Σωτήρης Σπαθάρης: Πώς γνώρισα τον Τσαρούχη (απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα)

Τον τελευταίο καιρό, σε σχόλια του ιστολογίου, έγινε λόγος για τα Απομνημονεύματα του καραγκιοζοπαίχτη Σωτήρη Σπαθάρη, που εκδόθηκαν πριν από μερικούς μήνες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Η έκδοση είναι υποδειγματική αν και ίσως προκαλεί δέος καθώς ξεπερνάει τις 700 σελίδες μεγάλου σχήματος. Ευτυχώς που εκδόθηκε από τις ΠΕΚ κι έτσι έγινε δυνατό να συγκρατηθεί η τιμή στα 22 ευρώ, ποσό βέβαια κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο έτσι κι αλλιώς.

Ο Σπαθάρης (1887-1974) ήταν ολιγογράμματος, και για να γράψει τα απομνημονεύματά του χρειάστηκε όχι μόνο την ενθάρρυνση αλλά και την πρακτική βοήθεια άλλων, χωρίς τους οποίους το εγχείρημα δεν θα είχε δει το φως. Και πάλι όμως, το έργο πέρασε πολλές περιπέτειες, που τις εξηγεί αναλυτικά ο επιμελητής τούτης της έκδοσης, ο Γιάννης Κόκκωνας, στην απαραίτητα εκτενή (125 σελίδες) εισαγωγή του.

Μάλιστα, ο Σπαθάρης έγραψε τα απομνημονεύματά του τρεις φορές. Την πρώτη το 1944, τη δεύτερη στις αρχές της δεκαετίας του 1950, με τη βοήθεια του ποιητή Λάμπη Χρονόπουλου, και την τρίτη στα τέλη της δεκαετίας του 1950, που ήταν και η μόνη που είδε το φως της δημοσιότητας, το 1960, αρχικά σε προδημοσίευση στο περιοδικό Ταχυδρόμος και αμέσως μετά σε βιβλίο. Η έκδοση αυτή έχει κάνει πολλές ανατυπώσεις και κυκλοφορεί και σήμερα από τις εκδόσεις Άγρα (Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιόζη).

Το βιβλίο που κυκλοφόρησε από την ΠΕΚ φέτος δεν περιλαμβάνει την «τρίτη γραφή» των απομνημονευμάτων του Σπαθάρη (που όπως είπαμε κυκλοφορεί σε βιβλίο εδώ και πολλά χρόνια) αλλά τις πρώτες δύο, που τα χειρόγραφά τους θεωρούνταν χαμένα και που βρέθηκαν τελευταία υστερα από διάφορες τυχερές συμπτώσεις, όπως εξηγεί στην εισαγωγή ο Γ. Κόκκωνας.

(Από την εισαγωγή έμαθα ότι ο Σπαθάρης μάλλον δεν γεννήθηκε το 1892 οπως θα δείτε να αναφέρεται στις περισσότερες πηγές, αλλά, κατά πάσα πιθανότητα, το 1887 όπως πειστικά εξηγεί ο Γ. Κόκκωνας).

Η δημοσίευση και της πρώτης και της δεύτερης γραφής δεν είναι περιττή πολυτέλεια, διότι τα κείμενα διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους (όπως και με την τρίτη γραφή) τόσο στη γλώσσα όσο και στο περιεχόμενο. Η δεύτερη γραφή είναι η εκτενέστερη. Για παράδειγμα, ο Σπαθάρης αναφέρει την παράσταση Καραγκιόζη που είχε ανεβάσει με θέμα τη δολοφονία του Αθανασόπουλου (το 1931 στου Χαροκόπου) και στις τρεις εκδοχές των Απομνημονευμάτων του. Αλλά στην πρώτη γραφή υπάρχει απλώς μια εν παρόδω αναφορά, στη δεύτερη ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο 1395 λέξεων ενώ στην τρίτη μια μικρή αφήγηση 410 λέξεων.

Διάλεξα να παρουσιάσω εδώ δυο κεφάλαια από τη δεύτερη γραφή (σελ. 406-414 του βιβλίου). Σε αυτά ο Σπαθάρης αφηγείται πώς γνωρίστηκε με τον ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη, στη συνέχεια εκθέτει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ήδη από το 1930 για να παίζει Καραγκιόζη στις συνοικίες της Αθήνας, μετά λέει για το πώς τον προσέγγισε η σύζυγος του υπουργού Ζάννα (η Βιργινία Ζάννα, κόρη της Πηνελόπης Δέλτα) για να παίξει στο θέατρο Κεντρικό, τη γνωριμία του με τη συγγραφέα Έλλη Παπαδημητρίου και τέλος πώς έφτιαξε μια μικρή σκηνή Καραγκιόζη για το Θεατρικό Μουσείο.

Οπως γράφει ο επιμελητής του έργου, τα επεισόδια που διηγείται ο Σπαθάρης διαδραματίζονται το 1931-32, αλλά στο τελευταίο τμήμα του κειμένου κάνει μάλλον ένα άλμα στα 1938, αφού τότε ιδρύθηκε το Θεατρικό Μουσείο.

Δεν λέω περισσότερα, παραθέτω το κείμενο του Σπαθάρη. Στο τέλος εξηγώ μια λέξη.

Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΖΩΓΡΑΦΟ ΤΣΑΡΟΥΧΗ

Όταν εγώ και το Τουρκάκι παίζαμε στην Κηφισιά, στη Μάνδρα του Παρδάλη και θεατρώνη μας είχαμε τον καραγκιοζο­παίχτη Ξάνθο, μόλις επαίξαμε καμιά εικοσαριά παραστάσεις, μια βραδιά που ’παιζα, ένα παλληκαράκι καλοντυμένο με περικάλεσε να τον αφήσω να μπει μες στη σκηνή, για να δει πώς παίζω. Όταν έφυγε, μου ’δωσε συγχαρητήρια για το καλό παίξιμο πού έκανα. Μ’ αυτός ό νέος μουσαφίρης μας ερχότανε κάθε βράδυ. Μια βραδιά μάς έφερε κι έναν ξένον καλλιτέχνη κι όταν ετελείωσε η παράσταση μου είπε: Κύριε Σπαθάρη, επειδή εμένα μού αρέσει πάρα πολύ το παίξιμό σου απ’ όλους τους άλλους καραγκιοζοπαίχτες που ‘χω δει, θέλω αύριο το πρωί να σε φωτογρα­φίσω μαζί με την σκηνή σου. Την άλλη μέρα η μηχανή του με φωτογράφισε και σε μια βδομάδα μου ’δωσε μια μεγάλη φωτογρα­φία που την έχω για ενθύμιο. Από τότες ερχότανε πότε μόνος του πότε με παρέα ταχτικά στο σπίτι μου, στην Κηφισιά, κι έβλεπε όλους τούς καραγκιόζηδες.

Advertisement

Αντιπροπαραμονιάτικα μεζεδάκια

Φέτος τα Χριστούγεννα πέφτουν την Τρίτη, οπότε η Δευτέρα είναι η παραμονή, η Κυριακή η προπαραμονή, σήμερα Σάββατο δε η αντιπροπαραμονή. Πιο πέρα δεν θα το πάμε, αλλά δεν βλάφτει να πλουτίσουμε την υπερτρισχιλιετή μας με μιαν ακόμα λέξη -που, προς το παρόν, δεν γκουγκλίζεται.

Ή αλλιώς, τα σημερινά είναι τα προτελευταία μεζεδάκια της χρονιάς, αφού τα τελευταία θα είναι το επόμενο Σάββατο. Και, μια και είπα «της χρονιάς», να σας υπενθυμίσω ότι συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη «Λέξη της χρονιάς 2018» και όσοι δεν έχετε ακόμα ψηφίσει μπορείτε να ψηφίσετε εδώ.

* Ποιος είναι ο κ. Merise;

Μάλλον κάποιος επιφανής κάτοικος της Νομανσλάνδης. Θα κατοικεί στην καινούργια συνοικία της πόλης, που χτίστηκε από τις μεταφραστικές εμπνεύσεις του Google Translate και των άλλων μεταφραστηριών.

Ή αλλιώς, δείτε τι μου έβγαλε το Google Translate όταν έβαλα «Κύριε ελέησον».

Ίσως να επηρεάζει και το ότι έχω τις υπηρεσίες του Google στα γαλλικά. Εσεις τι παίρνετε όταν του ζητάτε να σας μεταφράσει στα αγγλικά το «Κύριε ελέησον»;

* Από τους δικηγόρους έχουμε μεγαλύτερες απαιτήσεις στον χειρισμό του λόγου, έτσι δεν είναι;

Όπως μου γράφει φίλος, ένα από τα προβεβλημένα κείμενα αυτών των ημερών είναι και η ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής της Ολομέλειας των Προέδρων των Δικηγορικών Συλλόγων της χώρας, η οποία ξεκινά ως εξής:

«Η μαζική αθρόα αποστολή μη ζητηθέντων επιστολών από δικηγορικά γραφεία προς κατηγορίες Ελλήνων πολιτών και δη εργαζομένων και συνταξιούχων, με τις οποίες τους ενημερώνουν για τις δυνατότητες δικαστικής διεκδίκησης περικοπών μισθών, συντάξεων, δώρων εορτών και επιδομάτων αδείας, οι οποίοι δεν είναι εντολείς τους και δεν συνδέονται συμβατικά μαζί τους ούτε έχει ζητηθεί από αυτούς, είτε ατομικά είτε μέσω των συλλογικών φορέων εκπροσώπησής τους και θέτουν στη διάθεσή τους τις υπηρεσίες τους για την ανάληψη των σχετικών δικαστικών ή άλλων ενεργειών, συνιστά ανεπίτρεπτη επαγγελματική πρακτική και αθέμιτη διαφήμιση και μειώνει το κύρος και την αξιοπρέπεια του δικηγορικού λειτουργήματος».

Το «μη ζητηθέντων επιστολών» είναι βέβαια αρκετά διαδεδομένο λάθος, αλλά όσο κι αν έχουμε συνηθίσει να το βλέπουμε αντί για τη σωστή γενική «μη ζητηθεισών επιστολών» που όπως έχουμε πει μάς φαινεται αχώνευτη, δεν μπορούμε να το συγχωρήσουμε σε δικηγόρους και μάλιστα σε εξέχοντες εκπροσώπους τους.

Αλλά γενικά το κείμενο έχει τα χάλια του, αφού το μακρινάρι που παρέθεσα πιο πάνω αποτελεί μία μόνο αλλά εξαιρετικά κακογραμμένη πρόταση, όπου χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Ποιοι είναι τάχα «οι οποίοι»; Οι Έλληνες πολίτες, λογικά, αλλά τότε η αναφορική αντωνυμία βρίσκεται σε λάθος θέση.

Αυτά παθαίνει οποιος προσπαθεί να στριμώξει πολλά σε μία κύρια πρόταση. Πιο εύληπτη και στρωτή θα ήταν να σπάσει η άγαρμπη πρόταση στα δύο.

Μίλα μου για γλώσσα, του Φοίβου Παναγιωτίδη

Κάθε καινούργιο βιβλίο για τη γλώσσα ενδιαφέρει το ιστολόγιο, πολύ περισσότερο ένα βιβλίο που ικανοποιεί την ευχή που πολλοί είχαν εκφράσει στο παρελθόν για περισσότερα εκλαϊκευτικά βιβλία που να μη θυσιάζουν την εγκυρότητα στο βωμό της αναγνωσιμότητας. Το βιβλίο «Μίλα μου για γλώσσα» του γλωσσολόγου Φοίβου Παναγιωτίδη ανταποκρίνεται απόλυτα σε αυτή την περιγραφή καθώς αποτελεί μια «μικρή εισαγωγή στη γλωσσολογία» (έτσι είναι και ο υπότιτλός του) , εισαγωγή που απευθύνεται στον μέσο αναγνώστη που θέλει να γνωρίσει αυτή τη νεαρή αλλά ήδη πολύπλοκη επιστήμη.

Όπως λέει ο συγγραφέας στον πρόλογό του: Το Μίλα μου για γλώσσα είναι μια εισαγωγή στη γλωσσολογία για όσους βαριούνται τις εισαγωγές και (νομίζουν ότι) απεχθάνονται τη γλωσσολογία. […] Ο βασικός μου στόχος ήταν να εκλαϊκεύσω πτυχές της γλωσσικής επιστήμης και να παρουσιάσω στο ευρύ κοινό διάφορες όψεις του γλωσσικού φαινομένου με τρόπο απλό και εύληπτο. Παράλληλα, προσπάθησα να δείξω πώς η σύγχρονη γλωσσολογία μπορεί  να προσφέρει απαντήσεις σε κοινές απορίες και προβληματισμούς γύρω από τη γλώσσα εν γένει και την ελληνική γλώσσα ειδικότερα.

Το κυρίως σώμα του βιβλίου αποτελείται από 39 σύντομα κεφάλαια, οργανωμένα σε εννιά ενότητες, τις εξής:
Λέξεις και γραμματική
Γλωσσολογία
Γλωσσική ανάπτυξη
Γλωσσική αλλαγή
Γλωσσική ποικιλία και γλωσσικές ποικιλίες
Γλώσσα και νόηση
Γλωσσικά προβλήματα
Ελληνική γλώσσα και ελληνική γραφή
Γλώσσα και επικοινωνία

Παρόλο που οι τίτλοι των ενοτήτων δίνουν μια ακριβή εικόνα του περιεχομένου τους, ίσως δημιουργήσουν την εντύπωση ότι το βιβλίο είναι τεχνικό, στεγνό και απευθύνεται μόνο σε μυημένους, όμως αυτό καθόλου δεν ισχύει. Ο συγγραφέας αποφεύγει να χρησιμοποιεί ειδική ορολογία όταν δεν είναι απολύτως αναγκαίο, και όταν χρησιμοποιεί έναν ειδικό όρο τον επισημαίνει (την πρώτη φορά) με ένα κυκλάκι και στο επίμετρο έχει γλωσσάρι με τους ορισμούς των ειδικών αυτών όρων. Επίσης, το βιβλίο είναι γραμμένο με κάθε άλλο παρά ακαδημαϊκό ύφος, όπως θα δείτε αν παραθέσω μερικούς τίτλους κεφαλαίων, ας πούμε: Δανεικά κι αγύριστα. Άσε με να κάνω λάθος. Ερωτήσεις, το περικείμενο και ποιος θα πλύνει τα πιάτα. You speak Engrish? Φλετ φάρε αρbëρίστε?

Μερικά από τα ερωτήματα που βρίσκουν απάντηση στο βιβλίο του Παναγιωτίδη είναι: Πώς μαθαίνουμε να μιλάμε; Ισχύει ότι «γλώσσα = λέξεις»; Ποια είναι η παλιότερη γλώσσα του κόσμου; Ποια η διαφορά γλώσσας και διαλέκτου; Τι σημαίνει μιλάω σωστά (ελληνικά); Γιατί μαθαίνουμε αρχαία; Θα μιλάμε όλοι αγγλικά σε 50 χρόνια; Υπάρχει πρόβλημα λεξιπενίας στη νεολαία; Κινδυνεύουν τα παιδιά που μεγαλώνουν σε δίγλωσσο περιβάλλον; Είναι η πολυγλωσσία τεκμήριο ευφυΐας; Γιατί μας δυσκολεύουν οι ξένες γλώσσες; Σε τι χρησιμεύει η γλωσσολογία;

Όπως επισημαίνει ο ίδιος ο συγγραφέας, το βιβλίο του δεν έχει στόχο να αναιρέσει πλάνες γύρω από τη γλώσσα ή να αποδομησει γλωσσικούς μύθους (όπως, ας πούμε, η δική μου Γλώσσα μετ’ εμποδίων, που τιμητικά την αναφέρει ο Παναγιωτίδης). Ωστόσο, με το να απαντάει σε ερωτήματα όπως τα παραπάνω, ο συγγραφέας προσφέρει την υποδομή για να βασιστούν όσοι θα επιχειρήσουν στη συνέχεια να αποδομήσουν γλωσσικούς μύθους, χωρίς να χρειαστεί να ξεκινούν κάθε φορά από το άλφα.