Κόρτε – Οφθαλμοτρώγω: δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω

Πριν από δεκατέσσερις μέρες δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του παππού μου, συνεχίζω σήμερα με άλλα δύο, που επίσης δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως, και τα δυο με τον υπέρτιτλο Μυτιληναϊκοί περίπατοι. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα πιο πολλά «περισωθέντα» χρονογραφήματα είναι μάλλον σύντομα, έβαλα δύο για να μη με κατηγορήσετε για ελλιπή μερίδα. Και επειδή σήμερα είναι η γιορτή των ερωτευμένων, έβαλα δυο που έχουν κάποια σχέση με το θέμα του έρωτα. 

Το πρώτο, το Κόρτε, δεν ξέρω πότε ακριβώς δημοσιεύτηκε, δεν το σημείωσε ο Καλάργαλης στον κατάλογό του. Το δεύτερο δημοσιεύτηκε στις 30.1.1929. Ο παππούς μου αποδίδει με βεβαιότητα το ρήμα «οφθαλμοτρώγω» στον ποιητή Παν. Σούτσο. Και ο Κουμανούδης το ίδιο λέει στη «Συναγωγή νέων λέξεων», παραπέμποντας στον Ροΐδη, που κάτι πρέπει να έχει γράψει σχετικά -και εικάζω πως ο παππούς μου από εκεί θα άντλησε την πληροφορία, διότι διάβαζε περισσότερο τον Ροΐδη παρά τον Σούτσο. Περισσότερα δεν προλαβαίνω να ψάξω τώρα.

Στο δεύτερο χρονογράφημα γίνεται επίσης λόγος για την ταινία του βωβού κινηματογράφου Ο θαλασσοπόρος (The Navigator) του Μπάστερ Κίτον, που είχε προβληθεί τότε στη Μυτιλήνη -είναι ταινία του 1924 και μπορείτε να τη δείτε εδώ.

Εδώ μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία. Ο παππούς γράφει σε καθαρεύουσα, που ταιριάζει με το περιπαικτικό ανάλαφρο ύφος των περιγραφών του. Να σημειώσουμε ότι ήταν 26 χρονών όταν τα έγραφε αυτά, κάτι που εξηγεί, σε συνδυασμό και με τα δεδομένα της εποχής, τον χαρακτηρισμό του «γερο-«Στέφου, που «είναι σχεδόν πενηντάρης» στο πρώτο χρονογράφημα. 

Κόρτε

Είναι σχεδόν πενηντάρης ο φίλος μου ο κυρ-Στέφος, μόλα ταύτα διεκδικεί ακόμη κάποιο μερδικό από τα νιάτα, καίτοι η κυρα-Στέφαινα συνηθίζει κάποτε χαριεντιζομένη να του λέει:

«Γέρασες πια, καημένε Στέφο, σε τίποτα δε φελάς». Και ο Στέφος αναμένει ευκαιρίαν να δείξει πως «φελά» ακόμη και το δηλώνει κατηγορηματικώς εις την Πηνελόπην του: «Εγώ γέρασα; Θα με κλέψουνε καμιά μέρα και θα με γυρεύεις».

Εννοείται ότι τόσον η πρόκλησις όσον και η απάντησις είναι μόνον έπεα πτερόεντα και τίποτα άλλο και ουδέποτε ο Στέφος επεζήτησε να κλεφτεί, όπερ, ειρήσθω εν παρόδω, είναι εγχείρημα ακατόρθωτον και διά τον Μίλωνα τον Κροτωνιάτην, διότι ο γέρο-Στέφος ζυγίζει περί τας ενενήντα οκάδας.

Όλ’ αυτά τα ήξευρα προ πολλού. Δικαιολογημένη ήτο λοιπόν η έκπληξίς μου όταν είδα τον σεβαστόν μου φίλον να κόβει βόλτες και να κοντοστέκεται προ της βιτρίνας του καταστήματος. Δεν ξέρω πώς είναι πλασμένος ο νους του ανθρώπου ώστε να πηγαίνει αμέσως στο κακό, ωσάν να είναι αναλόγως μαγνητισμένος προς τον πόλον αυτόν και πολλάκις προσεπάθησα να αποτρέψω τον ιδικόν μου από παρομοίαν ενατένισιν. Εντούτοις, μόλις τον είδα, αυτού επήγε ο νους μου, στο κακό.

— Κόρτε κάνει ο παλιόγερος, εσκέφθηκα. Και επλησίασα να ιδώ το υπό κατάκτησιν είδωλον. Ήτο η ταμίας του καταστήματος, ένα μπουμπουκάκι δεκαεπτά ανοίξεων, όπως λένε οι «Κοσμικοί» των εφημερίδων, το οποίο εμέτρα με τα ρόδινα δακτυλάκια του τα «ρέστα» χωρίς να υποπτεύεται καν τα πυρφόρα βλέμματα του φίλου μου.

Τον εχαιρέτησα και επιάσαμε την κουβέντα.

— Όμορφη δεν είναι; Εστέναξε.

— Όμορφη λέει; Κουκλάκι.

— Πόσο λες να τη δίνουνε;

Έμεινα κατάπληκτος.

— Μα δεν πιστεύω να την έχουνε για δόσιμο κι ύστερα δε φαντάζουμαι να ’ναι για τα δόντια σου οπωσδήποτε.

— Αχ, αυτό λέω κι εγώ. Κι εν τούτοις είναι είδος πρώτης ανάγκης. Μπορώ να γυρίζω μες τους δρόμους με την άλλη;

— Με ποιαν άλλη;

— Την παλιά, αδερφέ. Την έχω από τον καιρό του Νώε. Τη βαρέθηκα πια.

Άρχισα να φοβάμαι μήπως του σάλεψε και θέλησα να επέμβω υπέρ της κυρα-Στέφαινας.

— Δεν τ’ αφήνεις αυτά καημένε Στέφο… Δε σου πάνε. Δεν είσαι παιδί πια να κάνεις τρέλες.

— Το ξέρω, τρέλα είναι. Μα τι να κάνεις; Η άλλη έχει τρύπες. Αρκετά την υπέφερα ως τώρα. Άλλο να μου πεις: να πάρω την άλλη, την καφετιά; Αυτή πάει καλύτερα στην ηλικία μου. Σ’ αρέσει αυτή;

Κοίταξα να δω για ποιαν άλλη μιλούσε και γιατί την έλεγε καφετιά. Ήταν μήπως καμιά Σενεγαλέζα;

— Ποιαν άλλη λες; τον ρώτησα. Δε βλέπω καμιάν άλλη.

— Στραβώθηκες χριστιανέ μου; Δω μπροστά σου είναι στοίβες ολόκληρες. Πού κοιτάς; Να, εδώ.

Και μου έδειξε μια στοίβα ρεμπούμπλικες.

ΒΡΙΑΡΕΩΣ

Οφθαλμοτρώγω

Εισηγητής της εκφραστικοτάτης και απαραιτήτου αυτής λέξεως, υπήρξεν ο μακαρίτης Παναγιώτης Σούτσος. Και επληρώθη γι’ αυτήν όπως πληρώνεται κάθε μεγάλος, χολήν αντί του μάννα. Τον επήραν όλοι στο ψιλό και του άλλαξαν την πίστη. Εντούτοις μόνον γι’ αυτή τη λέξη θα ημπορούσε ν’ ανακηρυχθεί μέγας ευεργέτης του ελληνικού λεξικού. Τω όντι η λέξις «οφθαλμοτρώγω» είναι μοναδική εις το είδος της, απολύτως εκφραστική, εύηχος -όπως άλλωστε όλα τα λήγοντα εις τρώγω- και τιμά την ελληνικήν γλώσσαν.

Το εξηκρίβωσα κατά την προχθεσινήν παράστασιν του «Θαλασσοπόρου». Παρά το επικρατούν ψύχος ο κόσμος έτρεξε να θαυμάσει την κωμικήν δύναμιν του Μπάστερ Κίτον και να πνίξει τα βάσανά του μέσα εις ολίγων ωρών άδολον γέλωτα. Αλλ’ έλειπε σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν το ωραίον φύλον και από την πλατείαν και από την οθόνην. Όλος όθεν ο άρρην πληθυσμός εξετόξευε πυρφόρα βλέμματα επί των ελαχίστων που αψήφισαν την θεωρίαν καθ’ ήν το γέλιο ρυτιδώνει το πρόσωπον της γελώσης -αυτός είναι ο κύριος λόγος της σοβαρότητος των θηλέων μας- και κυριολεκτικώς τας «οφθαλμοέτρωγε».

Άλλωστε δεν είναι η μόνη περίπτωσις «οφθαλμοφαγίας» αυτή που ανέφερα -που μπορεί να ονομασθεί κι αλλιώς με προσυνθετικόν επίσης το «οφθαλμός»- υπάρχουν χιλιάδες. Επί παραδείγματι, πώς αλλέως θα ονομασθεί η πλήρης δυναμίτιδος ενατένισις δύο αντιζήλων ωραίων, η προσήλωσις ενός φουκαρά προ εκθέσεως εδωδίμων ή ρουχικών ή το χάζεμα μιας Δ/δος προ βιτρίνας πολυτελών αμφιέσεων ή βαρυτίμων κοσμημάτων;

Κάποτε εις σκληράν εποχήν ισχνών αγελάδων εχάζευα μακαρίως προ της θείας βιτρίνας του «Au Gourmets» στην οδόν Σταδίου. Ήμην τόσον απορροφημένος από τους μεζέδες που ήσαν εκτεθειμένοι -μόνον φευ- εις τα όμματα του κόσμου, ώστε μόλις ένιωσα ένα κτύπημα στον ώμο. Ήταν ο προϊστάμενός μου, όστις με ηρώτησεν απορών.

— Τι κάνεις εδώ παιδί μου; Τόσην ώρα κάθομαι και σε βλέπω.

— Οφθαλμοτρώγω, κύριε ….

Το τρώγειν δέδοται μόνον εις τους εκλεκτούς, ενώ το οφθαλμοτρώγειν είναι προσιτόν εις όλους, και γι’ αυτό όλοι οφθαλμοτρώγομεν. Είτε την παιδίσκην του γείτονος, είτε το μέγαρον του πλουσίου, είτε το αυτοκίνητον του νεοπλούτου, είτε και αυτόν τον μπακαλιάρον του προγάστορος μπακάλη μας, πάντως όλοι οφθαλμοτρώγομεν. Ζήτω λοιπόν ο μακαρίτης Σούτσος, έστω και αν εξαιτίας του «οφθαλμοτρώγω» εγλωσσοφαγώθη υπό των συγχρόνων του.

ΒΡΙΑΡΕΩΣ

 

 

Advertisement

Ο αιγιαλός δεν ήταν γαλανός

Πριν από λίγο καιρό, τότε που είχαμε στο ιστολόγιο ένα άρθρο για τη λέξη «γιαλός», ένας φίλος με ρώτησε στο Φέισμπουκ: Να θυμηθούμε και τον στίχο «ο γελαστός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος». Του Παράσχου είναι;

Δεν είναι του Παράσχου, και δεν είναι ακριβώς έτσι. «Ίσως αξίζει άρθρο», απάντησα στον φίλο μου. Όπως καταλαβαίνετε, σήμερα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για το άρθρο αυτό.

Τον στίχο αυτό τον ήξερα από μικρός, διότι ο παππούς μου συνήθιζε να αναφέρει σαν παράδειγμα παρήχησης, τον στίχο «ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος». Γαλανός, όχι γελαστός. Δεν θυμάμαι να μου είχε πει ποιανού ποιητή ήταν ο στίχος, επειδή όμως, σε άλλες ευκαιρίες, μου παίνευε και το ποίημα «Διονύσου πλους» του Α. Ρ. Ραγκαβή, σαν στιχουργικό άθλο, είχα σχηματίσει την εντύπωση πως ο στίχος ήταν από το ποίημα αυτό του Ραγκαβή.

Αργότερα διάβασα ολόκληρο το ποίημα του Ραγκαβή (δύσκολο εγχείρημα) και τότε κατάλαβα ότι δεν είναι από εκεί. Αλλά δεν ενδιαφέρθηκα, τότε, περισσότερο να αναζητήσω την πατρότητα του στίχου.

Όταν άρχισα να ασχολούμαι με τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, συνάντησα πάλι αυτόν τον στίχο. Σε ένα χρονογράφημά του, κατοχικό, λέει:

και τότες μεταμορφωνότανε η «κοιλάδα του κλαυθμώνος» σε Ηλύσια Πεδία κι «ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος», όταν εκείνη χαμογελούσε από ένα μίλι μακριά!

Και σε άλλο χρονογράφημα, που το έχω παρουσιάσει και στο ιστολόγιο, χρησιμοποιεί τον ίδιο στίχο και μάλιστα με την ίδια εικόνα, για να περιγράψει την αγαλλίαση των ερωτευμένων, που περιμένουν έξω από τον κινηματογράφο, όταν βλέπουν να έρχεται το ταίρι τους:

Επιτέλους έρχεται βιαστικός εκείνος ή εκείνη, σφίγγουν τα χέρια, «ο γαλανός αιγιαλός γελάει γάλα όλος», βγάζουν αμέσως το εισιτήριό τους και πάνε στην ευκή του θεού  ̶  του φτερωτού εννοώ.

Αναζήτησα λοιπόν την πατρότητα του στίχου, και τότε βρέθηκα σε έκπληξη: ο παροιμιώδης στίχος που τον επαναλάμβανε ο Βάρναλης, που ο παππούς μου αγαπούσε να μνημονεύει, που κι άλλοι, όπως θα δούμε, τον έχουν επικαλεστεί, δεν είχε γραφτεί έτσι!

Πράγματι, ο διάσημος για την παρήχησή του στίχος δεν έχει «γαλανό αιγιαλό» αλλά «σιγαλό αιγιαλό». Πιο συγκεκριμένα, ο Παν. Σούτσος στο ποίημα «Μεσσίας ή τα πάθη Ιησού Χριστού», που εκδόθηκε το 1839, έχει τους εξής στίχους, που υποτίθεται πως τους λέει ο Ιούδας:

Θαλασσοδάνεια στη στεριά

Το σημερινό άρθρο ήταν να δημοσιευτεί χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην κυριακάτικη Αυγή στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», αλλά λόγω πληθωρας συνεδριακής ύλης οι σελίδες του ένθετου περιορίστηκαν κι έτσι θα δημοσιευτεί την επόμενη Κυριακή. Πάντως, η δημοσίευση στο ιστολόγιο είναι επαυξημένη με προσθήκη υλικού που δεν είχε χωρέσει στο άρθρο που έστειλα στην εφημερίδα. Πρέπει να σημειώσω ότι στη σύνταξη του σημερινού άρθρου με βοήθησε καθοριστικά ο φίλος μας ο Σπύρος.

Μια λέξη που ακούστηκε πολύ τις τελευταίες μέρες, κυρίως στην εξεταστική επιτροπή της Βουλής για τα δάνεια στα κανάλια και στα πολιτικά κόμματα, ήταν και η λέξη «θαλασσοδάνεια». Για παράδειγμα, σε άρθρο του Ν. Παππά θεωρήθηκε απαράδεκτο να υπάρχουν κανάλια που να στηρίζονται σε θαλασσοδάνεια, ενώ πρόσφατα επίσης έγινε λόγος για τα θαλασσοδάνεια που χορήγησε η Τράπεζα Αττικής στα κόμματα του παλαιού δικομματισμού.

Σύμφωνα με το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, η βασική, έστω και μεταφορική, σημασία της λέξης «θαλασσοδάνειο» σήμερα είναι: δάνειο που δίνεται με ευνοϊκούς όρους και που παραμένει ανεξόφλητο. Μάλιστα, ενδεικτικό είναι ότι το λεξικό θεωρεί ως παρεμφερείς έννοιες του θαλασσοδανείου τη μίζα και το ρουσφέτι.

Εξαιτίας της σημασίας αυτής που έχει προσλάβει η λέξη, πολλοί πιστεύουν ότι πρόκειται για ειρωνικό όρο της πιάτσας (κάτι σαν το «γρηγορόσημο») που πλάστηκε την εποχή της χούντας, όταν κρατικοδίαιτοι εφοπλιστές τσέπωναν χαριστικά δάνεια.  Η υπόθεση αυτή διατυπώνεται, ας πούμε, στο σχετικό λήμμα του slang.gr, το οποίο κατά τα άλλα σωστά καταγράφει την αλλαγμένη σημερινή σημασία του θαλασσοδανείου, και το αποκαλεί «παπατζίδικο» δάνειο «με παράνομους όρους, το οποίο δίνεται πάνω στη βάση της αλληλοϋποστήριξης της κρατικής εξουσίας και του κεφαλαίου, πάντα με θύμα το Δημόσιο Ταμείο. Αυτή η ειδική κατηγορία δανείων ονομάστηκε προφανώς θαλασσοδάνεια επειδή οι εφοπλιστές έφαγαν με δέκα μασέλες από αυτές τις κομπίνες.»