Στα βράχια λοιπόν;

Το άρθρο που διαβάζετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην τακτική μου στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ το αναδημοσιεύω βάζοντας μερικά λινκ (που δεν μπαίνουν στο έντυπο!) και προσθέτοντας μερικά ακόμα πράγματα. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι ο πίνακας «Βράχια, κύμα και θάλασσα» του Τζον Σλόαν (1917) και τη διάλεξε το επιτελείο των Ενθεμάτων.

Μια από τις εκφράσεις που ακούγονται πολύ τον τελευταίο καιρό, κυρίως από την αντιπολίτευση, είναι  και η φράση «στα βράχια», συνήθως σε σχέση με την πορεία της χώρας, π.χ. «οδηγείτε τη χώρα στα βράχια», όπως κατηγόρησε την κυβέρνηση πριν από μερικές εβδομάδες ο πρώην (μ’ αρέσει να το ακούω) πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς.

Είναι παραστατική η εικόνα και η παρομοίωση της χώρας με σκάφος που ακυβέρνητο ή κακοκυβερνημένο κινδυνεύει να συντριβεί στα βράχια της αφιλόξενης ακτής. Την εικόνα την έχουν χρησιμοποιήσει σε ανύποπτο χρόνο, από το 2009 ακόμα, διάφοροι δημοσιογράφοι, αλλά η χρήση της έχει πυκνώσει κατακόρυφα τους τελευταίους μήνες, καταρχάς προεκλογικά όταν π.χ. ο Β. Βενιζέλος με τη γνωστή του μετριοφροσύνη είχε δηλώσει σε συνέντευξή του «δεν θα αφήσω τη χώρα να πάει στα βράχια»· μετά τις εκλογές τη σκυτάλη την πήρε επάξια ο κ. Σαμαράς, ξεκινώντας από τη συζήτηση για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην νέα κυβέρνηση, και ακολούθησαν τα φιλικά του μέσα (δηλαδή σχεδόν το σύνολο των έντυπων και ηλεκτρονικών μέσων) κι έτσι συνέχεια ακούμε πως η χώρα, όμοια κατευθύνεται ολοταχώς προς τα βράχια, ή ότι κινδυνεύει να πέσει στα βράχια.

Τα βράχια ανήκουν σε μια ολιγομελή αλλά ενδιαφέρουσα κατηγορία λέξεων με διγενή πληθυντικό, τις λεγόμενες ετερόκλιτες, δηλαδή που σχηματίζουν δύο τύπους στον πληθυντικό, σε αρσενικό και σε ουδέτερο, ενώ ο ενικός είναι μόνο σε αρσενικό: ο βράχος – οι βράχοι και τα βράχια, ενώ στην ίδια κατηγορία έχουμε τα χρόνια, τα λόγια, τα καπνά και μερικές ακόμα λέξεις. (Δηλαδή, δεν υπάρχει ενικός «το βράχι» ή «το χρόνι»).

Ανάσα πάνω στη γέφυρα

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι ο πίνακας του Μαξ Μπέκμαν «Σιδερένια πεζογέφυρα» (1922) και συνόδευε το άρθρο. Το θέμα βέβαια είναι πολύ ευρύ και στην εφημερίδα υπάρχει όριο 800 λέξεων. Εδώ, που δεν φοβόμαστε μη χαλάσουμε καναδέζικα ηλεδάση, πρόσθεσα μερικά πράγματα που ήθελα να τα βάλω και δεν είχαν χωρέσει. Βέβαια, έτσι έγινε λιγότερο σφιχτό το άρθρο, αλλά δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα δικά μας.

Ο μήνας που μας πέρασε, ο πρώτος της αριστερής διακυβέρνησης, ήταν τόσο πυκνός σε εξελίξεις και γεγονότα που δυσκολεύομαι να ξεχωρίσω μία λέξη με βάση την έντονη παρουσία της μέσα στο μήνα, οπότε κάνω την επιλογή για το σημερινό άρθρο με κριτήριο το γλωσσικό ενδιαφέρον — και, όπως θα μαντέψατε από τον τίτλο, η λέξη αυτή είναι η γέφυρα, λέξη που ακούστηκε πολύ τον τελευταίο καιρό, αφού έτσι χαρακτηρίστηκε η τετράμηνη ενδιάμεση συμφωνία την οποία έκλεισε η νέα ελληνική κυβέρνηση με τους εταίρους μας, μια και πρόκειται να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στο παλιό πρόγραμμα που εκπνέει στις 28 Φεβρουαρίου και στη νέα συμφωνία που ευελπιστούμε να μην περιέχει υφεσιακά μέτρα.

Η λέξη γέφυρα είναι αρχαία, ήδη ομηρική — στον Όμηρο υπάρχει μόνο στην Ιλιάδα, και πάντα σε πληθυντικό, και σημαίνει μάλλον τα προχώματα, ενώ στη συνέχεια παίρνει τη σημερινή σημασία. Η ποικιλία των αρχαίων διαλεκτικών τύπων (βέφυρα, δίφουρα κτλ.) δείχνει ότι πιθανόν να πρόκειται για λέξη μη ινδοευρωπαϊκής αρχής. Ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια έχουμε το υποκοριστικό γεφύριον, που έδωσε το σημερινό γεφύρι, ενώ μεσαιωνικός είναι  ο λαϊκότερος τύπος γιοφύρι.

Οι γέφυρες, ως κατασκευή που επιτρέπει τη διέλευση από ένα σημείο σε ένα άλλο, πάνω από ποτάμι, κοιλάδα, πολυσύχναστο δρόμο ή άλλο φυσικό εμπόδιο, είναι από τα πιο χρήσιμα αλλά και πιο όμορφα τεχνικά έργα, είτε πρόκειται για τα παραδοσιακά πέτρινα γεφύρια είτε για υπερσύγχρονες κατασκευές σαν του Ρίου-Αντιρρίου. Το πανέμορφο γεφύρι της Πλάκας, που κατέρρευσε πρόσφατα, ήταν ιστορικό, αλλά βέβαια το κατεξοχήν θρυλικό γεφύρι ή μάλλον γιοφύρι είναι της Άρτας, που ολημερίς το χτίζανε και το βράδυ γκρεμιζόταν, ώσπου το πουλί φανέρωσε ότι για να στεριώσει το έργο έπρεπε να χτίσουν στα θεμέλια τη γυναίκα του πρωτομάστορα –κι έτσι έμεινε να αποκαλείται «γεφύρι της Άρτας» κάθε δημόσιο έργο που χρονίζει και δεν λέει να τελειώσει.

Τεστ για το στρες ή στρες για τα τεστ;

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στην τακτική στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Επειδή το τριήμερο που πέρασε έλειπα στη Δράμα (όπου πέρασα πολύ ωραία), δεν πρόλαβα να κάνω αλλαγές στο άρθρο, το αναδημοσιεύω εδώ κοπυπαστηδόν. Ο πίνακας που συνοδεύει το άρθρο είναι (πετυχημένη) επιλογή της ομάδας των Ενθεμάτων: Οι Δαναΐδες, του Τζον Ουίλιαμ Γουοτερχάουζ (1903).

Αν κρίνουμε από τους διθυραμβικούς τόνους που χρησιμοποίησαν τα κατεστημένα μέσα ενημέρωσης στην αρχή της περασμένης εβδομάδας, οι παρελάσεις μαθητών και στρατού τη Δευτέρα και την Τρίτη δεν πρέπει να έγιναν για να τιμηθεί η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου, αλλά σε ένδειξη πανηγυρισμού για τον νέο εθνικό θρίαμβο, την επιτυχία των ελληνικών τραπεζών στα στρες τεστ της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.

Βέβαια, το τηλεγράφημα του πρακτορείου Reuters έλεγε ότι three Greek banks failed the stress test, ενώ η αντίστοιχη είδηση στους ελληνικούς ειδησεογραφικούς ιστότοπους είχε τίτλο «Περνούν τα στρες τεστ οι ελληνικές τράπεζες», πράγμα που διά γυμνού οφθαλμού φαίνεται μεταφραστική ανακολουθία, αλλά ίσως στη χρηματοπιστωτική ορολογία το fail να σημαίνει επιτυγχάνω. Πάντως, την επόμενη μέρα στο χρηματιστήριο οι μετοχές των τραπεζών κατρακύλησαν, πράγμα που σημαίνει ότι οι «αγορές» έδωσαν άλλη ερμηνεία απ’ ό,τι τα μέσα ενημέρωσης.

Τελικά μάθαμε ότι ναι μεν κόπηκαν οι ελληνικές τράπεζες αλλά είναι σαν να μην κόπηκαν (όπως θα έλεγε ο γέροντας Παΐσιος). Έτσι κι αλλιώς, το γεγονός είναι ότι τα στρες τεστ, ή τεστ αντοχής επί το ημιελληνικότερον, ακούστηκαν πολύ τις τελευταίες μέρες του μήνα που πέρασε κι έτσι το άρθρο μας θα αφιερωθεί σε αυτόν τον σύμπλοκο όρο.

Στρες τεστ λοιπόν ή stress test στα αγγλικά και σε κάμποσες άλλες γλώσσες, αφού και τα δυο μέρη του σύμπλοκου είναι λέξεις διεθνείς, και έχουν βέβαια περάσει εδώ και καιρό στην ελληνική γλώσσα και έχουν λεξικογραφηθεί κανονικά.

Το στρες βέβαια δεν το χρησιμοποιούμε με αυτή τη σημασία· στα ελληνικά έχει περάσει μόνο με τη σημασία του άγχους, της ψυχικής έντασης που μπορεί να αποδειχτεί επιβλαβής για την υγεία, και έχει δώσει και το ρήμα «στρεσάρω» και το ουσιαστικό «στρεσάρισμα». Η λέξη είναι προφανώς δάνειο από τα αγγλικά, όπου stress σημαίνει πίεση, από το distress που τελικά ανάγεται, μέσω γαλλικών, στο λατινικό stringere («σφίγγω»). Πάντως, και στην αγγλική γλώσσα η ψυχολογική σημασία είναι σχετικά πολύ πρόσφατη, αφού δεν καταγράφεται παρά το 1955.

Ή στραβός είν’ ο γιαλός ή τον ξεπουλάμε

Το σημερινό σημείωμα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην Αυγή, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο, επιλογή του ιστολογίου των Ενθεμάτων, είναι ο πίνακας του Αντρέ Ντερέν «Βάρκες στο λιμάνι της Κολιούρ» (1905), Γενικότερα για τις λέξεις του γιαλού σε περσινό άρθρο του ιστολογίου.

Πολλά θέματα θα μπορούσε να διαλέξει κανείς για το άρθρο τούτου του μηνός, και ομολογώ πως στην αρχή φλερτάρισα με την ιδέα να γράψω για μια λέξη μουντιαλική, αλλά αντιστάθηκα στον πειρασμό και, αφού έχουμε μπει στο καλοκαίρι, διάλεξα κι εγώ ένα θέμα καλοκαιρινό, και ειδικότερα μια λέξη που συνδέεται με κάτι που αποτελεί όνειρο θερινής νυκτός για μεγάλο ποσοστό συμπατριωτών μας και που πρόκειται να γίνει ακόμα πιο άπιαστο σε περίπτωση που ευοδωθούν τα κυβερνητικά σχέδια· θα το καταλάβατε, εννοώ τη λέξη «αιγιαλός», που αποτελεί το αντικείμενο του νομοσχεδίου για την «οριοθέτηση, διαχείριση και προστασία αιγιαλού και παραλίας», ένα νομοσχέδιο που έχει δεχτεί τα πυρά της αντιπολίτευσης αλλά και πολλών βουλευτών της συμπολίτευσης.

Η λέξη αιγιαλός είναι αρχαία, μάλιστα πανάρχαιη αφού αναγνωρίστηκε στις μυκηναϊκές πινακίδες της Γραμμικής Β. Στην Ιλιάδα (4.422) ο Όμηρος μιλάει για τον πολυθόρυβο γιαλό (αιγιαλώ πολυηχέι). Είχαν μάλιστα και μια παροιμία οι αρχαίοι, «αιγιαλώ λαλείς», μιλάς στον βρόντο θα λέγαμε σήμερα. Φαίνεται περίεργο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα ο αιγιαλός ετυμολογείται από ένα κατοικίδιο ζώο, αφού, σύμφωνα με την επικρατούσα θεωρία προέρχεται από συγχώνευση σε μία λέξη της αρχαίας φράσης «εν αιγί αλός» (στην ακροθαλασσιά, αλς είναι η θάλασσα), όπου «αίγες», δηλαδή κατσίκες λέγονταν τα ορμητικά κύματα.

Μάλιστα, ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός (η Δάλδις είναι πόλη της Λυκίας), που έγραψε ονειροκριτικά συγγράμματα,  εξηγούσε: «και γαρ τα μεγάλα κύματα αίγας εν τη συνηθεία λέγομεν». Αυτό μπορεί να μας παραξενεύει λίγο στην αρχή, αν όμως σκεφτούμε ότι και σήμερα τα κύματα τα λέμε «προβατάκια» δεν είναι και τόσο περίεργο. Μάλιστα, ίσως η παρομοίωση με τα σαφώς πιο άταχτα και ευκίνητα κατσίκια να είναι πιο εύστοχη. Από την ίδια παρομοίωση πρέπει να πήρε το όνομά του και το Αιγαίο πέλαγος, το πολυκύμαντο, ενώ βέβαια από τη ρίζα της αίγας δεν έχουμε μόνο τα αιγοπρόβατα, τον αίγαγρο, τον αιγόκερο και τον αιγοβοσκό, αλλά και την αιγίδα, την κατσικοπροβιά που ενίσχυε την ασπίδα του Δία, από το δέρμα της αγαπημένης του Αμάλθειας, που μας έχει δώσει μεταφορικά την έκφραση «υπό την αιγίδα» που χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις κτλ. που γίνονται με την υλική ή ηθική υποστήριξη κάποιου φορέα.

Η πόλη, το άστυ, ο δήμος

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. Το αναδημοσιεύω εδώ, προσθέτοντας μερικά πράγματα που δεν χώρεσαν στην έντυπη δημοσίευση, για την οποία υπάρχει όριο 800 λέξεων. Όσοι είχαν έρθει την περασμένη Κυριακή 27/4 στην ξενάγηση στα Εξάρχεια με τον Γαβριήλ Σακελλαρίδη, ίσως αναγνωρίσουν ότι η αρχή και το τέλος του σημερινού άρθρου είναι παρμένα από την ομιλία που είχα δώσει εκεί. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι παρμένη από το ιστολόγιο των Ενθεμάτων, έργο του Δημήτρη Τσουμπλέκα από την ενότητα Μελλοντική Αθήνα.

Σε δυο Κυριακές από σήμερα θα εκλέξουμε δημοτικές και περιφερειακές αρχές, οπότε το σημερινό σημείωμα θα είναι αφιερωμένο σε μερικές από τις λέξεις της πόλης, και ειδικότερα της Αθήνας. Η ίδια η λέξη πόλη, έρχεται από τα αρχαία ελληνικά, όπου ήταν πόλις, υπήρχε όμως και εναλλακτικός πανάρχαιος τύπος, πτόλις, που θα τον θυμόμαστε ίσως από το «Τροίης ιερόν πτολίεθρον» στην αρχή της Οδύσσειας. Η αρχική σημασία της λέξης πρέπει να ήταν το φρούριο, ο οχυρωμένος τόπος, η ακρόπολη. Στη συνέχεια, στην κλασική αρχαιότητα η λέξη δήλωνε μια πολιτική και θρησκευτική κοινότητα, μια κοινότητα κατοίκων, σε αντίθεση με τη λέξη «άστυ», επίσης πανάρχαια, που δήλωνε την πόλη ως οικιστική μονάδα.

Από την πόλη παράγονται πολλές λέξεις σημαντικές: η πολιτεία, αρχικά με τη σημασία της ιδιότητας του πολίτη αλλά και του συνόλου των πολιτών, και του πολιτεύματος· ο πολίτης, με αρχική σημασία τον ελεύθερο άνδρα που είναι μέλος μιας πόλης, δηλ. μιας κοινότητας κατοίκων, που συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων· από εκεί και ο πολιτικός, αρχικά ο σχετικός με την πολιτεία, την κοινωνία. Και η λέξη πολιτισμός ελληνιστική είναι και είχε τη σημασία της δημόσιας διοίκησης· το 1810 την επανέφερε και την ανανοηματοδότησε ο Κοραής για να αποδώσει στα ελληνικά το γαλλικό civilisation.

Άνω ποταμών η ελιά

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Όπως θα δείτε, επαναλαμβάνω κάποια πράγματα (για τη λέξη ‘ποτάμι’) που είχα ήδη γράψει εδώ στο ιστολόγιο. Επίσης, και το βασικότερο, επειδή η εφημερίδα έχει περιορισμούς χώρου, η λεξιλογική εξέταση γίνεται εντελώς ακροθιγώς -για την ελιά και το λάδι θα μπορούσε να γραφτεί (και έχει γραφτεί) βιβλίο- και κάθε άλλο παρά εξαντλεί το θέμα. Ίσως σε επόμενο άρθρο ασχοληθούμε πιο διεξοδικά. Στο τέλος προσθέτω μερικά για την παρωδία του ποιήματος του Μαβίλη. Η εικονογράφηση είναι αυτή που συνοδεύει το άρθρο στην εφημερίδα.

Δυο καινούργια (με ή χωρίς εισαγωγικά) κόμματα θα πάρουν μέρος, όπως όλα δείχνουν, στις ευρωεκλογές του Μαΐου, δυο κόμματα που έχουν το κοινό χαρακτηριστικό ότι το όνομά τους δεν αναφέρεται ευθέως στην πολιτική, δηλαδή δεν είναι αρκτικόλεξο ή ακρωνύμιο, ούτε περιέχει λέξεις όπως κόμμα, κίνημα, συμμαχία, δημοκρατικός, δημοκρατία, ελληνικός, Ελλάδα, πανελλήνιος, αριστερά κτλ., αλλά συμπίπτει με κοινά ουσιαστικά που βέβαια έχουν τους δικούς τους συμβολισμούς –όπως άλλωστε συμβαίνει και με δυο κάπως παλαιότερα κόμματα των άκρων, τη ναζιστική Χρυσή Αυγή και την ακροφιλελεύθερη Δράση: το Ποτάμι και η Ελιά.

Η λέξη ποτάμι είναι μεσαιωνική· η αρχαία λέξη είναι ο ποταμός, ήδη στον Όμηρο. Ετυμολογικά, η λέξη παράγεται από ένα θέμα ποτ- που παραπέμπει στο ρήμα πίπτω• φαίνεται ότι η πρώτη σημασία της λέξης θα ήταν το ρεύμα νερού που πέφτει από ψηλά, ενώ το λατινικό flumen παραπέμπει περισσότερο στην ιδέα της άφθονης ροής –αλλά η Ελλάδα δεν διακρινόταν για τα μεγάλα, πλατιά της ποτάμια, μόνο για τα μικρά και ορμητικά. Χρησιμοποιούμε μεταφορικά τη λέξη ποτάμι ή ποταμός για να δηλώσουμε μεγάλες ποσότητες υγρών, αφού λέμε για «ποταμούς/ποτάμια αίματος» ή δακρύων ή ιδρώτα, ενώ υπάρχει και η αρχαία έκφραση «άνω ποταμών», που τη λέμε για εξωφρενικά και παράλογα πράγματα.

Με το ποτάμι έχουμε αρκετές νεότερες εκφράσεις και παροιμίες. Λέμε «τον πήρε το ποτάμι» για κάποιον που απέτυχε στις προσπάθειές του ή καταστράφηκε• ρωτάμε «να το πάρει το ποτάμι;» για να αποκαλύψουμε τη λύση ενός αινίγματος. Σιγανό ποτάμι λέμε τον άνθρωπο χαμηλών τόνων, που δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του, ιδίως όταν η φαινομενικά ήρεμη συμπεριφορά κρύβει αντίθετη δραστηριότητα• και η παροιμία συμβουλεύει τα σιγανά ποτάμια να φοβάσαι.

Τα ποτάμια από την αρχαιότητα τα χρησιμοποιούσαμε για να πλένουμε και να ξεπλένουμε, και ίσως δεν είναι τυχαία η ονομασία του νέου κόμματος αν σκεφτούμε ότι ο Σταύρος Θεοδωράκης και οι τηλεοπτικές εκπομπές του έχουν πάνω από μια φορά κατηγορηθεί, όχι άδικα φοβάμαι, ότι λειτούργησαν ως πλυντήριο, πρόσφατα των λιμενικών στο Φαρμακονήσι και παλιότερα της Χρυσής Αυγής.

Πώς έγινε κομμάτια το ατσάλι

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε προχτές, 1.3.2014, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη μηνιαία στήλη μου Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι εύρημα των Ενθεμάτων.

Ίσως η λέξη του σημερινού σημειώματος να μην ακούστηκε πάρα πολύ όλον τον προηγούμενο μήνα, παρά μόνο στο τέλος του, αλλά νομίζω ότι επιβάλλεται να της αφιερώσω το σημερινό άρθρο, αφενός επειδή το αμέλησα την προηγούμενη φορά που η λέξη ακουγόταν πολύ, τότε με τη μεγάλη απεργία, και αφετέρου επειδή, έτσι όπως πάνε τα πράγματα, σε λίγο μπορεί να μην υπάρχει πια χαλυβουργία στην Ελλάδα· οπότε, το σημερινό σημείωμα είναι αφιερωμένο στη λέξη χάλυβας, τα συνώνυμά της και τις παραφυάδες τους.

Ο χάλυβας είναι κράμα του σιδήρου με άνθρακα και άλλα στοιχεία, στην κατάλληλη αναλογία ώστε να είναι σκληρός αλλά και κατεργάσιμος. Την τεχνική της ενανθράκωσης του σιδήρου την ήξεραν οι άνθρωποι από την αρχαιότητα, και άλλωστε η ίδια η λέξη χάλυψ είναι αρχαία, τη βρίσκουμε πρώτη φορά στον Αισχύλο, ο οποίος μας μιλάει για τους Χάλυβες, έναν λαό που ζούσε στις νότιες ακτές του Εύξεινου Πόντου, που τους αποκαλεί «σιδηροτέκτονες» — η σημερινή έρευνα θεωρεί πιθανότερο να μην επρόκειτο για έναν συγκεκριμένο λαό αλλά για κάστες σιδηρουργών που ζούσαν στην περιοχή. Και οι Ρωμαίοι από μακριά τον έφερναν τον χάλυβά τους, που τον αποκαλούσαν ferrum Noricum, δηλαδή σίδηρο μιας περιοχής που αντιστοιχεί περίπου στη σημερινή Αυστρία.

Τον παλιό καιρό, η σκλήρυνση του σιδήρου ήταν δύσκολη διαδικασία· την εφάρμοζαν κυρίως στην κόψη και την αιχμή των όπλων, η οποία λεγόταν «στόμα» (απ’ όπου και αμφίστομος μάχαιρα το δίκοπο μαχαίρι) και η λέξη «στόμωμα» σήμαινε τη σκλήρυνση, παρόλο που σήμερα το στόμωμα σημαίνει την άμβλυνση ενός κοπτικού οργάνου από την πολλή χρήση· σε ένα αρχαίο απόσπασμα βρίσκουμε και την έκφραση «χαλυβδικόν στόμωμα» για τον σκληρυμένο σίδηρο που έφτιαχναν οι Χάλυβες (να προσεχτεί και το ανεξήγητο δ που διατηρείται και σε νεότερα παράγωγα, όπως χαλύβδινος, χαλυβδώνω, μάλλον από την επίδραση της λ. μόλυβδος).

Άθεοι και θεομπαίχτες

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην κυριακάτικη Αυγή, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές, παρόλο που το θέμα «Θεός» είναι, εξορισμού θάλεγε κανείς, απέραντο. Η εικόνα συνόδευε τη δημοσίευση του άρθρου στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων.

Με το γύρισμα του χρόνου μπορούμε να πούμε πως μπήκαμε πια στην τελική ευθεία για τις διπλές εκλογές του Μάη, που μπορεί να οδηγήσουν και σε τρίτη –και φαρμακερή!– αναμέτρηση· κι όσο και αν η προεκλογική περίοδος δεν έχει επίσημα αρχίσει, το οφθαλμοφανές πλέον δημοσκοπικό προβάδισμα του ΣΥΡΙΖΑ έχει προκαλέσει μεγάλον εκνευρισμό στο κυβερνητικό στρατόπεδο, που αντιδρά με σπασμωδικές κινήσεις και δηλώσεις υστερικές, με αποκορύφωμα την πρόσφατη δήλωση ότι ο ελληνικός λαός πρέπει να γνωρίζει αν ο κ. Τσίπρας είναι άθεος, μια δήλωση τόσο εξωφρενική που αρχικά θεωρήθηκε πλαστή, υποβολιμαία, «τρολιά» για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Διαδικτύου — αλλά που ήταν εκατό τοις εκατό γνήσια· κι αν λέγονται τέτοια πράγματα τον Γενάρη, φανταστείτε τι έχουμε ν’ ακούσουμε όσο θα πλησιάζουμε στον Μάιο.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε αφήνουμε τους κυβερνητικούς στα βάσανά τους και εξετάζουμε μερικά ψήγματα (γιατί το θέμα είναι τεράστιο και δεν εξαντλείται σ’ ένα σημείωμα) από τα γλωσσολογικά και τα φρασεολογικά της λέξης «Θεός». Θεός είναι, σύμφωνα με το λεξικό, το «υπερφυσικό ον που πιστεύεται πως δημιούργησε και κυβερνά τον κόσμο και που αποτελεί αντικείμενο λατρείας». Ο Θεός είναι άναρχος και αιώνιος σύμφωνα με τη θεολογία, αλλά σύμφωνα με τη γλωσσολογία είναι δυσετυμολόγητος, μια και το μόνο για το οποίο συμφωνούν οι ετυμολόγοι είναι πως η λέξη Θεός δεν έχει καμιά συγγένεια με το λατινικό deus. Πιθανότερη πάντως φαίνεται η σύνδεση με το θέμα του ρήματος «τίθημι, θέτω», που αν ισχύει σημαίνει ότι αρχικά θεός θα ονομάστηκε η λίθινη στήλη που έστηναν οι πρωτόγονοι άνθρωποι στον τόπο λατρείας τους.

Φασίνα στους φασίστες

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην κυριακάτικη Αυγή, στη μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα, το γραμματόσημο αριστερά δηλαδή, είναι από τη δημοσίευση του άρθρου στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων και στο αριστερό τμήμα του γραμματοσήμου φαίνεται μπορείτε να δείτε τους fasces, δηλαδή τη δέσμη ράβδων με τον πέλεκυ.

Πέρα από τις όποιες, πολλές και επιβεβλημένες, επιφυλάξεις για τους χειρισμούς της κυβέρνησης, δεν χωράει αμφιβολία ότι όλοι απολαύσαμε το θέαμα των αρχηγών της νεοναζιστικής συμμορίας να οδηγούνται με χειροπέδες στον ανακριτή –κι ακόμα περισσότερο το χάρηκαν οι κυνηγημένοι, οι μετανάστες που φοβούνταν να βγουν από τα σπίτια τους. Η χαρά βέβαια μάς βγήκε λιγάκι ξινή όταν, πριν λαλήσει καλά-καλά ο παροιμιακός κόκορας, ορισμένοι από την ηγεσία της συμμορίας, για την οποία είχε ανακοινώσει ο πρωθυπουργός εξ Αμερικής ότι «βρίσκεται στη φυλακή» αποφυλακίζονταν μοιράζοντας βρισιές, απειλές και χαστούκια –ευτυχώς, όχι ο φυρερίσκος. Οπότε, η στήλη δεν θα μπορούσε να έχει θέμα διαφορετικό από τα λεξιλογικά της ναζιστικής συμμορίας.

Η λέξη «ναζί» είναι δάνειο βέβαια στα ελληνικά, σύντμηση του Nationalsozialist, εθνικοσοσιαλιστής, μόνο που εμείς το πήραμε από τα γαλλικά, γι’ αυτό και το προφέρουμε έτσι – η γερμανική προφορά είναι «νάτσι». Το ίδιο το ναζιστικό καθεστώς απέφευγε τη σύντμηση και προτιμούσε ολόκληρο τον όρο – η διάδοση του όρου στο εξωτερικό έγινε από εξόριστους διαφωνούντες· σύμφωνα με κάποιες πηγές, μάλιστα, τη σύντμηση Nazi την προώθησαν αρχικά οι αντίπαλοι του εθνικοσοσιαλισμού, επειδή κατά σύμπτωση «νάτσι» ήταν το υποκοριστικό του ονόματος Ignatz, Ιγνάτιος, συχνού στη νότια Γερμανία και Αυστρία, που είχε πάρει τη σημασία «χαζούλης, αδέξιος».

Στα ελληνικά η λέξη απέκτησε και προσαρμοσμένο πληθυντικό, οι ναζήδες, χρησιμοποιήθηκε πολύ τον καιρό εκείνο και αναβίωσε με την εμφάνιση της νεοναζιστικής συμμορίας, αν και ένας από τους επιφανείς εξωραϊστές της Χρυσαβγής, ο ακραιοφιλελεύθερος κ. Τάκης Μίχας, αποδίδει αυτή τη νεότερη χρήση του όρου «ναζί» αντί του «εθνικοσοσιαλιστές» στον… ασφυκτικό έλεγχο «που ασκεί η εθνικομπολσεβίκικη Αριστερά στην πνευματική ζωή της χώρας»!

Γκραν σουξέ, ακόμα πληρώνουμε

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, 7 Ιουλίου, στα Ενθέματα της Κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που δημοσιεύεται την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα. Tο σκίτσο είναι του Γιάννη Ιωάννου, το πήρα χτες από τον προσωπικό του ιστότοπο.

Μια από τις φράσεις που κυριάρχησαν στην πολιτική και παραπολιτική μας επικαιρότητα τον τελευταίο μήνα, αλλά και τους αμέσως προηγούμενους, είναι το success story που μας λένε διαρκώς τα κανάλια πως δημιουργεί ή βιώνει η χώρα μας μετά την υποτιθέμενη μεταστροφή του κλίματος (τύφλα να ’χει ο Ποτέμκιν με τα ψεύτικα χωριά του!)· και μας το λένε πάντα έτσι στα αγγλικά και λατινογραμμένο, ίσως επειδή αν το αποδώσουμε ελληνικά, «ιστορία επιτυχίας», ή αν το γράψουμε με ελληνικά, σαξές στόρι, μπορεί να χάσει κάμποσην από την αίγλη του, να φανεί λιγότερο φανταχτερό. Δυο λέξεις λοιπόν για το σημερινό μας σημείωμα, success story, όχι ελληνικές, αν και η δεύτερη είναι δάνειο από τα ελληνικά και αντιδάνειο, ενώ κι η πρώτη έχει περάσει στη γλώσσα μας.

Το story βέβαια ανάγεται στην ιστορία, λέξη αρχαία που παράγεται από το ίστωρ που θα πει «γνώστης, κριτής» και που προέρχεται από το ρήμα οίδα «γνωρίζω», άρα ιστορία αρχικά είναι η γνώση, η αναζήτηση, η έρευνα· τα λατινικά δανείζονται τη λέξη ως historia με τη σημασία του λογοτεχνικού είδους που ασχολείται με την έκθεση ιστορικών γεγονότων και από εκεί η λέξη μεταφέρεται με τη λόγια οδό στις νεότερες γλώσσες, και γίνεται μια από τις ελληνικές λέξεις της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμως η λατινική λέξη παίρνει και τη σημασία της λαϊκής αφήγησης για μυθικά ή ιστορικά γεγονότα, η οποία περνάει, με λαϊκό πλέον δανεισμό, στο παλαιό γαλλικό estorie, estoire και από εκεί στο μέσο αγγλικό storie, που συνήθως χρησιμοποιείται για αφηγήσεις από τη Βίβλο και εξιστορήσεις του βίου αγίων ή επιφανών ανδρών, απ’ όπου το σημερινό αγγλικό story, με αρκετή σημασιολογική αλληλοκάλυψη με το history, που με μια σημασία του, την υπόθεση, την πλοκή ενός λογοτεχνικού ή κινηματογραφικού έργου, έχει επιστρέψει στα ελληνικά, «το στόρι». Ευλογημένη γλώσσα τ’ αγγλικά, παρεμπιπτόντως, μια και μπορούν όχι μόνο να δανείζονται αφειδώς από το πλούσιο αρχαιοελληνικό και το λατινικό ταμείο, αλλά μπορούν να το κάνουν δυο και τρεις φορές.

Κόκκινα αβγά, κόκκινες σημαίες

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε χτες, Κυριακή του Πάσχα αλλά και πρώτη Κυριακή του μήνα, στην τακτική μηνιαία στήλη μου στην Αυγή. Με το κομμάτι αυτό κλείνουν οι πασχαλινές αναρτήσεις του ιστολογίου, οι οποίες φέτος, για κάποιο λόγο, είχαν όλες τους μικρή ή μεγάλη σχέση με τα αβγά -αν και το σημερινό άρθρο, επίτηδες μεταβατικό, απλώς αφορμή παίρνει από τ’ αβγά και επικεντρώνεται στο κόκκινο χρώμα. Το παραθέτω εδώ όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα, χωρίς προσθήκες, παρόλο που κάθε άλλο παρά εξαντλεί το θέμα. Ειδικότερα, μια και η εφημερίδα δεν δίνει δυνατότητα για λίκνους, έχω παραλείψει εντελώς τις αναφορές σε ζωγραφικούς πίνακες και ταινίες όπου το κόκκινο χρώμα πρωταγωνιστεί, ενώ μόνο σε δύο τραγούδια αναφέρομαι, στα οποία και πρόσθεσα τώρα λίκνους. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι αφίσα από την Κομμούνα του Παρισιού.

Παρά τον τίτλο, η στήλη απλώς αφορμή θα πάρει από το πασχαλινό έθιμο με τα αβγά που τα βάφουμε κόκκινα και τα τσουγκρίζουμε· έτσι κι αλλιώς, αν με ρωτήσετε για ποιο λόγο βάφουμε τ’ αβγά, και ειδικότερα γιατί τα βάφουμε κόκκινα, θα σας απαντήσω ότι δεν ξέρω. Έχουν διατυπωθεί δεκάδες θεωρίες· ας περιοριστούμε στο ότι το κόκκινο χρώμα συμβολίζει το αίμα του Ιησού ή στην πιο πρακτική προτροπή που έδωσε ένας επίσκοπος στον νεαρό Εμμ. Ροΐδη που τον είχε ρωτήσει σχετικά: «Τρώγε και μη ερεύνα!». Ευκαιρία είναι όμως να πούμε μερικά πράγματα για το κόκκινο χρώμα.

Το κόκκινο είναι το χρώμα του αίματος και του κινδύνου, του πάθους και της φωτιάς, της θυσίας και του θυμού, της επανάστασης και του κομμουνισμού. Κόκκινο, σε διάφορες αποχρώσεις, φορούσαν οι αυτοκράτορες και οι άλλοι εστεμμένοι, κόκκινο είναι το χρώμα των απαγορευτικών πινακίδων της τροχαίας και των πυροσβεστικών οχημάτων, των χρεωμένων λογαριασμών και των σπιτιών του πληρωμένου έρωτα. Κόκκινη κάρτα δείχνει ο διαιτητής στους άτακτους παίχτες, κόκκινες γραμμές υποτίθεται ότι βάζει η κυβέρνηση στις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές (αλλά πάσχει από αχρωματοψία), κόκκινες είναι και οι ματωμένες φράουλες της Μανωλάδας.

Η αρχαία λέξη, ερυθρός, ήδη μυκηναϊκή, ομόρριζη με τις άλλες των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών (red, λατινικό ruber απ’ όπου γαλλ. rouge κτλ.), επιβιώνει και σήμερα, στον Ερυθρό Σταυρό, τους ερυθρόδερμους και τους ερυθρόλευκους, στο ερύθημα (κοκκίνισμα) αλλά και στο λυθρίνι (ερυθρίνος).

Ανεργία, εργασία και δουλειά

Το σημερινό κείμενο δημοσιεύτηκε χτες, 14 Απριλίου, στην κυριακάτικη Αυγή, στη μηνιαία στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το δημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγή. Η εικόνα, πίνακας που δείχνει εργάτριες σε βιομηχανία ρούχων τον 19ο αιώνα, είναι από το ιστολόγιο των Ενθεμάτων, όπου επίσης δημοσιεύτηκε το άρθρο μου.

Κάποιες ειδήσεις ξεσπούν με κρότο, κυριαρχούν στην επικαιρότητα και τραβάνε αμέσως την προσοχή, κάποιες άλλες πλησιάζουν αθόρυβα, και καμιά φορά είναι οι πιο επικίνδυνες. Σύμφωνα με την έκθεση του ΙΟΒΕ που δημοσιεύτηκε τις προάλλες στην Αυγή, η ανεργία στο τέλος του 2013, κατά το αισιόδοξο σενάριο θα φτάσει το 27,6%. Η αύξηση της ανεργίας, στην Ελλάδα και στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, ειδικά των νέων, με ποσοστά πλειοψηφικά πλέον, που ξεπερνούν αρκετά το 50% στη χώρα μας και σε άλλες χώρες του Νότου, είναι κάτι που δεν αποτελεί συνταρακτική είδηση αλλά θλιβερή πραγματικότητα.

Η λέξη άνεργος εμφανίζεται μια φορά όλη κι όλη σε κείμενα της κλασικής αρχαιότητας και φυσικά όχι με τη σημερινή σημασία· στην Ελένη του Ευριπίδη, διεκτραγωδείται η τύχη της Τροίας, που οδηγείται στον όλεθρο «δι έργ’ άνεργα», για πράξη που δεν έγινε. Η λέξη ανεργία, εμφανίζεται και αυτή στην ελληνιστική εποχή με τη σημασία της απραξίας, αλλά με τη σημερινή της σημασία είναι ουσιαστικά παιδί της βιομηχανικής επανάστασης, αφού και στις ευρωπαϊκές γλώσσες τότε εμφανίστηκαν οι αντίστοιχες λέξεις με αυτή τη σημασία.

Μπορεί στις μέρες μας, με την βαθύτατη κρίση που περνάμε, να θεσπίζεται η έννοια του επιδόματος ανεργίας και για αυτοαπασχολούμενους ή ελεύθερους επαγγελματίες, αλλά η λέξη είναι κατεξοχήν συνδεδεμένη με τον μισθωτό εργαζόμενο. Για τους μαγαζάτορες και τους ελεύθερους επαγγελματίες υπάρχουν άλλες λέξεις, που μας τις θυμίζει ένα ανέκδοτο που δεν ξέρω αν είναι αληθινό αλλά έχει γούστο και γλωσσικό ενδιαφέρον — ο βασιλιάς Όθωνας, στα πρώτα χρόνια του, λέει, είχε βγει στην αγορά για να δει τους υπηκόους του, και ρώτησε κάποιους μαγαζάτορες πώς πάνε οι δουλειές. «Κεσάτια, μεγαλειότατε» απάντησε ένας. «Δηλαδή;» «Να, δεν γίνεται αλισβερίσι», προσφέρθηκε να βοηθήσει άλλος, αλλά και πάλι χωρίς αποτέλεσμα. «Δεν υπάρχει νταραβέρι, δηλαδή», εξήγησε ένας τρίτος, προς μεγάλη απελπισία του ανεπίδεκτου μονάρχη. Το αλισβερίσι και το νταραβέρι είναι, αντίστοιχα, η τουρκογενής και η ιταλότροπη παραλλαγή του «δούναι και λαβείν», ενώ και τα κεσάτια τούρκικο δάνειο είναι· αν ήθελαν μιαν εντελώς ελληνική λέξη, έπρεπε να πουν «αναδουλειά», που είναι η εμπορική απραξία και γενικότερα η έλλειψη οικονομικής δραστηριότητας, η άλλη μεγάλη πληγή της οικονομίας μας τα τελευταία μαύρα χρόνια.

Σύντροφοι όλων των γλωσσών

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες στην κυριακάτικη Αυγή, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», η οποία κανονικά δημοσιεύεται την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα αλλά αυτή τη φορά μετατέθηκε για τεχνικούς λόγους. Στην εδώ δημοσίευση έχω κάνει μερικές δευτερεύουσες προσθήκες. Η εικόνα είναι από το εξώφυλλο της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου του Ρέμαρκ «Τρεις σύντροφοι» (Drei Kameraden).

Όπως και τον περασμένο μήνα, που είχαμε μιλήσει για την αλληλεγγύη, έτσι και στο σημερινό μας σημείωμα θα αναφερθούμε σε μια λέξη που θα μας χρειαστεί και που θα θέλαμε να ακούμε συχνότερα, τη λέξη συντροφικότητα και, μαζί μ’ αυτήν, τη λέξη σύντροφος. Κι αν η συντροφικότητα είναι λέξη σύγχρονη, του εικοστού αιώνα, ο σύντροφος μάς έρχεται από την κλασική αρχαιότητα: είναι αυτός που ανατράφηκε μαζί με κάποιον άλλον, που συνδέεται στενά μαζί του, ο συμπαραστάτης· και ήδη από την αρχαιότητα έχει πάρει και μεταφορικές σημασίες, όπως στη γνωστή αποφθεγματική φράση του Δημάρατου που μας παραδίδει ο Ηρόδοτος, ότι «τη Ελλάδι πενίη … σύντροφος εστί», η φτώχεια είναι συνυφασμένη με την Ελλάδα.

Στα νεότερα χρόνια η λέξη πήρε διάφορες επιπλέον σημασίες, έτσι σύντροφος ονομάστηκε ο συνεταίρος, και συντροφία η εμπορική εταιρεία, με την συχνή παλιότερα συντομογραφία Σία, π.χ. Γεωργόπουλος και Σία. Σύντροφος λέγεται και αυτός που ζει μαζί μας, με τον οποίο συνδεόμαστε με ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση, το ταίρι μας, ο/η σύζυγος κάποτε, ιδίως όταν λέμε για τον σύντροφο της ζωής μας, αλλά και ο ερωτικός σύντροφος, ενώ τελευταία, όλο και περισσότερο, η λέξη «σύντροφος» χρησιμοποιείται στον Τύπο για οποιαδήποτε ερωτική σχέση εκτός γάμου, όχι απαραίτητα μακρόχρονη. Και βέβαια, η λέξη «σύντροφος» είναι προσφώνηση ανάμεσα σε μέλη κομμουνιστικών, αριστερών και σοσιαλιστικών κομμάτων ή κινημάτων.

Μια λέξη που θα θέλαμε ν’ ακούμε συχνότερα

Tο σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην κυριακάτικη Αυγή, στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι της εφημερίδας. Εδώ έχω προσθέσει κάποια πράγματα. Επίσης, να πω ότι αρκετά ιστορικά και νομικά του άρθρου τα άντλησα από μια συζήτηση που έκανα με τον Spyzer, εκλεκτό φίλο του ιστολογίου, που τον ευχαριστώ. Για τον Ηρακλή Αναστασίου, τα πήρα από τον Βραχόκηπο.

Αφίσα του Ουώλτερ Κρέιν, τέλη του 19ου αιώνα

Το προηγούμενο άρθρο, που ήταν ανασκόπηση των λέξεων του 2012, τελείωνε με την ευχή να ακουστούν ακόμα περισσότερο μέσα στο 2013 μερικές λέξεις που ήδη ακούστηκαν αρκετά τη χρονιά που μας πέρασε· μια απ’ αυτές ήταν και η λέξη αλληλεγγύη, που θ’ αποτελέσει και το θέμα του σημερινού μας σημειώματος.

Σύμφωνα με τα λεξικά, αλληλεγγύη είναι η σχέση αμοιβαίας (ηθικής και υλικής) στήριξης ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας ή κοινωνικής ομάδας ή τάξης, ή, πιο χαλαρά, η συμπαράσταση σε κάποιους που δοκιμάζονται ή αγωνίζονται. (Σε κείμενα του κινηματικού χώρου βλέπω κάποτε το αλληλέγγυος να χρησιμοποιείται σαν ουσιαστικό, όχι μόνο σε χρήσεις όπως «δήλωσε αλληλέγγυος» αλλά και σε φράσεις όπως «επίθεση της αστυνομίας στους αλληλέγγυους στην Ευελπίδων»).

Για να αρχίσουμε από την αρχή, η αλληλεγγύη δεν είναι λέξη της κλασικής αρχαιότητας, αλλά μεταγενέστερη· προέρχεται από την αντωνυμία αλλήλων και το ουσιαστικό εγγύη, που σήμαινε την εγγύηση· άρα η αμοιβαία εγγύηση. Η εγγύη είναι ομηρική λέξη και ετυμολογείται από την πρόθεση εν και το αμάρτυρο πανάρχαιο ουσιαστικό *γύα, που είναι το χέρι και ειδικότερα η κοιλότητα του χεριού: πρόκειται δηλαδή για το τίμημα που δίνουμε στο χέρι του άλλου.

Η ίδια η λέξη αλληλεγγύη χρησιμοποιείται μια φορά όλη κι όλη στη μεταγενέστερη γραμματεία, σε έναν ιταλιώτη βυζαντινό ποιητή του 13ου αιώνα, τον Ιωάννη Γράσσο, αλλά το ουσιαστικό το αλληλέγγυον εμφανίζεται στη βυζαντινή νομοθεσία: ήταν ένα φορολογικό μέτρο που θέσπισε ο Βασίλειος ο Β΄ το 1002, που όριζε ότι οι πλούσιοι (οι δυνατοί, όπως τους έλεγαν) οφείλουν να πληρώνουν τον φόρο των μικροϊδιοκτητών (των ταπεινών) που είχαν εγκαταλείψει τα χωράφια τους και αδυνατούσαν να πληρώσουν, χωρίς όμως να μπορούν να τα καρπωθούν. Φυσικά, πατριάρχης και αριστοκράτες έπεσαν πάνω του για να καταργήσει το «παράλογον άχθος» αλλά ο Βασίλειος έμεινε αμετάπειστος: και μάζεψε τόσα πολλά έσοδα από αυτόν το φόρο, που ξεχείλισαν τα κρατικά θησαυροφυλάκια, τόσο που, όπως λέει ο Ζωναράς, αναγκάστηκαν να σκάψουν λαγούμια (έλικας λαβυρινθώδεις) για να χωρέσουν τα χρυσά νομίσματα. Ήταν δηλαδή μέτρο περίπου αντίθετο με τη σημερινή εισφορά αλληλεγγύης, που την πληρώνουν οι πολλοί για να πίνουν εις υγείαν των κορόιδων οι λίγοι, και γι’ αυτό δεν κράτησε πολύ, ο Ρωμανός Αργυρός το 1028 κατάργησε το αλληλέγγυον.