιακές κεντρικές περιοχές της Αθήνας (Κυψέλη, Εξάρχεια, Κολωνάκι) οι παλιές πολυκατοικίες διαθέτουν καταφύγια. Πάντα οι ένοικοι και οι διαχειριστές αγνοούν πως έχουν από κάτω εγκαταλελειμένο καταφύγιο (που προφανώς έχει στοιχειώσει και είναι άχρηστο στην πράξη) αλλά εκείνος, πάει, ακούραστος και ψάχνει με μάσκες, στα σκοτάδια και καταγράφει και φωτογραφίζει. Ζητάει την άδεια από τους ενοίκους, πάντα τον αντιμετωπίζουν σαν διαρρήκτη (στην Κυψέλη σε μια περίπτωση νόμιζαν πως θα σκάψει τούνελ για την γειτονική τράπεζα και δεν του επέτρεψαν) ενώ σε πολλές περιπτώσεις σαν κυνηγό θησαυρού «ό,τι βρεις από χρυσές λίρες φίλε, μισά μισά». Ο μισός χρόνος που αφιερώνει είναι να πείσει να του δώσουν την άδεια να κατεβεί.

Δεν είναι χόμπι εύκολο, ούτε ακίνδυνο, ούτε για αναψυχή, ούτε για περιέργους χτεσινούς που βρήκαν νέα ασχολία και θέλουν να γίνουν Ιντιάνα Τζόουνς. Και για αυτό το λόγο ο Κυρίμης αποφεύγει να εκφράζεται δημόσια με λόγο συναρπαστικό για ό,τι βλέπει, για να μην παρασύρει νεοφώτιστους. Απαιτείται επίσης επιστημονική προεργασία, ειδική γνώση καθώς και εξαντλητικά μέτρα ασφαλείας. Μάσκες για τον ελλειπή αερισμό και τις δηλητηριώδεις οσμές σήψης, κράνη για προστασία από πιθανές καταρρεύσεις, βοηθός που επικοινωνεί από την επιφάνεια της γης για να καλέσει βοήθεια αν υπάρξει κάτι απρόοπτο, ακόμα και προστασία από τα τσιμπήματα μυστηριωδών εντόμων, αρουραίων και ερπετών που ζουν εκεί κρυπτικά.

Κάποια καταφύγια διατηρούνται σε εντυπωσιακά καλή κατάσταση, διαχέεται φως από την επιφάνεια και είναι σαν να κατασκευάστηκαν χτες, αλλά τα περισσότερα είναι πλέον σαν σπηλιές απροσπέλαστες μέσα σε ένα απόκοσμο περιβάλλον.

Όμως η γη μιλάει, και το αποτέλεσμα, αυτόν που το έχει αποφασίσει, τον αποζημιώνει.

Τον Κωνσταντίνο Κυρίμη δεν τον ήξερα, ούτε τα βιβλία του, αν και γκουγκλίζοντας μπορείτε να βρείτε πολλά για τις έρευνές του. Ωστόσο, ήξερα για τα καταφύγια στις παλιές αθηναϊκές πολυκατοικίες, εκείνες που χτίστηκαν τα τελευταία χρόνια πριν από τον πόλεμο. Φυσικά, όταν ήρθε η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν τα καταφύγια, στον πόλεμο εννοώ, επιστρατεύθηκαν όχι μόνο όσα είχαν κατασκευαστεί επί τούτου, αλλά και όσα υπόγεια υπήρχαν (και ήταν πάρα πολλά) στις μονοκατοικίες.

Όταν δούλευα τα Αττικά, τον τόμο με τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, συνάντησα (και συμπεριέλαβα στον τόμο) και μερικές αναφορές στα αθηναϊκά καταφύγια. Όχι πολλές, διότι το πρώτο τρίμηνο του 1941 ο Βάρναλης αντί για χρονογραφήματα έγραφε ιστορικές επιφυλλίδες για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, τους οποίους φρόντιζε, συμμετέχοντας στην πολεμική προσπάθεια, να ζωγραφίζει με μελανά χρώματα. Ωστόσο, τον Απρίλιο του 1941 αφιέρωσε χρονογράφημά του στα καταφύγια:

 

Καταφύγια
(Πρωία, 11 Απριλίου 1941)

Τα καταφύγια –όσο κι αν είναι υπόγεια σκοτεινά και πολλές φορές υγρά, γιατί δεν φτάνει έως εκεί ο ήλιος –αποτελούν «τόπον αναψυχής»! Είναι μια ποικιλία, ένα ξεμούδιασμα κι ένα κουράγιο. Μέσα εκεί θα βρει κανείς πολλούς αγνώστους, αλλά και μερικούς γνωστούς. Τύποι περίεργοι, αλλά και τύποι κοινοί μπαίνουν ήσυχα-ήσυχα σαν στο σπίτι τους· πιάνουν μια κάσα ή κανένα πάγκο, αν υπάρχουν τέτοιες πολυτέλειες, και κάθονται. Οι περισσότεροι όμως πιάνουν ένα κομμάτι τοίχο, ακουμπούν απάνω και στέκονται ασάλευτοι ή βγάζουν την εφημερίδα τους και βυθίζονται στο διάβασμά της, για να περνά η ώρα. Μερικές κυρίες ή κορίτσια βγάζουν από την σάκα τους μια φανέλα και πλέκουν ή κανένα μυθιστόρημα και δημιουργούν το ευχάριστο «άλλοθι» στη χώρα της Φαντασίας και των Οραμάτων.

Κανένας δεν καπνίζει, ούτε συζητεί. Απαγορεύεται. Μιλούνε σιγά αναμεταξύ τους, λες και προσέχουν μην ξυπνήσουν τις μπόμπες. Στους τοίχους και στα ανώφλια των εισόδων υπάρχουν πινακίδες: «Απαγορεύεται το κάπνισμα, ως και αι συζητήσεις».

–Τι συντακτικό λάθος έχει αυτή η επιγραφή; ρωτά χαμηλόφωνα ο δάσκαλος (δεν μπορεί να είναι τίποτες άλλο!) το φίλο του.

–«Απαγορεύεται… αι συζητήσεις». Έπρεπε να πει «απαγορεύεται το κάπνισμα και αι συζητήσεις».

–Αλλά τι… συζητάτε, λέγει ένας διπλανός, αφού απαγορεύεται;

Τα μικρά παιδάκια σ’ αυτές τις «κοσμικές συγκεντρώσεις» –και τις λέγω κοσμικές, γιατί όλοι στο μισοσκόταδο φέρνονται με τακτ αναμεταξύ τους –δίνουνε τον τρυφερό τόνο της αθωότητός τους. Φαίνονται πως δεν πολυκαταλαβαίνουν περί τίνος πρόκειται. Κρατιούνται από την ποδιά της μάνας τους. Αλλά η παιδική ευκινησία δεν τ’ αφήνει να μείνουνε πολλή ώρα καρφωμένα σ’ ένα μέρος. Ξεφεύγουνε και πάνε και στο γείτονα:

–Γιάννη με λένε!

Συσταίνεται μοναχός του ο μικρούλης, χωρίς να τον ρωτήσεις. Ένας άλλος έχει κατέβει με το… ποδηλατάκι του· και τα κοριτσάκια με την κούκλα τους ή με την αρκούδα τους. Όλη η ζωή του σύμπαντος, όλο το δράμα της σημερινής ανθρωπότητας, αλλά κι όλη η ελπίδα και η αμεριμνησία του μέλλοντος βρίσκονται εδώ σε μικρογραφία.

Κάθε πολίτης, αρσενικός ή θηλυκός, μικρός ή μεγάλος, έχει τα γνωστά του καταφύγια. Ξέρει κυρίως ποια είναι τα κοντινότερα καταφύγια στο σπίτι του, στο γραφείο του, στο καφενείο που πάει ή στο ρεστοράν που τρώγει. Αυτά τα καταφύγια τα θεωρεί ιδιοκτησία του. Όταν βαρέσει συναγερμός. «δεν καταλαμβάνεται εξ απροόπτου». Ξέρει πού θα πάει. Και πάει ήσυχα και καμαρωτός. Εκεί όχι μονάχα δεν θα πλήξει, γιατί θα συναντήσει τους γνωστούς του ή φίλους του του κάθε καταφυγίου, παρά και θα χαζέψει ή θα κουβεντιάσει και θ’ αλλάξει λιγάκι «αέρα», δηλ. τη μονοτονία της καθημερινής ρουτίνας. Κι όταν η σειρήνα βαρέσει διάλυση, κανένας δε βιάζεται να βγει έξω. Αργοκίνητο ποτάμι ο κόσμος όλων των ηλικιών προχωρούνε προς την έξοδο αργά κι επίσημα σαν άνθρωποι που βγαίνουν από το σπίτι τους. Γιατί όλοι οι «καταφυγιώτες» έχουνε το συναίσθημα πως το καταφύγιο είναι σπίτι τους.

Έξω όμως από τα γνωστά και τα άγνωστα μόνιμα καταφύγια, υπάρχουνε και μερικά της… ευκαιρίας. Χθες τη νύχτα π.χ. μια παρέα που βρέθηκε στην πλατεία των Πευκακίων και ζητούσε καταφύγιο, είδε ένα υπόγειο με μαρμαρένια σκαλιά και μερικά κοριτσόπουλα στην πόρτα, που κοιτάζανε τον ουρανό.

–Επιτρέπεται;

–Περάστε.

Κι η παρέα κατέβηκε τα σκαλιά. Δεν ήτανε καταφύγιο, αλλά μπορούσε να παίξει το ρόλο «ερζάτς» καταφυγίου: μια βιβλιοθήκη, καρέκλες, τραπέζι, λουλούδια κλπ. κι ένας αέρας νεανικής δροσιάς και νοικοκυροσύνης. Τα κοριτσόπουλα των διπλανών σπιτιών που είχανε κι αυτά καταφύγει στη γνωστή τους αυτήν οικογένεια, με τις μπούκλες τους και τα καλτσάκια τους, βγαίνανε στην πόρτα, κοιτάζανε τον ουρανό, ξαναγυρίζανε και μιλούσανε ψιθυριστά. Ο γέρος της παρέας, που, φαίνεται είχε πιει λιγάκι, ακούμπησε τον αγκώνα στο τραπέζι και στήριξε το άσπρο του κεφάλι στην παλάμη. Κι ενώ έξω ο απειλητικός βόμβος των αεροπλάνων αλώνιζε τον ουρανό κάτου από το φεγγάρι κι έφτανε ως το υπόγειο,  ακούστηκε ξαφνικά ένα μακάριο ρουχαλητό στα βάθη της γης. Ο γέρος τον είχε πάρει σαν στο σπίτι του.

Η πλατεία Πευκακίων του χρονογραφήματος πρέπει να είναι στην εκκλησία Άγιος Νικόλαος στην Ασκληπιού -εκείνη η περιοχή λέγεται Πευκάκια.

Αλλά ο Βάρναλης και σε επόμενο χρονογράφημά του, ένα από τα τελευταία πριν μπουν οι Γερμανοί στην Αθήνα, αφού δημοσιεύτηκε στις 25 Απριλίου, κάνει πάλι αναφορά στα παιδιά και τις αντιδράσεις τους σε σχέση με σειρήνες και καταφύγια:

Αλλά ποιος θα το έλεγε πως και αυτά τα μικρά παιδάκια θα είχανε κι αυτά προσαρμοσθεί στην πραγματικότητα του πολέμου και θα είχανε πάρει τα σχετικά συνήθεια; Είπαμε, αγνοούνε τον πόλεμο και δεν θέλουνε να τον ξέρουν. Όμως άμα ακούσουνε τη σειρήνα, αφήνουνε τα παιγνίδια τους και τις φωνές τους στο δρόμο και τρέχουνε στα σπίτια τους ή στα γνωστά καταφύγια. Εκεί μέσα εξακολουθούνε να παίζουνε, αν είναι μέρα. Αν είναι νύχτα, κοιμούνται ύπνο-μολύβι. Τίποτα δεν μπορεί να τα ξυπνήσει.

Αλλά ποιος θα το έλεγε, πως η μικρούλα Αριστεΐτσα, το χάρμα της γειτονιάς, με τα κατάμαυρα μαλλιά και την περήφανη κορμοστασιά, η Αριστεΐτσα των τεσσάρων χρονών, που ακόμα δεν μπορεί να πει το ρο, θα είχε τόσο συνηθίσει στον πόλεμο, ώστε να μηχανοποιήσει τις αντιδράσεις της, που φέρνει η σειρήνα του συναγερμού; Μόλις βαρέσει η σειρήνα, παίρνει στο ένα χέρι μια φέτα ψωμί, στο άλλο ένα κύπελλο νερό, και καμαρωτή και προσεχτική μη στάξει και μη βρέξει πάει στο καταφύγιό της. Η γειτονιά την ξέρει και γελά που την βλέπει να προβαίνει ιερατική και επίσημη. Γιατί ξέρει, πως το περίφημο καταφύγιό της είναι κάποιο υπόγειο σ’ ένα αντικρινό μονόπατο σπίτι.

Την εποχή εκείνη ο Βάρναλης κατοικούσε στη Δημοχάρους, πίσω από τα (τότε) Παραπήγματα. Η μικρούλα Αριστεΐτσα, τετράχρονη τότε, μπορεί να είναι σήμερα μια θαλερή ογδοντάχρονη. Δεν θα έχει πια κατάμαυρα τα μαλλιά, βέβαια. Είθε τα δικά της εγγόνια να ακούνε τις σειρήνες μόνο στις ασκήσεις!

 

 

Αφού μας θύμισαν την Οδύσεια του Καζαντζάκη…

Άλλο φιλολογικό άρθρο είχα σκοπό να δημοσιεύσω σήμερα, αλλά με άρπαξε από το μανίκι η επικαιρότητα -δεν γίνεται κάθε μέρα (παρα)πολιτικός καβγάς για ένα λογοτεχνικό έργο! Εννοώ βέβαια την Οδύσεια του Καζαντζάκη, που πολυτελές ομοιότυπο της πρώτης έκδοσης του 1938 χάρισε ο Αλέξης Τσίπρας στους Κινέζους επισήμους στο Πεκίνο. Το όλο θέμα θα περνούσε απαρατήρητο (ποιος προσέχει τα δώρα των επισήμων και ποιος τα θυμάται; ) αν δεν ήταν η παχυλή αμάθεια και η αντιπολιτευτική εμμονή των ανάξιων εραστών της αριστείας, που με μπροστάρη τον Σκάι και διάφορα στελέχη της ΝΔ βγήκαν στα κεραμίδια για να κράξουν τον… ανορθόγραφο τίτλο του βιβλίου ή το κακέκτυπο αντίτυπο που χάρισε ο Τσίπρας, δείχνοντας έτσι ότι αγνοούσαν πως ο Καζαντζάκης, πέρα από τη μετάφραση που έκανε στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου μαζί με τον Κακριδή, που είναι πασίγνωστη επειδή πολλές γενιές μαθητών τη διδάχτηκαν στο Γυμνάσιο, είχε επίσης γράψει κι ένα δικό του ποίημα, την Οδύσεια, ένα μνημειώδες αν μη τι άλλο για το μέγεθός του έργο με 33.333 στίχους (δηλαδή εκτενέστερο από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου μαζί).

Αυτήν την Οδύσεια ο Καζαντζάκης την έγραφε πολλά πολλά χρόνια -αν διαβάσετε τα 400 γράμματά του στον Πρεβελάκη θα δείτε τον διαρκή αγώνα και την αγωνία του. Ακόμα κι όταν έγραφε άλλα έργα, δούλευε παράλληλα και την Οδύσεια -για παράδειγμα, στην επιστολή αρ. 55, σταλμένη τον Ιούνιο του 1928 από τη Μόσχα, «Δουλεύω καλά και κάποτε γράφω σκορπιστά μερικούς στίχους Οδύσεια«. Ή, τον Ιούνιο του 1931 από το Gottesgab (Μπόζι Νταρ στα τσέχικα, πόλη της τότε Τσεχοσλοβακίας στα σύνορα με τη Γερμανία): «Γαλήνη, ήλιος, έλατα, μυρωδιά νιοθέριστου χόρτου -και μπροστά μου πάλι το πέλαγο της Οδύσειας«. Εφτά φορές θαρρώ έγραψε όλο το έργο από την αρχή, ώσπου να εκδοθεί το 1938, σε 301 αντίτυπα, σε μονοτονικό σύστημα και με απλοποιημένη ορθογραφία -χωρίς διπλά σύμφωνα, χωρίς αυ και ευ. Γι’ αυτό, Οδύσεια.

Στην Β’ έκδοση του 1957, τηρήθηκε η ορθογραφία της εποχής, άρα πολυτονικό, διπλά σύμφωνα, αυ και ευ. Δεν είμαι ειδικός στον Καζαντζάκη και δεν ξέρω για ποιο λόγο έγινε αυτό. Την επιμέλεια την είχε ο Ε. Κάσδαγλης, πάντως, στον οποίο ο Καζαντζάκης έστελνε διαρκώς γράμματα από το εξωτερικό, δίνοντάς του εντολή να αλλάξει τον τάδε ή τον δείνα στίχο, ενώ του είχε δώσει και το ελεύθερο να κάνει μικροαλλαγές για λόγους μέτρου στο κείμενο. Από τότε, Οδύσσεια -στην τρέχουσα έκδοση που θα βρείτε στα βιβλιοπωλεία. Αλλά η πολυτελής επανεκτύπωση της πρωτης έκδοσης, που έγινε το 2006, κράτησε φυσικά τον αρχικό τίτλο -και αυτό το αντίτυπο δωρίστηκε στο Πεκίνο.

Δεν ξέρω αν έχει γίνει σύγκριση της πρώτης με τη δεύτερη έκδοση για να φανούν οι αλλαγές, ούτε αν έχουν σωθεί όλα τα προηγούμενα σχεδιάσματα του έργου. Κάποια αποσπάσματα έχουμε από τις προηγούμενες μορφές και για να πάρετε μια ιδέα, δίνω στο τέλος του άρθρου ένα μικρό κομμάτι. Οπωσδήποτε, το τεράστιο μέγεθος του έργου δυσχεραίνει τέτοιες μελέτες. Ούτε υπάρχει, θαρρώ, πλήρες γλωσσάρι της Οδύσειας, που θα ήταν ηράκλειο έργο. Ο Πρεβελάκης ξεκίνησε το 1932 να κάνει γλωσσάρι και τελείωσε το πρώτο μισό (ραψωδίες Α-Κ) βασισμένος όμως σε χειρόγραφο της Οδύσειας που τελικά υπέστη αρκετές τροποποιήσεις ώσπου να τυπωθεί. Έτσι το γλωσσάρι του, που μπορείτε να το βρείτε στο Διαδίκτυο ενταγμένο σε πανεπιστημιακή διατριβή, καταχωρεί και λέξεις που δεν συμπεριλήφθηκαν τελικά στην έκδοση του 1938.

Με την ευκαιρία, μια διευκρίνιση για τις λέξεις του Καζαντζάκη. Χτες, σε κάποια διαδικτυακή συζήτηση, είδα να διατυπώνεται η άποψη ότι «ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί χιλιάδες δικές του λέξεις». Δεν είναι ακριβές αυτό, παρά μόνο στις σύνθετες και παράγωγες λέξεις, όπου πράγματι ο Καζ. όπως και κάθε συγγραφέας φτιάχνει δικές του λέξεις -ας πούμε, δροσόκορμος (με δροσάτο κορμί) ή κυπαρισσοφραγή (φράχτης από κυπαρίσσια). Αλλά οι απλοί όροι είναι όλοι τους (όσους έχω τσεκάρει, τουλάχιστον) υπαρκτές λέξεις της νεοελληνικής και των διαλέκτων της. Σε κάποιο γράμμα προς τον Πρεβελάκη λέει ότι το πολύ να έχει πλάσει δέκα δικές του λέξεις στην Οδύσεια.

Μεζεδάκια πρεζιντανσιέλ

Αύριο έχουμε τον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών στη Γαλλία, οπότε τα μεζεδάκια μας τιτλοφορήθηκαν αναλόγως. Κανονικά θα έπρεπε να αφιερώσω ξεχωριστό άρθρο στις γαλλικές εκλογές, αλλά από κακό προγραμματισμό δεν τα κατάφερα -χτες, που λογάριαζα να το βάλω, ήταν η πεντηκοστή επέτειος της 21ης Απριλίου και είχε προτεραιότητα. Οπότε, ας χρησιμέψει τούτο το άρθρο και σαν χώρος υποδοχής σχολίων για τις αυριανές γαλλικές εκλογές, μια αναμέτρηση εξαιρετικά αμφίρροπη και ενδεχομένως σημαντική όχι μόνο για την ίδια τη Γαλλια.

Η 21η Απριλίου είναι σημαδιακή ημερομηνία όχι μόνο για μας αλλά και για τους Γάλλους. Όχι όμως η 21.4.1967 αλλά η 21.4.2002, όταν έγιναν, πριν από 15 χρόνια, και πάλι προεδρικές εκλογές -και πάνω στην καλή χαρά της συγκατοίκησης του δεξιού προέδρου Σιράκ με την πληθυντικά αριστερή κυβέρνηση του Λιονέλ Ζοσπέν όλοι ήταν τόσο σίγουροι ότι Σιράκ και Ζοσπέν θα περάσουν στον β’ γύρο, μια και δεν υπήρχε ισχυρή τρίτη υποψηφιότητα από το δημοκρατικό τόξο (όπως ήταν π.χ. ο Μπαλαντύρ το 1995 ή ο Μπαιρού το 2007 ή ο Μπαρ το 1988), ώστε ψήφισαν πολύ χαλαρά εκείνη τη μέρα (ή, το απλούστερο, δεν πήγαν να ψηφίσουν) -με αποτέλεσμα να περάσει δεύτερος ο Λεπέν, με τραυματικές συνέπειες για τη γαλλική Αριστερά κάθε απόχρωσης.

Στις φετινές εκλογές δεν θα είναι έκπληξη να περάσει Λεπέν στον δεύτερο γύρο -όχι ο μπρουτάλ πατέρας αλλά η πολύ πιο σοφιστικέ κόρη (που, παρεμπιπτόντως, έχει συγκρουστεί με τον πατέρα της). Θα είναι μάλιστα έκπληξη να μην περάσει αν και προσωπικά αποκλείω την πιθανότητα τελικής νίκης της -αφήνω μόνο ένα μικρό περιθώριο για την απίθανη περίπτωση όπου η Λεπέν αναμετρηθεί στον δεύτερο γύρο με τον ηθικά διαβλητό Φιγιόν, τον φίλο τού Κούλη. Δεν ξέρω βέβαια πόσο επηρεάστηκε το εκλογικό σώμα από το τελευταίο τρομοκρατικό χτύπημα στο Παρίσι.

Πάντως, στις φετινές προεδρικές εκλογές πολλές βεβαιότητες ανατράπηκαν: ενώ εθεωρείτο ακλόνητο φαβορί ο υποψήφιος που θα υποδεικνυόταν από το κόμμα της κεντροδεξιάς, ο νικητής των προκριματικών, ο Φρανσουά Φιγιόν, μετατράπηκε σε αουτσάιντερ μόλις αποκαλύφθηκε ότι είχε διορίσει συμβούλους του όλη του την οικογένεια. Ακόμα χειρότερα πήγε ο νικητής των άλλων προκριματικών εκλογών, ο Μπενουά Αμόν, αφού τον εγκατέλειψαν τα πρωτοκλασάτα στελέχη του κόμματός του και της απερχόμενης κυβέρνησης σπεύδοντας να στοιχιστούν πίσω από τον Εμανουέλ Μακρόν (κάτι ανάλογο με αυτό που έγινε στη Βρετανία με τον Κόρμπιν· γενικά, οι δεξιές πτέρυγες αριστερών κομμάτων δεν αντιδρούν καλά όταν η εσωκομματική δημοκρατία βγάζει αποτελέσματα που δεν τους αρέσουν -κάτι ξέρουμε και στην Ελλάδα).

Ο Ζαν Λυκ Μελανσόν, της «Ανυπόταχτης Γαλλίας», που υποστηρίζεται και από το αγαπημένο μου, πάλαι ποτέ κραταιό, Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας, έχει κάνει μια εντυπωσιακή προεκλογική εκστρατεία και -πράγμα αδιανόητο πριν από λίγο καιρό- έχει πιθανότητες να περάσει στον δεύτερο γύρο. Μακάρι. Ωστόσο, πιθανότερο είναι να εκλεγεί ο Εμανουέλ Μακρόν, ταχατεχνοκράτης υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση του Ολάντ. Δεν αποκλείω πάντως να ανακάμψει πάνω στο νήμα και ο Φιγιόν.

Κι ένα τελευταίο σχόλιο για τις εξαιρετικά αμφίρροπες αυτές εκλογές. Όποιος και να εκλεγεί από τους τέσσερις προπορευόμενους εκτός του Φιγιόν, πολύ δύσκολα θα έχει κοινοβουλευτική πλειοψηφία στην επόμενη Βουλή.

Ο Όμηρος, τα μαθηματικά και η αγυρτεία, ξανά

Το σημερινό άρθρο αποτελεί συνέχεια ενός άρθρου που είχα δημοσιεύσει, σχεδόν με τον ίδιο τίτλο, πριν από οχτώ μήνες. Τότε, είχαν δημοσιευτεί σε εφημερίδες και ιστοτόπους, άρθρα με τίτλους όπως «Με μαθηματικό κώδικα έγραψε ο Όμηρος τα έπη», που βασίζονταν σε μια ανακοίνωση που έκανε η φιλόλογος Αναστασία Τσώνη, δ.φ., στην 8η Μαθηματική Εβδομάδα που διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη από την Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία-Παράρτημα Κεντρικής Μακεδονίας από τις 30 Μαρτίου έως τις 3 Απριλίου.

Πηγή των άρθρων εκείνων ήταν μια συνομιλία της κ. Τσώνη σε συντάκτη του ΑΠΕ/ΜΠΕ. Είχα σφοδρές αντιρρήσεις για το περιεχόμενο των άρθρων και ιδίως για τις αναφορές στη θεωρία των λεξαρίθμων που κατά τη γνώμη μου είναι αγυρτεία που ασφαλώς δεν έχει θέση σε μια επιστημονική εκδήλωση όπως η Μαθηματική Εβδομάδα. Ωστόσο, διατηρούσα επιφυλάξεις διότι δεν είχα μπορέσει να βρω την ανακοίνωση της κυρίας Τσώνη, και είχα την ελπίδα ότι το  περιεχόμενο του άρθρου θα την αδικούσε.

Παρά τον αρχικό προγραμματισμό, τα Πρακτικά της εβδομάδας άργησαν να γίνουν διαθέσιμα. Είχα αγγαρέψει φίλο του ιστολογίου, εκπαιδευτικό, να τα αναζητάει σε τακτά διαστήματα -και τελικά πριν από λίγες μέρες ο φίλος μου προμηθεύτηκε το CD με τα πρακτικά κι έτσι μπόρεσα να διαβάσω το πλήρες κείμενο της ανακοίνωσης της κ. Τσώνη.

Δυστυχώς, η ανάγνωση της πλήρους ανακοίνωσης επιβεβαιώνει τους φόβους μου. Μπορεί η συντάκτρια της ανακοίνωσης να κρατάει κάποιες αποστάσεις από την αντιεπιστημονική και αναξιόπιστη θεωρία των λεξαρίθμων, αλλά την αναπτύσσει διά μακρών στο κείμενό της, ενώ ταυτόχρονα διατυπώνει εξίσου ανυπόστατες απόψεις σε θέματα ετυμολογίας. Θα επισημάνω στο σημερινό άρθρο μερικά από τα τρωτά της ανακοίνωσης.

Το πλήρες κείμενο της ανακοίνωσης είναι πολύ εκτενές και θα κατέστρεφε την ισορροπία του άρθρου αν το παρέθετα, οπότε το ανέβασα σε χωριστή σελίδα. Θα δημοσιεύσω εδώ την περίληψη της ανακοινωσης και κάποια αποσπάσματα.

Η Μελανθώ του Χρίστου Δάλκου

Tο σημερινό σημείωμα αρχικά το προόριζα για υστερόγραφο, αν και υπερτροφικό, στο χτεσινό μας άρθρο, που είχε για θέμα του μιαν ανακοίνωση περί… λεξαρίθμων στον Όμηρο, που έγινε σε μιαν επιστημονική ημερίδα. Ωστόσο, τελικά το υστερόγραφο μεγάλωσε τόσο πολύ που χρειάστηκε να το μετατρέψω σε αυτοτελές άρθρο, όχι μόνο για να μην παρακουράσω τους αναγνώστες αλλά και επειδή θα αδικούσα και τα δυο μου θέματα αν τα ανάγκαζα σε μια στενάχωρη συγκατοίκηση.

Στο χτεσινό άρθρο είδαμε μια «ανατρεπτική» (ο χαρακτηρισμός της συντάκτριας της ανακοίνωσης) ανάγνωση των ομηρικών επών, που ανακατεύει και τη θεωρία των λεξαρίθμων. Σήμερα θα δούμε μια πραγματικά (αν και δεν διεκδικεί τον χαρακτηρισμό) ανατρεπτική ανάγνωση ενός επεισοδίου της Οδύσσειας, που γίνεται με τρόπο κατά τη γνώμη μου γοητευτικό.

Βλέπετε, όσο κι αν αρνούμαι και προσπαθώ να ανασκευάσω μύθους και λαθροχειρίες, κατανοώ την επιθυμία για εμπλουτισμό ή πάντρεμα της επιστημοσύνης με τον μύθο, είτε αυτό γίνεται για να διερευνηθούν τολμηρές υποθέσεις και αιρετικές θεωρίες είτε αποσκοπεί απλώς σε μια συναρπαστικήν αφήγηση.

Όμως, με τον κατάλληλο τρόπο, στον κατάλληλο τόπο και χωρίς άρνηση της επιστημοσύνης, χωρίς λαθροχειρίες και αγυρτείες. Κάτι τέτοιο, θα τολμήσω να πω, έκανε ο πατέρας μου όταν, για να εξηγήσει ορισμένες αντιφάσεις στα όσα ξέρουμε για τη ζωή του Ιησού Χριστού, είχε την ιδέα ότι οι αντιφάσεις παύουν να υπάρχουν αν δεχτούμε ότι στο πρόσωπο του Ιησού έχουν συγχωνευτεί τρία ιστορικά πρόσωπα: ένας επαναστάτης ζηλωτής, ένας οραματιστής διδάσκαλος, κι ένας αριστοκράτης από τη γενιά του Δαβίδ. Έγραψε λοιπόν ένα βιβλίο στο οποίο εκθέτει αυτή την, αν μη τι άλλο, πρωτότυπη θεωρία -δεν έκανε ανακοίνωση σε θεολογικό συνέδριο! Περισσότερα για το βιβλίο του πατέρα μου, εδώ.

Ο Όμηρος, τα μαθηματικά και η αγυρτεία

Στην αρχή είπα πως θα είναι πρωταπριλιάτικο, διότι στα περισσότερα ηλεκτρονικά μέσα δημοσιεύτηκε ανήμερα την πρωταπριλιά, ωστόσο αυτό ήταν μάλλον ευσεβής πόθος μου -άλλωστε, τα πρώτα σχετικά άρθρα άρχισαν να δημοσιεύονται από τις 31 Μαρτίου (παράδειγμα). Εννοώ την είδηση ότι «Με μαθηματικό κώδικα έγραψε ο Όμηρος τα έπη» όπως διάλεξαν να την τιτλοφορήσουν τα Νέα, που είναι μια περίληψη της ανακοίνωσης που έκανε η φιλόλογος Αναστασία Τσώνη, δ.φ., στην 8η Μαθηματική Εβδομάδα που διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη από την Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία-Παράρτημα Κεντρικής Μακεδονίας από τις 30 Μαρτίου έως τις 3 Απριλίου.

Τα άρθρα που κατέκλυσαν τον ηλεκτρονικό τύπο (ίσως και τον έντυπο) έχουν όλα μία πηγή, και σχεδόν ταυτόσημο περιεχόμενο, αφού προέρχονται από συνομιλία της κ. Τσώνη σε συντάκτη του ΑΠΕ/ΜΠΕ. Δεν έχω ακόμη δει την ανακοίνωση της κυρίας Τσώνη, οπότε θα βασιστώ στο άρθρο που μεταφέρει τη συνέντευξη/συνομιλία μαζί της. Σε περίπτωση που το περιεχόμενο του άρθρου την αδικεί, ζητώ προκαταβολικά συγνώμη -και αν κάποιος φίλος έχει λινκ προς την ανακοίνωση, πολύ ευχαρίστως να το προσθέσει στα σχόλια. (Τα πρακτικά της Εβδομάδας, παρά τον αρχικό προγραμματισμό, δεν είναι ακόμα διαθέσιμα, όπως έμαθα).

Η ανακοίνωση πάντως έγινε, ή τουλάχιστον περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα της Εβδομάδας, όπου το Σάββατο 2 Απριλίου και ώρα 16.00-16.20 ήταν προγραμματισμένη η ανακοίνωση της Αναστασίας Τσώνη: «Μια ανατρεπτική σπουδή για τα ομηρικά έπη. Ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας διδάσκει Μαθηματικά και προσδιορίζει τη χρήση των αριθμών» (Πρόκειται για τον τίτλο, όχι για την περίληψη της ανακοίνωσης).

Σύμφωνα με το άρθρο που δημοσιεύτηκε σε πάμπολλα διαδικτυακά μέσα, άριστος γνώστης των μαθηματικών, με ιδιαίτερη προτίμηση στον αριθμό 3 φαίνεται πως ήταν ο Όμηρος.

Για να δώσει μαθηματικές προεκτάσεις στους στίχους του, ο ‘Ομηρος χρησιμοποιεί, σύμφωνα με την κ. Τσώνη, τους λεξάριθμους, στους οποίους το γράμμα «άλφα» αντιστοιχεί στον αριθμό «ένα», το «Β» στο δύο και ούτω καθεξής (μετά το «κάππα» οι αριθμοί ανεβαίνουν ανά γράμμα σε δεκάδες και μετά το «ρο» σε εκατοντάδες). Ενδεικτικά αναφέρει, ότι αν οι πρώτες τέσσερις λέξεις της Α’ Ραψωδίας της Οδύσσειας («άνδρα μοι έννεπε, μούσα») «αποκωδικοποιηθούν» με λεξάριθμους προκύπτει ο αριθμός 1182, που αν αθροιστεί ανά ψηφίο, προκύπτει και πάλι ο αριθμός τρία.

«Ολόκληρες αριθμητικές παραστάσεις καταλήγουν στον αριθμό τρία και τα πολλαπλάσιά του» υποστηρίζει η κ. Τσώνη και προσθέτει ότι στην Ιλιάδα, ολόκληρο το κείμενο οργανώνεται μαθηματικά σε τρία επίπεδα.

Δεν χρειάζεται να παραθέσω άλλο -μπορείτε να διαβάσετε τη συνέχεια στο λινκ. Υποστηρίζω ότι όσα λέει η ανακοίνωση (αν όντως τα λέει) για λεξάριθμους είναι ανοησίες και ότι κάκιστα έπραξαν οι διοργανωτές της Μαθηματικής Εβδομάδας που, πλάι σε σοβαρές και χρήσιμες ανακοινώσεις επέτρεψαν να παρουσιαστεί μια ανακοίνωση που προάγει την αγυρτεία.

Οι λεξάριθμοι είναι απάτη μεταξύ άλλων διότι από άπειρες σχέσεις διαλέγουν εκείνες που υποτίθεται ότι δείχνουν κάτι σημαδιακό, αγνοώντας όλες τις άλλες. Ο Αργυρόπουλος και άλλοι προπαγανδιστές της λεξαριθμικής θεωρίας, όπως έχουμε ξαναγράψει, επισημαίνουν, ας πούμε, ότι  τα γράμματα της λέξης ΘΕΟΣ βγάζουν λεξάριθμο 284 (9+5+70+200), όπως και της λέξης ΑΓΙΟΣ (1+3+10+70+200), όπως και της λέξης ΑΓΑΘΟΣ, άρα, λένε οι υποστηριχτές της λεξαριθμικής θεωρίας, αυτό δεν μπορεί να είναι τυχαίο: η ελληνικη γλώσσα έχει την ιδιότητα να μας δείχνει ότι ΘΕΟΣ = ΑΓΙΟΣ = ΑΓΑΘΟΣ. Βέβαια, τον ίδιο λεξάριθμο 284 βγάζουν και άλλες χιλιάδες λέξεις της ελληνικής, όπως ΑΓΡΟΙΚΟΙ, ΒΑΠΟΡΑΚΙ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ, ΠΑΓΟΠΕΔΙΛΑ -περιέργως κανείς λεξαριθμιστής δεν μας είπε ότι η ελληνική γλώσσα δείχνει τη μυστική σχέση του Θεού με τα παγοπέδιλα.

Ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη

Την Κυριακή δεν θα ψηφίσουμε μόνο για ευρωεκλογές, έχουμε και δεύτερο γύρο των αυτοδιοικητικών εκλογών, εκτός αν τυχαίνει να ψηφίζετε στην Πάργα και στους πεντέξι ακόμα δήμους της Ηπείρου που έβγαλαν δήμαρχο από την πρώτη Κυριακή, οπότε δεν έχετε να ψηφίσετε για δήμο ή για περιφέρεια και θα κάνετε το ταξίδι μόνο για τις ευρωεκλογές, όπως και οι καμιά τρακοσαριά δικαστικοί που θα στελεχώσουν τα αντίστοιχα τμήματα και που θα πληρωθούν βεβαίως, με εντολή Σαμαρά που άλλαξε τον νόμο περί διεξαγωγής των εκλογών, αλλά λεφτά υπάρχουν όταν η πατρίς κινδυνεύει.

Όμως, το σημερινό σημείωμα δεν αφορά την ταλαιπωρία των ψηφοφόρων Πάργας και Πωγωνίου (και λοιπών δήμων της Ηπείρου), αλλά το βάσανο των ψηφοφόρων Αττικής, Αθήνας, Πειραιά και άλλων περιοχών, που βρίσκονται σε ζόρικο δίλημμα μπροστά στον δεύτερο γύρο των αυτοδιοικητικών εκλογών. Όλοι οι ψηφοφόροι βρίσκονται σε τέτοιο δίλημμα; Όχι όλοι. Στο δίλημμα του δεύτερου γύρου βρίσκονται (καταρχάς) οι ψηφοφόροι που στον πρώτο γύρο προτίμησαν τους συνδυασμούς που έμειναν εκτός νυμφώνος, που δεν πήραν την πρώτη ή τη δεύτερη θέση. Κι οι συνδυασμοί αυτοί μπορεί να αντιπροσωπεύουν ελάχιστο ποσοστό (σε κάποιους δήμους κάτω από 10%), μπορεί όμως, όπως συμβαίνει στην περιφέρεια Αττικής ή στον δήμο Αθηναίων, να συγκέντρωσαν (αθροιστικά) περισσότερες ψήφους από τους δυο συνδυασμούς που πέρασαν στον δεύτερο γύρο.

Βέβαια δεν έχουν όλοι δίλημμα. Κάποιοι έχουν ήδη κάνει την επιλογή τους: οι ψηφοφόροι του συνδυασμού του ΣΥΡΙΖΑ στην Πάτρα, ας πούμε, έχουν αποφασίσει να ψηφίσουν τον υποψήφιο του ΚΚΕ κ. Πελετίδη, που αντιμετωπίζει στον δεύτερο γύρο έναν φιλοκυβερνητικό υποψήφιο. Δεν είναι αυτή η μοναδική περίπτωση: και αλλού, κόμματα ή μεμονωμένες προσωπικότητες έχουν καλέσει να ψηφιστεί ο ένας από τους δύο μονομάχους του δεύτερου γύρου, όπως στον δήμο Αθηναίων που ο κ. Βορίδης από την πρώτη στιγμή κάλεσε να ψηφιστεί ο κ. Καμίνης, το ίδιο και στην περιφέρεια Αττικής όπου η ΝΔ τάχθηκε υπέρ του απερχόμενου κ. Σγουρού, παρά το γεγονός ότι πολύ πρόσφατα ο αρμόδιος υπουργός τον χαρακτήριζε αποτυχημένο και κακό περιφερειάρχη. Κάπόιες φορές, η δήλωση στήριξης του ενός μονομάχου είναι εξίσου (ή και περισσότερο) δήλωση αποδοκιμασίας του άλλου, όπως συμβαίνει στον Βόλο, όπου ο απερχόμενος δήμαρχος Πάνος Σκοτινιώτης και ο Νίκος Μπίστης προς τιμή τους έκαναν σαφή δήλωση στήριξης του (υποστηριζόμενου από τον ΣΥΡΙΖΑ) Μ. Πατσιαντά, που έχει απέναντί του τον ποδοσφαιρικό παράγοντα κ. Αχιλλέα Μπέο.