Ο έρως και το έθνος, του Παντελή Μπουκάλα

Ένα από τα σημαντικά εκδοτικά και πνευματικά συμβάντα τα τελευταία χρόνια είναι η μνημειώδης (λέξη πολυχρησιμοποιημένη, αλλά εδώ απαραίτητη) σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα για το δημοτικό τραγούδι, που έχει αρχίσει να εκδίδεται από τις εκδόσεις Άγρα με τον γενικό τίτλο «Πιάνω γραφή και γράφω». Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχαμε παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο, όπως και τον δεύτερο τόμο που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2017  με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση». Ο τρίτος τόμος, «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα – Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή» κυκλοφόρησε το 2019 και, ενώ είχα σκοπό να τον παρουσιάσω, την έπαθα σαν τον γάιδαρο του Μπουριντάν που δεν ήξερε τι να διαλέξει, κι έτσι τελικά δεν έγραψα τίποτα.

Για να μην την πάθω για δεύτερη φορά, αφιερώνω το σημερινό άρθρο στον τέταρτο τόμο της σειράς, που βγήκε στις αρχές του χρόνου με τίτλο Ο έρως και το έθνος. Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον πρώτο ημίτομο του 4ου τόμου (Α’: Έλληνες, Βλάχοι, Μαύροι, Αρβανίτες, Τούρκοι). Θα ακολουθήσει, το πρώτο τρίμηνο του 2023, ο δεύτερος ημίτομος, που θα είναι αφιερωμένος στον έρωτα ανάμεσα σε άλλους συνδυασμούς φυλών και θρησκειών (Έλληνες και Ελληνίδες με Τσιγγάνους, Βούλγαρους, Εβραίους και Φράγκους). Το συνολικό έργο προβλέπει δέκα τόμους (που κάποιοι χωρίζονται σε ημίτομους), επομένως ακόμα δεν έχουμε φτάσει ούτε στα μισά.

Λέω για ημίτομο, αλλά μη σας παραπλανήσει: Μιλάμε για ένα βιβλίο 760 σελίδων, από τις οποίες οι 200 είναι σημειώσεις. Αλλά και όλοι οι τόμοι της σειράς, όσοι έχουν ως τώρα εκδοθεί, είχαν παρόμοια εντυπωσιακό μέγεθος.  Ο συντομότερος ήταν ο πρώτος, που είχε «μόνο» 600 σελίδες. Ο δεύτερος είχε 832, ο τρίτος 856 σελίδες.

Το βιβλίο του Μπουκάλα διαρθρώνεται σε 6 μέρη συν την εισαγωγή και το επίμετρο, που το καθένα χωρίζεται σε λίγα ή πολλά κεφάλαια. Το κάθε κεφάλαιο συνδέεται χαλαρά με τα προηγούμενα και τα επόμενα. Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους.

Πολλά από αυτά τα ημιανεξάρτητα δοκίμια περιέχουν απολαυστικές παρεκβάσεις σε θέματα γλωσσικά ή λαογραφικά, που τα έχουμε θίξει και στο ιστολόγιο, όπως ας πούμε τα «ακληρήματα», τα πειραχτικά επίθετα που έχουν βγει για τους κατοίκους των διάφορων περιοχών (και το σχετικό μας άρθρο, που σηκώνει αναδημοσίευση) ή για τους βλάχους και τους Βλάχους (εδώ εκκρεμεί εδώ και χρόνια άρθρο).

Όπως είπαμε, στον παρόντα ημίτομο ο Μπουκάλας εξετάζει πώς θίγονται, από τη δημοτική ποίηση, οι σχέσεις Ελλήνων και Ελληνίδων με Βλάχους (μέρος «Εγώ είμ’ η Βλάχα η έμορφη»), Μαύρους/Σαρακηνούς (μέρος «Όσο καυχιόμουν κι ήλεγα Μαύρος μη με φιλήσει»), Αρβανίτες («Μωρ’ Αρβανιτοπούλα μου και κόρη μου γραμμένη») και Τούρκους («Τούρκος αγάπαγε μια Ρωμιοπούλα»). Εύλογα το τελευταίο μέρος είναι το εκτενέστερο αφού εκτείνεται σε περισσότερες από 320 σελίδες και απαρτίζεται από σχεδόν εξήντα κεφάλαια (ημιανεξάρτητα δοκίμια -ενδεικτικά τίτλοι κεφαλαίων: Το παιδομάζωμα κι ο Βιζυηνός, «Κάλλιο να δω το αίμα μου…», «Η Έλλη θέλει σκότωμα», Μεικτοί έρωτες το ’21, «Τον Κωνσταντίνο πιάσανε σε Τουρκοπούλας σπίτι», Κυρα-Φροσύνη, Βασιλική, Δέσπω Λιακατά, Οι κοτζαμπάσηδες σαν στόχος, Μάνα και κόρη, άρνηση και συναίνεση, Ένας άγιος δίβουλος και πλεονέκτης, «Φεγγαράκι μου λαμπρό»). Προτάσσεται το σχετικά σύντομο πρώτο κεφάλαιο, όπου εξετάζεται ο συγχρωτισμός των Ελλήνων με σύνοικους και περίοικους λαούς. Στο κεφάλαιο αυτό, κατ΄εξαίρεση, παρατίθενται κυρίως ιστορικά κείμενα ή επώνυμα ποιήματα, όχι δημοτική ποίηση.

Θα μπορούσα να διαλέξω κάποιο από αυτά τα κεφάλαια για να το παρουσιάσω εδώ, προτιμώ όμως να παραθέσω αποσπάσματα από το έκτο και καταληκτικό μέρος του βιβλίου, που επιγράφεται «Η φυσική αμεροληψία των δημοτικών τραγουδιών».  Ο λόγος στον Μπουκάλα:

Το δημοτικό τραγούδι αναπτύσσεται στη διάρκεια πολλών αιώνων και σε περιοχές όπου οι σχέσεις των Ελλήνων με τους σύνοικους και τους περίοικους λαούς δεν είναι πάντα οι ίδιες, αλλά υπόκεινται στις ιστορικές εξελίξεις. Ούτε και τα δημοτικά τραγούδια μένουν αναλλοίωτα με το πέρασμα του χρόνου. Είναι και αυτά τμήμα της ιστορίας και παρακολουθούν τις διακυμάνσεις της. 

Όπως έδειξε η μελέτη πάμπολλων παραλλαγών, που έχουν συνταχθεί σε κάθε ιδίωμα ή διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας και έχουν δημοσιευτεί σε δεκάδες συλλογές και ανθολογίες από τις αρχές του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 21ου, τα δημοτικά τραγούδια κατόρθωσαν να καλύψουν όλη την ποικιλία του ερωτικού βίου, με αμεροληψία και παρρησία. Ο λαϊκός ποιητής δεν αποκρύπτει σχέσεις που δεν συμφωνούν με τις κοινωνικές συμβάσεις ή με τις εθνικές και θρησκευτικές αξίες. Τιμά την Ελληνοπούλα που προτιμά τον θάνατο για να διατηρήσει την προσωπική και την εθνική της αξιοπρέπεια, τιμά όμως και κάθε άλλη γυναίκα, οποιασδήποτε εθνικότητας, που αρνείται σθεναρά τον βίαιο πόθο κάποιου αλλόφυλου. 

Επίσης το ελληνικό δημοτικό τραγούδι τολμά να εκφράσει με θάρρος αλλά και με απίστευτη οξύτητα τη δυσαρέσκεια του ελληνικού λαού απέναντι στον κατεξοχήν άγιό του, τον άγιο Γεώργιο, που τον καταγγέλλει σαν πλεονέκτη και προδότη, όταν αφήνει αβοήθητη μια Ελληνοπούλα που καταδιώκεται από Σαρακηνό ή Τούρκο. 

Συμπερασματικά, το δημοτικό τραγούδι αποδεικνύεται ακριβοδίκαιο και θαρραλέο. Δεν επιχειρεί να καθοδηγήσει με ντολές και απαγορεύσεις τον βίο των ακροατών του, που είναι ταυτόχρονα και συνδημιουργοί του, αλλά αποτυπώνει την ιστορία της ερωτικής επιθυμίας απροκατάληπτα και χωρίς κανένα λογοκριτικό πνεύμα. ….

Και συνεχίζει παραθέτοντας τραγούδια, ερωτικά και άλλα, που παινεύουν ή εκθέτουν τις ροπές, τις προτιμήσεις και τα αξιοζήλευτα στοιχεία και αντικείμενα διάφορων φυλών και θρησκειών, όπως το κρητικό:

Χαίρετ’ ο Τούρκος στ’ άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι
κι ο Χριστιανός στην εκκλησιά κι ο Εβραίος στο λογάδι,
χαίρεται κι ένας νιος καλός μ’ απάρθενο κοράσιο,
να στέκει να τονε κερνά, να τον φιλεί στ’ αχείλι.

Αυτό είναι από τη συλλογή του Κριάρη (1920) και ο Μπουκάλας σε υποσημείωση παραθέτει το ερμήνευμα του Κριάρη για τη λέξη «λογάδι» (νήμα εκ βάμβακος χρώματος bleu ή κόκκινον, ενταύθα εννοεί ότι οι Εβραίοι αγαπούν το εμπόριον) με τρόπο που ίσως υπονοεί πως δεν ενστερνίζεται απόλυτα την εξήγηση. Και δίκιο έχει μάλλον, αφού μάλλον εδώ εννοείται το λογάρι (έτσι έχει διορθώσει τον στίχο ο Γ. Χατζιδάκις), δηλαδή τα πλούτη, που ταιριάζουν και με το στερεότυπο για τους Εβραίους.

Παραθέτει άλλη μια παραλλαγή του παραπάνω μόνο με τον πρώτο στίχο, κι ύστερα ένα μαλεβιζιώτικο νανάρισμα, όπου η μάνα στολίζει το παιδί της με ό,τι ομορφότερο και πολυτιμότερο βρίσκει σε διάφορες χώρες και θρησκείες:

Κοιμήσου, κούπα φράγκικη, εβραίικο σημαντήρι,
τσ’ Αγιάς Σοφιάς το θυμιατό και του Χριστού καντήλι.

Αδιαφορεί το ερωτικό εγκώμιο, λέει ο συγγραφέας, για το ποια πατρίδα έχουν τα πρότυπα ομορφιάς που προβάλλει, πχ

….μα γω το νιο που αγάπησα, του κόσμου διωματάρης,
είχε του Φράγκου λύγισμα, του Βενετσάνου χάρη

αλλά κι ο άντρας αποεθνικοποιεί τον έρωτά του, τρυγώντας με μεράκι αρετές ποικίλης προελεύσεως στο δίστιχο της Κω:

Στα μάτια είσαι Φράγκισσα, στα χείλη Ρωμιοπούλα / και στο επίλοιπον κορμί μοιάζεις βασιλοπούλα

ή στο ποντιακό: Τούρκικον το πορπάτεμα σ’, Ρωμαίικον η θωρέα σ’

ή στο σαμιώτικο, όπου ο σεβνταλής στολίζει την καλή του με χαρές και από άλλο έθνος:

Το μπόι σ’ είναι μιναρές, τα χέρια σου λαμπάδες / και το κορμί σου σιτζαντές που προσκυνούν πασάδες

όπου σιτζαντές το χαλάκι προσευχής των μουσουλμάνων.

ή απο την Κω:

Νύφη μου, κούπα του Πασά, ποτήρι του βεζίρη / φρεγάδα του Μεμέτ Αλή, που πάει στο Μισίρι.

ή με ανατολίτικη γλύκα (παραλλαγή υπάρχει και στη Λωξάντρα της Μ. Ιορδανίδου):

Μουχαλεμπί και γκιουλ σερμπέτ είναι το μάγουλό σου / και του Χατζημπεκήρ λουκούμ ο άσπρος ο λαιμός σου.

Κι ένας Θρακιώτης καταργεί τα σύνορα για να τονίσει την ομορφιά:

Με τ’ άσπρα είσαι Φράγκισσα, με τα μαβιά σα Χιώτισσα / και με τα νερογάλαζα είσαι σα Φαναριώτισσα.

Τα εθνικά και θρησκευτικά σύνορα καταργούνται όταν πρόκειται να διαλαληθεί ο πόνος:

Εβγάτε Τούρκοι και Ρωμιοί, να δείτε τον καημό μου / να δείτε πού’ν’ ο Χάροντας σα φίδι στο λαιμό μου.

Στο δημοτικό τραγούδι, αυτός που έπαθε συμφορά εύχεται να μην έχει κανένας τη δική του μοίρα, ας είναι κι αλλόφυλος:

Το ντέρτι και τα πάθη μου κανείς να μην τα πάθει
ν-ούτε Τούρκος ν-ούτε Ρωμιός ν-ούτε κάνας διαβάτης.

(παραθέτει πέντε παραλλαγές του ίδιου μοτίβου)

Αλλά και ο πόθος δεν λογαριάζει εθνικές ταυτότητες:

Έχεις ματάκια σα βολβούς,
τρελαίνεις Τούρκους και Ρωμιούς

ενώ η Αργυρούδα, σ’ ένα χαλκιδικιώτικο: Κάμνεις Τούρκοι και λουλένται [λωλαίνονται] / και Ρουμνοί κι αλλάζουν πίστη.

Παραλείπω πολλά σε παρόμοιο μοτίβο, κάνοντας εξαίρεση για ένα για τον φίλο μας τον Δον Μήτσο, από την Κύθνο:

Σαν πεθάνω κάνετέ με στην Αγιά Σοφιά κουμπέ [τρούλο]
να’ρχονται να προσκυνάνε Τουρκοπούλες και Ρωμιές.

Στη συνέχεια εξετάζει ένα μοτίβο που απαντά σε πάμπολλες παραλλαγές, δίστιχα, εκτενέστερα τραγούδια ή μαντινάδες, όπως αυτή της συλλογής του Γιανναράκη:

Δεν μπορώ να καταλάβω Τούρκαν είσαι γή Ρωμιά
γή Εγγλέζα γή Φραντσέζα κι έχεις τόσην ομορφιά [γή = το διαζευκτικό ή]

που βέβαια το έχει αξιοποιήσει ο Γιώργος Μπάτης στο ρεμπέτικο «Γυφτοπούλα στο χαμάμ».

Κι αφού αναφέρει διάφορα δείγματα «ερωτοτροπικού διεθνισμού» σε τραγούδια, καταλήγει:

Η τιμιότητα και η ερωτική του ανεξιθρησκία προσφέρουν στο δημοτικό τραγούδι ιδιαίτερα μεγάλο κύρος. Ελευθερόφωνο και ελευθερόγνωμο, διδάσκει -χωρίς καθόλου να προσπαθεί ή να το επιζητεί- ήθος και ευαισθησία, έτσι όπως αποβλέπει σταθερά στην υπόδειξη του γενικού μέσα από την ανάδειξη συγκεκριμένων περιστατικών και προσώπων, στην υπόδειξη της συλλογικής νοοτροπίας μέσα από την ιστόρηση ατομικών στάσεων. Άσχετα με την κατοπινή του χρήση ή κατάχρηση που το ενέταξε σε σχήματα προαποφασισμένα, «εθνικά», και το μείωσε αποκόπτοντας ή αποσιωπώντας σε κάθε «αντικανονικό» ποίημα ό,τι αντέβαινε στην «ορθότητα», η αδογμάτιστη πολυφωνία του είναι εδώ για όποιον θα ήθελε να τη διαβάσει -και κυρίως να την ακούσει. Τίποτα, είναι βέβαιο, δεν γνώριζαν τότε για το άλλο, το διαφορετικό, όπως το εννοούμε σήμερα και για την επιβεβλημένη υπεράσπισή τους. Αλλά το έπρατταν: υπεράσπιζαν το άλλο, το διαφορετικό, το έκνομο ή έκτροπο ή παράτυπο, απλώς και μόνο καταγράφοντάς το και απαθανατίζοντάς το· αυθορμήτως και φυσικά. Με τους ορους της εποχής μας, καινοτομούν. Το ότι δεν ήξεραν πως καινοτομούσαν, ούτε το σχεδίαζαν βέβαια, κάθε άλλο παρά μειώνει την αξία της στάσης τους.

Με δυο λόγια, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, και όχι μόνο για το δημοτικό τραγούδι.

Advertisement

Βιβλία και για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, τις διακοπές που φέτος θα ήταν χαλαρωμένες και ξέφρενες, αν δεν υπήρχε ο πόλεμος, η πρωτοφανής ακρίβεια -και βέβαια στο βάθος ξ πανδημία.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και το 2019, αλλά και πρόπερσι, το 2020, όπως και πέρυσι, το 2021.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Φέτος αναγκαστικά το άρθρο δημοσιεύεται στις 11 Ιουλίου αφού χτες ήταν Κυριακή. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας ένα δικό μου σχετικά πρόσφατο βιβλίο. Από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια κυκλοφόρησε, πέρσι τον Δεκέμβριο, ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 στην Πρωία και σε άλλες αθηναϊκές εφημερίδες, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου. Για πιο παλιά δικά μου βιβλία, δείτε εδώ.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Ταυτόχρονα με το δικό μου βιβλίο για τον Βάρναλη, από τον εκδοτικό οίκο Αρχείο εκδόθηκε το βιβλίο του αρχαιολόγου Θάνου Παπαθανασόπουλου «Κάποτε ο Μυστράς«, μια γνωριμία με τη βυζαντινή καστροπολιτεία.

Από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου (όπου εκδίδω τα γλωσσικά μου βιβλία) κυκλοφόρησαν αρκετά καλά βιβλία τον τελευταίο καιρό. Μπορώ να αναφέρω το νουάρ μυθιστόρημα «Αρένα» της Νεγκάρ Τζιαβαντί, που εκτυλίσσεται στο Παρίσι, στις ανατολικές συνοικίες με τις συμμορίες των εφήβων και με κεντρικό ηρωα ένα νεαρό διευθυντικό στέλεχος μιας εταιρείας σαν τη Νέτφλιξ, που μια μέρα χάνει το κινητό του. Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί ήρωες, αλλά τους βρήκα όλους εξαιρετικά αληθοφανείς.

Για να μείνουμε στο Παρίσι, και στον ίδιο εκδοτικό οίκο, πολύ καλό είναι επίσης το πολύ σύντομο «Μακριά, ο ουρανός του Νότου» του Ζοζέφ Αντράς, που προσπαθεί να βρει τα ίχνη της διαμονής του Χο Τσι Μινχ στο Παρίσι λίγο μετά τον Πρώτο Πόλεμο και τα συμφύρει με τις κινητοποιήσεις των Κίτρινων Γιλέκων. Από τον ίδιο συγγραφέα, επίσης σύντομο και συγκλονιστικό, το φιλοζωικό Έτσι τους κάνουμε πόλεμο, με τρεις ιστορίες βασανισμού ζώων από τον άνθρωπο. Και ένα ιστορικό βιβλίο παράξενα επίκαιρο σε καιρούς πανδημίας, Η μοίρα της Ρώμης, του Kyle Harper, που διερευνά τα αίτια της παρακμής και πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Με αφορμή το επεισόδιο με το γατάκι

Πριν από 40 περίπου χρόνια είχα δει μια ολοσέλιδη σειρά από γελοιογραφίες του μέγιστου Ράιζερ (Ρεζέρ τον λένε οι Γάλλοι), που από τότε ψάχνω μάταια να την ξαναβρώ. Ο τίτλος ήταν μακροσκελής, κάτι σαν: Απήγαγαν τον εγγονό του βασιλιά της σοκολάτας, ο βασιλιάς των μακαρονιών ανησυχεί. Στο πρώτο καρέ δυο ηλικιωμένες κυρίες διαβάζουν για την απαγωγή του παιδιού, ενώ ένας ακόμα πιο ηλικιωμένος κύριος παρακολουθεί. Οι κυρίες εξοργίζονται:

– Τους απαγωγεις παιδιών πρέπει να τους τουφεκίζουν, λέει η πρώτη.

– Όχι μόνο, να τους βασανίζουν με πυρωμένο σίδερο, πλειοδοτεί η δεύτερη.

Η πρώτη αντιπροτείνει κάποιο ακόμα χειρότερο βασανιστήριο, ξέρω γω να τους γδέρνουν ζωντανούς, ενώ η δεύτερη κάνει πάλι ρελάνς με κάτι πιο φρικτό.

Τότε, ο κυριούλης ρωτάει όλο απορία: Σε ποιους θέλετε να τα κάνετε αυτά τα βασανιστήρια;

– Στους απαγωγείς παιδιών, ουρλιάζει η πρώτη. Αλλά ο κυριούλης είναι βαρήκοος.

– Στους εκτροφείς στρειδιών; Και τι σας έφταιξαν;

Οι δυο γηραιές κυρίες συνεχίζουν να φαντάζονται φρικτές τιμωρίες για τους κακούργους κι ο κυριούλης ρωτάει πάλι:

– Ποιους θέλετε να τιμωρήσετε;

– Τους απαγωγείς παιδιώωωωων! ξελαρυγγιάζεται η μία.

– Τους κατασκευαστές σπιτιών; Γιατί;

Οι κυρίες ξαναπιάνουν το γαϊτανάκι των πιθανών και απίθανων μαρτυρίων και όσο τα λένε, τόσο περισσότερο διεγείρονται, αλλά ο γέρος δεν παραιτείται:

– Σε ποιους θέλετε να τα κάνετε όλα αυτά;

Οπότε και οι δυο τους, εν χορώ:

– ΣΤΟΥΣ ΚΟΥΦΟΥΣ!

Βιβλία για τις γιορτές και φέτος

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -μόλις χτες, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα υπάρχει εδώ, ενώ το προπέρσινο θα το βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2021. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Και η φετινή χρονιά είχε πάνω της το στίγμα της κορόνας, αν και με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η περυσινή. Το 2020 θα μπορούσε να πει κανείς ότι το λοκντάουν λειτούργησε ευεργετικά στο διάβασμα βιβλίων, άρα [αν και αυτό δεν είναι αυτόματο] και στις πωλήσεις -βέβαια αυτό, αν ίσχυσε, αφορούσε κυρίως το πρώτο λοκντάουν. Το δεύτερο έπεσε την πιο ακατάλληλη περίοδο, και επηρέασε όχι μόνο τις αγορές αλλά και τις εκδόσεις. Το 2021 επηρεάστηκε στην αρχή του από τα περιοριστικά μέτρα. Κάτι άλλο ήταν ότι και φέτος όπως και πέρυσι είχαμε πολλά βιβλία για τα 200 χρόνια από το 1821.

Για να ξεκινήσω ευλογώντας τα γένια μου, πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 σε αθηναϊκές εφημερίδες και έχουν θέμα τον γάμο και τον έρωτα, τη γυναίκα και τις σχέσεις των δύο φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο σχετικό άρθρο του ιστολογίου.

Βέβαια, μια και έχουμε φέτος τα 200 χρόνια από το Εικοσιένα, πρέπει να αναφέρω κι ένα άλλο δικό μου βιβλίο, που κυκλοφόρησε άλλωστε πέρυσι μέσα στις γιορτές. Εννοώ βέβαια «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων», από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μια ιχνηλάτηση του 1821 μέσα από τις λέξεις του, με 300 λέξεις που συναντάμε σε κείμενα της εποχής, γνωστές και άγνωστες -σας παραπέμπω στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.

Κείμενα του Εικοσιένα – 14: Το Μάγουλο της Παναγίας, του Παντελή Μπουκάλα (απόσπασμα)

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που κανονικά θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο τέταρτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Το σημερινό κείμενο διαφέρει από τα προηγούμενα της σειράς αυτής: δεν είναι κείμενο του Εικοσιένα αλλά για το Εικοσιένα, γραμμένο όμως στην εποχή μας. Τις προάλλες, που είχαμε το βιβλιοφιλικό μας άρθρο, αναφέρθηκα στο βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Το μάγουλο της Παναγίας», μια «αυτοβιογραφική εικασία» σε θεατρική μορφή για τον Καραϊσκάκη.

Συμμετέχουν τέσσερα πρόσωπα, ο Καραϊσκάκης ή μάλλον το πνεύμα του από τον κάτω κόσμο, ο βιογράφος του Δ. Αινιάν, ένας Τυφλός Λυράρης και η Μαριώ (ή Ζαφείρης), η βαφτισμένη τουρκοπούλα που τον υπηρετούσε ντυμένη αντρικά. Συμμετέχει έμμεσα η Μαυρομάτα, μια εικόνα της Παναγίας που έχει για φυλαχτό ο Καραϊσκάκης.

Στο βιβλίο εξιστορείται, είτε από τον Καραϊσκάκη είτε από τους άλλους, όλη η ζωή του ήρωα, από τα παιδικά του χρόνια, όχι βέβαια με χρονολογική σειρά. Ο Μπουκάλας έχει διαβάσει όλα όσα γράφτηκαν για τον Καραϊσκάκη και χρησιμοποιεί το υλικό αυτό για να χτίσει τον λόγο των ηρώων του, συμπληρώνοντας και προσθέτοντας πινελιές.

Θα παρουσιάσω εδώ ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το έργο, προς το τέλος. Στο απόσπασμα που παραθέτω γίνεται λόγος αρχικά για το ντροπιαστικό επεισόδιο κατά την παράδοση των Τουρκαλβανών που ήταν οχυρωμένοι στο μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνα, όταν ένας καβγάς είχε αποτέλεσμα να σφαγούν οι περισσότεροι από τους συνθηκολογημένους, παρά τη συνθήκη, και στη συνέχεια για την αψιμαχία που οδήγησε στον θάνατο του Καραϊσκάκη, το ψυχορράγημά του και τη διαθήκη του.

Να σημειώσω ότι σε επίμετρο στο βιβλίο ο Μπουκάλας εξετάζει την πρόσληψη του θανάτου του Καραϊσκάκη από τη δημοτική ποίηση και την απομνημονευματογραφία, καθώς και τις υποψίες μήπως χέρι ελληνικό πυροβόλησε τον καπετάνιο, αλλά και γενικότερα την υστεροφημία του Καραϊσκάκη.

Δυο-τρεις λέξεις σημειωμένες με αστερίσκο (από τον συγγραφέα) εξηγούνται στο τέλος.

Γ.Καραϊσκάκης. – Δίνεις ό,τι πιο βαρύ, που δεν χωράει σέ κανένα κεμέρι, δίνεις το λόγο σου, μπέσα για μπέσα, βάζεις στον όρκο πρώτος την υπογραφή σου, κι όλοι οι καπεταναίοι αποκάτω, να φύγουν οι κλεισμένοι του μονα­στηριού με τ’ άρματα και με το έχει τους. Με το ίρτζι* τους να πω, την τιμή τους. Ορκίστηκαν κι οι Τούρκοι, αυτό ήταν το συνήθειο τους: «Κακό βόλι να μάς πάρει το κεφάλι, αν ξαναρίξουμε ντουφέκι πάνω σε Έλληνες». Βγαίνουν. Μπροστά εγώ, ασπίδα τους. Κι ανάμεσα στους Τούρκους, αμανάτι τους, Τζαβέλας, Βάσος κι ό Γιαννάκης Λογοθέτης. Δίπλα απ’ την τούρκικη κολόνα, ζερβά και δεξιά, οι δικές μας. Πέ­φτει μια ντουφεκιά, κι όπως μετά την αστραπή ακούς μπουμπουνητό που σου τρυπάει τ’ αυτιά, αμέτρητες οι ντουφεκιές, μα κι οι φωνές, πιο δυνατές κι από βρον­τές, «κερατάδες Έλληνες, δεν έχετε μπέσα, άπιστοι, προδότες, θρασίμια». Κλαίγαμε, τ’ ακούς. Κλαίγαμε από τη λύσσα μας πού ντροπιαστήκαμε. Πατήσαμε τον όρκο μας σε θεούς κι ανθρώπους.

Δ.Αινιάν – Ήταν υπόσπονδη φρουρά οι Τούρκοι. Έπρεπε να περάσουν δίχως να πειραχτεί ούτε μια τρίχα τους. Όλοι το μολόγησαν.

Γ.Κ. – «Υπόσπονδη φρουρά»… δεν ξέρω τί πάει να πει «υπόσπονδη φρουρά». Πού να τα μάθω αυτά; Στ’ Αληπασα; Εγώ πήγα σχολείο στη φυλακή του και στους πολέμους του. Αλλά ξέρω τί πάει να πει μπέσα. και κούτελο. Άμα λερωθεί, πάει, λερώθηκε.

Δεν το ξεπλένεις όσο και να κλάψεις. Τα δάκρυα τρέ­χουν, φεύγουν προς τα κάτω. Δεν πάνε στα ψηλά, να σου ξεμαγαρίσουν το κούτελο. Και λέω, αν είναι, να το φκιάξουμ’ έτσι το Ρωμαίικο, μη σώσει και το φκιάξουμε. Τέτοια με δαιμόνιζαν, βλαστήμαγα κι έκλαιγα, γκρέμισα τη σκηνή μου, την κομμάτιασα σαν να κομμάτιαζα προδότες, τέλος, στέλνω τον τεσκερέ* μου, να μάθουν όλοι, φεύγω, τούς λέω, με στρατιώτες άπιστους κι επίορκους χωριό δεν κάνω και πατρίδα. Πέσαν απάνω μου όλοι, τον πιάσαμε τον φταίχτη, καπετάνιο, θα τιμωρηθεί βαριά. Ζήτησε την πιστόλα ενός Τούρκου, έτσι μου ιστορήσανε, αγρίεψαν, πιάστηκαν στα χέρια, τον πιστολίζει ο Τούρκος, άλλο δεν ήθελαν φαίνεται οι δικοί μας, τους μακέλεψαν. Απ’ τους τρακόσους, μόνο πενήντα δεν έκοψαν οι κερατάδες μας. Αλλά το κέρατο όλο δικό μου. Κείνη τη μέρα είπα πως πέθανα. Δεν πέρασε βδομάδα κι ο λόγος μου αλήθεψε.

Βιβλία για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν φέτος οι διακοπές είναι κάπως παράξενες, αν και καλύτερες από τις περυσινές, πάντως με τη Δαμόκλειο σπάθη της μετάλλαξης Δ να κρέμεται πάνωθέ μας.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πρόπερσι, το 2019, αλλά και πέρυσι, το 2020.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας τα δυο δικά μου σχετικά πρόσφατα βιβλία, που βέβαια είναι περσινά. Καταρχάς, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Πολεμικά, ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 81 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία ενώ μαινόταν ο πόλεμος του 1940-41, τα περισσότερα σε πνεύμα ενθουσιασμού, τα τελευταία, όταν είχε πια αρχίσει η γερμανική επίθεση, προσπάθεια εμψύχωσης. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου.

Έπειτα, κοντά στα Χριστούγεννα βγήκε ένα «εντελώς» δικό μου βιβλίο: κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του». Στο βιβλίο αυτό έχω αφιερώσει ειδική σελίδα, και το έχω παρουσιάσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, οπότε δεν θα πω περισσότερα.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Διάβασα πρόσφατα, και μου άρεσε, την Ανθρώπινη κωμωδία του Ουίλιαμ Σάρογιαν, που βλέπω ότι κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Gutenberg, φέτος, αλλά βέβαια είναι γραμμένο μέσα στον πόλεμο, το 1942, και περιγράφει ακριβώς τη ζωή σε μια μικρή πόλη της Καλιφόρνιας, μέσα από τα μάτια ενός 14χρονου που δουλεύει ταχυδρομικός διανομέας και έχει το θλιβερό έργο να επιδίδει τα τηλεγραφήματα στις οικογένειες των στρατιωτών που έχουν σκοτωθεί στο πεδίο της μάχης.

Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφόρησε η νουβέλα Ο πόλεμος των φτωχών του Ερίκ Βουγιάρ. Πρόκειται για μια εξιστόρηση του πολέμου των χωρικών και της ζωής του Τόμας Μύντσερ (τον 16ο αιώνα στη Γερμανία, αλλά με αναφορές και σε προηγούμενες εξεγέρσεις αγροτών, στην Αγγλία τον 14ο αιώνα). Και εδώ έχουμε το σαγηνευτικό ύφος του Βουγιάρ, γνώριμο από προηγούμενα έργα του που έχουμε παρουσιάσει και εδώ.

Από τις ίδιες εκδόσεις διάβασα το βραβευμένο στη Γαλλία μυθιστόρημα του Νταβίντ Ντιόπ Τη νύχτα όλα τα αίματα είναι μαύρα. Στα χαρακώματα του Πρώτου Πολέμου, ένας Σενεγαλέζος στρατιώτης, γεμάτος ενοχές επειδή θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για τον θάνατο του αδελφικού του φίλου, μετατρέπεται σε μια μηχανή θανάτου, στην αρχή προκαλώντας τον θαυμασμό αλλά μετά τον φόβο των συμπολεμιστών του. Σημειώνω ότι ο γαλλικός τίτλος είναι Frère d’ame, αλλά στην ελληνική έκδοση αλλαξε με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα (η φράση του ελληνικού τίτλου εμφανίζεται στον μονόλογο του αφηγητή).

Τραγουδώντας την σκλαβιά και την επανάσταση (συνέντευξη του Παντελή Μπουκάλα)

 

Σήμερα, που συμπληρώνονται επίσημα τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821 αναδημοσιεύω μια πρόσφατη συνέντευξη του φίλου Παντελή Μπουκάλα στον ιστότοπο news247 και στον Γιάννη Φιλέρη (η αρχική δημοσίευση βρίσκεται εδώ) στην οποία ο Μπουκάλας, που μελετάει επί χρόνια το δημοτικο τραγούδι και εκδίδει, ως έργο ζωής, μια πολύτομη (και πολύτιμη) μελέτη, μιλάει για το πώς αποτυπώθηκε το Εικοσιένα στη δημοτική ποίηση και για τη σχέση των αγωνιστών με το δημοτικό τραγούδι.

Η εισαγωγή του Γιάννη Φιλέρη:

Τώρα που έρχεται η επέτειος για τα 200 χρόνια της επανάστασης του 1821, αναμένοντας τα ταρατατζούμ της «Εθνικής Επιτροπής», ο καθένας από μας ανασύρει μνήμες. Όσο πιο πίσω στο παρελθόν πάει το μυαλό, άλλο τόσο περίεργες είναι και οι αναμνήσεις, με φουστανέλες, τον Παπαφλέσσα-Παπαμιχαήλ της μικρής οθόνης, να εμπλέκονται με θεατρικά στο σχολείο, πανηγυρικούς από τους Γυμνασιάρχες-Λυκειάρχες, κλαρίνα, τσάμικα και καλαματιανά

Η ηγεσία μιας άλλης «επανάστασης» στα λόγια, στρατιωτικής δικτατορίας στην πραγματικότητα, είχε ξαμοληθεί στα χωριά, εγκαινιάζοντας ανύπαρκτα έργα με το μυστρί του ο Πατακός, χορεύοντας τσάμικα με τους φαντάρους ο Παπαδόπουλος, ενώ λίγη ώρα πριν μαθητές, προσκοπάκια και λοιποί, αναβίωναν, ας πούμε τη μάχη της Γραβιάς. Αν δει κανείς τα επίκαιρα των 150 ετών, της επετείου που εορτάστηκε καταμεσής της χούντας θα καταλάβει. Και στα αυτιά του θα ηχήσουν τα κλαρίνα και τα απαραίτητα δημοτικά.

Ποια δημοτικά, όμως; Όχι, βέβαια όλα. Αν ήξερε η χούντα την ελευθεροστομία και το πνεύμα των ραγιάδων, των Γραικών που κάποτε ονειρεύτηκαν ότι μπορούσαν να ζήσουν χωρίς αφέντες, μπορεί και να το έριχνε στην κλασική μουσική.

Η δημοτική ποίηση δεν είναι, βέβαια, αυτή που μάθαμε εμείς μεγαλώνοντας στις πόλεις, έστω κι αν κάποια γιαγιά πρόλαβε να μας σιγοτραγουδήσει ένα από τα αγαπημένα της. Στη δική μου, τη λατρεμένη Αρετή που’ χε και ωραία φωνή, της άρεσε η Περβολαριά και τραγουδούσε σχεδόν δακρύζοντας «περβολαριά μου σε ηγάπησα, μες την καρδιά μου σε ζωγράφισα». Σε ηγάπησα, ναι…

Τα τραγούδια που γεννήθηκαν μέσα από την ίδια ζωή των Ρωμιών, περίγραψαν έρωτες, διηγήθηκαν παραμύθια, μίλησαν για τον θάνατο, τη γυναίκα, τον άντρα, βίωσαν την σκλαβιά, αφουγκράστηκαν την επανάσταση.

Ο Παντελής Μπουκάλας, που όπως λέει ο ίδιος «κολύμπησε από νωρίς στον ωκεανό» της δημοτικής ποίησης και θα μας βοηθήσει σήμερα σε μια προσπάθεια κατανόησης μιας παράδοσης, που μας ενώνει με το παρελθόν μας.

Συγγραφέας, ποιητής, δοκιμιογράφος, αρθρογράφος εδώ και χρόνια στην Καθημερινή, ο Παντελής έχει γράψει ήδη τρία βιβλία για τα δημοτικά και ετοιμάζει το τέταρτο σε δυο τόμους, βασισμένο στην διδακτορική του διατριβή. Τώρα στα … γεράματα, βλέπετε, αποφάσισε να γίνει και φιλόλογος παίρνοντας το πτυχίο του από τη φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου της Κύπρου.

Πού να φανταζόμουν, μειράκιον της δημοσιογραφίας το 1986, σε ποιον άνθρωπο πήγαιναν τα χειρόγραφά μου για να διορθώσει τις ελληνικούρες και τις ασυνταξίες μου, ώστε να δημοσιευτούν στις αθλητικές σελίδες της «Πρώτης»; Τον θυμάμαι να καπνίζει αρειμανίως, να γράφει ακόμη περισσότερο και να μιλάει για … ποδόσφαιρο!

Δεν είναι μύθος, αλλά αλήθεια. Οι διορθωτές των εφημερίδων, ήταν πάντα οι πιο μορφωμένοι άνθρωποι που κυκλοφορούσαν στα Γραφεία τους. Ο Παντελής Μπουκάλας έχει και ένα άλλο χαρακτηριστικό: Η γραφή του είναι μοναδική και αξεπέραστη. Όσοι τον διαβάζουν τακτικά, καταλαβαίνουν.

Ένας άριστος μαθητής που οι καθηγητές του στο Γυμνάσιο τον έπεισαν ότι έπρεπε να γίνει γιατρός, έγραψε όμως άσχημα στην … έκθεση (ακόμη το φέρει βαρέως) και έτσι μπήκε στην οδοντιατρική. Την τελείωσε από πείσμα και προς χάριν της μητέρας του, η οποία δεν πρόλαβε να τον δει πτυχιούχο, αλλά προφανώς δεν επρόκειτο ποτέ να εξασκήσει το επάγγελμα, αφού είχε γεννηθεί για να γράφει, να διαβάζει και πάλι να γράφει.

«Μόνο στον στρατό, έβγαζα τα δόντια των φαντάρων και τους έκανε ενέσεις καφεΐνης για να συνέλθουν από τα βραδινά μεθύσια…»

H συνέντευξη:

Η ενασχόληση με τη δημοτική ποίηση πως προέκυψε;

«Από μικρός μου άρεσε να πηγαίνω σε πανηγύρι, είχα ακούσματα, με ενδιέφερε και η γλώσσα τους. Όταν αποφάσισα να τα μελετήσω και να τα καταγράψω συνειδητοποίησα ότι δεν είναι εύκολο. Μπήκα σε ένα τεράστιο πέλαγος και αποφάσισα να κολυμπήσω. Φυσικά έπρεπε να μελετήσω όσους είχαν ασχοληθεί προγενέστερα με τη δημοτική ποίηση, όπως ο Νίκος Πολίτης και ο Γιώργος Ιωάννου αλλά και τους νεότερους σαν τον Αλέξη Πολίτη και τους υπόλοιπους συγγραφείς, μελετητές που ασχολήθηκαν με την δημοτική παράδοση. Με τον καιρό, είτε έβρισκα, είτε μου’ ρχονταν και τοπικές συλλογές, από διάφορα μέρη της Ελλάδας, ανακαλύπτοντας σχεδόν χαμένους θησαυρούς, που δεν συμπεριλαμβάνονταν στην επίσημη βιβλιογραφία με τα καταγεγραμμένα τραγούδια. Μάθαινα κιόλας πράγματα που μου διέφευγαν…

Όπως;

«Ότι η τουρκοκρατία σε άλλες περιοχές της Ελλάδας δεν κράτησε 400 αλλά 500 χρόνια, σε άλλες δεν πήγε καν, ωστόσο το μίσος για τους Φράγκους μπορεί να ήταν και μεγαλύτερο, ενδεχομένως και λόγω του σχίσματος μεταξύ ορθόδοξων και καθολικών. Παρουσιάζοντας και το τραγούδι όπου πέφτουν κατάρες στον Άγιο Γεώργιο, γιατί δεν αντέχεται άλλο η σκλαβιά, με έβαλε στο μάτι ο «Στόχος» κι έγινα … εθνομηδενιστής, λες κι έγραψα εγώ τους στίχους»

Όποιος βιάζεται σκοντάφτει

Το σημερινό άρθρο το είχα κατά νου να το γράψω εδώ και πολλές μέρες, αφού παίρνω την αφορμή από μια δήλωση που είχε κάνει πριν απο ένα μήνα σχεδόν ο πρωθυπουργός, αναφερόμενος στην παρατηρούμενη καθυστέρηση των εμβολιασμών. Μεσολάβησαν όμως διάφορα άλλα και το αμέλησα. Το ξαναπιάνω σήμερα, αφού στο μεν γλωσσικό σκέλος δεν έχει αλλάξει τίποτε, αλλά ούτε και στο σκέλος των εμβολιασμών έχει καλυφθεί η αρχική καθυστέρηση, το αντίθετο μάλιστα.

Βέβαια, δεν βαραινει την κυβέρνηση η καθυστέρηση -είναι φαινόμενο πανευρωπαϊκό ή, για να το πούμε ακριβέστερα, πανενωσιακό, αφού στην Ευρώπη είναι βεβαίως και το Ηνωμένο Βασίλειο το οποίο όμως μπορεί πλέον να κάνει τα δικά του κουμάντα κι έτσι είναι η μοναδική χώρα από τους κάποτε 28 εταίρους που θα μπορέσει να πλησιάσει ή και να πετύχει τον στόχο που είχε αρχικά τεθεί, δηλαδή να έχει εμβολιαστεί το 70% του πληθυσμού έως τον Σεπτέμβριο. Αντίθετα, για τα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ ο στόχος αυτός, αν τηρηθούν οι σημερινοί ρυθμοί εμβολιασμού, θα επιτευχθεί το 2023 ή το 2024. Και βέβαια, κατά πάσα πιθανότητα οι σημερινοί ρυθμοί θα επιταχυνθούν, αυτό είναι σχεδόν βέβαιο, αλλά και πάλι όλα δείχνουν ότι μέσα στο 2021 δεν θα έχουμε πετύχει ικανοποιητικό επίπεδο εμβολιασμού, κάτι που σημαίνει μάλλον άλλη μια χαμένη χρονιά για τον τουρισμό και πολλές ακόμα δραστηριότητες. Κακά τα ψέματα, η όλη διαχείριση της πανδημίας από την ΕΕ ήταν απογοητευτική.

Αλλά ξεστράτισα. Έλεγα για μια φραση του πρωθυπουργού, που μου δίνει το έναυσμα για το σημερινό άρθρο. Πράγματι, πριν από ένα σχεδόν μήνα, ο κ. Μητσοτάκης είχε δηλώσει:

“Όπως, άλλωστε, λέει και ο σοφός ελληνικός λαός μας, όποιος βιάζεται σκοντάφτει. Δεν έχει νόημα να επιταχύνουμε περαιτέρω, όταν τα εμβόλια που έχουν αδειοδοτηθεί μέχρι σήμερα είναι μόλις δύο, οι διαθέσιμες δομές ακόμα σχετικά περιορισμένες και φυσικά η όλη επιχείρηση αποτελεί κάτι πρωτόγνωρο για τη χώρα μας και φυσικά για τον υπόλοιπο κόσμο. Επενδύουμε στην ασφάλεια και τη μεθοδικότητα και σε αυτό το πλαίσιο μετά την αρχική δοκιμαστική φάση -στην οποία είχαν ενταχθεί 9 νοσοκομεία- η πρώτη φάση των εμβολιασμών ξεκίνησε στις 4 Ιανουαρίου και λήγει στις 20 αυτού του μήνα.”

Η αναφορά στον «σοφό ελληνικό λαό μας» αξίζει κάποια ανάλυση -θα επανέλθω όμως σε αυτό αργότερα, έστω και διά πληρεξουσίου. Προς το παρόν, στέκομαι στην παροιμία, που είναι από τις πολύ γνωστές γνωμικές παροιμίες και μας συμβουλεύει να αποφεύγουμε τις βιαστικές ενέργειες.

Ο Ν. Πολίτης στον 3ο τόμο των Παροιμιών του (από τις οποίες, ως γνωστόν, έχουν εκδοθεί μονο 4 τόμοι, δηλ. περίπου το 1/5, προς δόξαν του ελληνικού κράτους) καταγράφει βέβαια την πασίγνωστη αυτή παροιμία και σημειώνει πολλά ανάλογα σε αλλες γλώσσες, μερικά πανομοιότυπα, όπως το γερμανικό Wer schnell ist mit Füssen, wird stolpern ή το ρουμάνικο. Δεν θα σκεφτούμε δανεισμό -σε τόσο στοιχειώδη πράγματα, οι ομοιότητες είναι αναμενόμενες. Άνθρωποι είναι κι οι Γερμανοί, και σκοντάφτουν κι αυτοί.

Ο Πολίτης καταγράφει επίσης ένα σωρό παραλλαγές, με διαφορετικό το δεύτερο ρήμα:

Βρίθουν τα προβλήματα;

Σήμερα είναι η επέτειος του θανάτου του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, αλλά το καθιερωμένο κάθε χρόνο λαπαθιωτικό θέμα θα το βάλουμε μεθαύριο Κυριακή, που συνηθίζεται να έχουμε λογοτεχνικό υλικό. Για σήμερα θα εξοφλήσω μιαν οφειλή, αν και όχι από τις πολυκαιρισμένες -ένα φρέσκο χρέος.

Θα σχολιάσω μια γλωσσική αντιδικία, που εκτυλίχθηκε μέσα στις γιορτές. Είναι αλήθεια πως το θέμα το έχουμε σχολιάσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου δεν μπορούσα να γράψω το άρθρο νωρίτερα.

Λοιπόν, στις 16 Δεκεμβρίου, από τις στήλες της Καθημερινής, ο φίλος συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας, στην ταχτική του επιφυλλίδα, αναφέρθηκε σε ένα ζήτημα που είχε φευγαλέα απασχολήσει την παραγλωσσοπολιτική επικαιρότητα, δηλαδή τις λέξεις επιδειξίας και επιδειξιομανης και τη λεξικογραφική τους αντιμετώπιση. Η επιφυλλίδα του Μπουκάλα είναι εδώ, αλλά εμάς θα μας απασχολήσει μόνο η κατακλείδα της:

…λάθη ξεφεύγουν και στον γραπτό λόγο, και μάλιστα γλωσσολόγων-«λογοθετών». Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης κατήγγειλε προχθές διά του φέισμπουκ τους «“εραστές τής γλωσσικής πλάκας”, που βρίθουν στη χώρα μας». Πρώτος ο ίδιος, φυσικά, θα διόρθωνε τον εαυτό του: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…». Της βιασύνης τα παιδιά έχουν τον ίδιο νουνό: το Λάθος.

Εγραψε λοιπόν ο κ. Μπαμπινιωτης «οι εραστές της γλωσσικής πλάκας βρίθουν στη χώρα μας» και ο Μπουκάλας επισημαίνει το λαθάκι:

Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, και με το λεξικό Μπαμπινιώτη (εικόνα), το ρήμα «βρίθω» είναι μεταβατικό και σημαίνει «είμαι γεμάτος από κάτι». Συντάσσεται με γενική ή με από + αιτιατική. Το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην 5η του έκδοση, δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων ανδρών με άδοξο τέλος // το μουσείο βρίθει από πίνακες μεγάλων ζωγράφων // το κείμενο βρίθει λαθών.

Με βάση το λεξικό Μπαμπινιώτη (αλλά και όλα τα άλλα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας), δεν είναι σωστό αυτό που έγραψε στο Φέισμπουκ ο κ. Μπαμπινιώτης, ότι «οι εραστές βρίθουν στη χώρα μας». Θα έπρεπε να διαλέξει ένα άλλο ρήμα, π.χ. «αφθονώ»: οι εραστές αφθονούν στη χώρα μας ή, όπως υπέδειξε ο Μπουκάλας: «η χώρα μας βρίθει εραστών…»

Αυτή η αμετάβατη χρήση του «βρίθω» με τη σημασία «αφθονώ» δεν υπάρχει σε κανένα από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας, και δεν είναι καν τόσο συχνή ώστε να λεξικογραφηθεί (ενδεχομένως ως «καταχρηστική», όπως πχ η μεταβατική χρήση του «επικοινωνώ»). Πάντως, αν γκουγκλισετε, θα δείτε ότι υπάρχουν και άλλες εμφανίσεις του αμετάβατου «βρίθω» (σταχυολόγηση από το 2012 σε παλιό άρθρο της Λεξιλογίας).

Οπως εξηγεί ο Νίκος Λίγγρης σε εκείνο το άρθρο: Να πώς γίνεται το λάθος:
Από το Πρώτο Θέμα, ένας τίτλος είναι «Βρίθουν οι παραλίες της Κρήτης από παράνομους μασέρ» (φοβερή είδηση) και ένα άλλος έρχεται και κάνει το λάθος: «Βρίθουν οι χασισοφυτείες στην Κρήτη».

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, είχαμε την απάντηση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Διπλή απάντηση, αφού στο ίδιο άρθρο (υπό τύπον επιστολής προς τον διευθυντή) απαντά και σε άλλη επιφυλλίδα του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Εδώ αντιγράφω τα κομμάτια της επιστολής του κ. Μπαμπινιώτη που αφορούν τον Π. Μπουκάλα, ενώ δίπλα σε εικόνα δημοσιεύω μια περίληψη που δημοσίευσε ο κ. καθηγητής στο Φέισμπουκ.

Αλλο ζήτημα είναι –και έρχομαι σ’ αυτό διότι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον– αν και ο κ. Παντελής Μπουκάλας στο ίδιο άρθρο, από κεκτημένη ταχύτητα ως εξαίρετος επιμελητής κειμένων συνηθισμένος στις διορθώσεις, διορθώνει… λαθεμένα και μια σωστή φράση σε δικό μου κείμενο «“οι εραστές τής γλωσσικής πλάκας” που βρίθουν στην χώρα μας» (την ήθελε: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…»), εγκαλώντας με μάλιστα για βιασύνη («Καθημερινή» 16 Δεκ.). Ωστόσο, αυτός που βιάστηκε «να διορθώσει» είναι ο ίδιος ο κ. Μπουκάλας. Δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι η Ελληνική (και γενικότερα η γλώσσα) επιτρέπει να χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση ένα μεταβατικό ρήμα (ρήμα με συμπλήρωμα) και ως αμετάβατο (ρήμα χωρίς συμπλήρωμα). Κρίμα που ο κ. Μπουκάλας, με την άλλη του ιδιότητα, του συγγραφέα, δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι συχνά με πολλά ρήματα μπορούμε συχνά «ορθώς και νομίμως» να χρησιμοποιήσουμε ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναβαθμίζοντας το αντικείμενο σε λειτουργία υποκειμένου, ακριβώς για να το προβάλουμε λεκτικά («λειτουργική προοπτική της πρότασης»). Δεν απαιτώ, βεβαίως, να γνωρίζει ο κ. Μπουκάλας αυτό που γράφουμε με τον συνάδελφο Χρίστο Κλαίρη στη μεγάλη (1160 σελίδων) «Γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική – επικοινωνιακή» (2011) ότι «Τα περισσότερα ρήματα τής Νέας Ελληνικής εμφανίζουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα και τις δύο χρήσεις [μεταβατική και αμετάβατη]» (σελ. 611). Αλλά θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει, αφού εισχωρεί στα βαθιά της γλώσσας μας, τι έχει πει πολύ πριν από μάς (από το 1946) ο μεγάλος εκπαιδευτικός-γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος στη «Νεοελληνική Σύνταξη της Κοινής Δημοτικής» (1946, τόμ. Α΄ σελ. 234 κ.εξ.): «πλείστα ενεργητικά μεταβατικά ρήματα […] από μεταβατικά γίνονται αμετάβατα». Δίνει δε ο Τζάρτζανος πλήθος παραδειγμάτων: π.χ. «ο τσοπάνης βόσκει πρόβατα –τα πρόβατα βόσκουν στο βουνό, σκορπώ τα χρήματα – τα πρόβατα σκορπούν στα χωράφια, στεγνώνω τα ρούχα στον ήλιο – τα ρούχα στεγνώνουν στον ήλιο κ.ά.». Θα μπορούσα να μιλήσω και για τα περίφημα «εργαστικά ρήματα» («έσπασε τη λάμπα» – «η λάμπα έσπασε»), αλλά θα μάς πήγαινε πολύ μακριά. Ωστόσο, σπεύδω και με αυτή την ευκαιρία να δηλώσω ειλικρινώς –όπως το έχω κάνει συχνά σε δημόσιες συνεντεύξεις μου– ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου γλωσσικά αλάνθαστο παρά τις 12.500 σελίδες που έχω γράψει για τις λέξεις της γλώσσας μας στα εννέα (9) λεξικά μου. Ο κ. Μπουκάλας μάλλον διεκδικεί το αλάθητο.

Μανδρωμένα μεζεδάκια

Όχι, δεν άλλαξα τώρα στα γεράματα απόψεις για το γλωσσικο, δεν προσχώρησα στις τάξεις των ευπρεπιστών που κάνουν πεσκανδρίτσα την πεσκαντρίτσα και (γιατί όχι;) άνδρο το άντρο. Αν ονομάζω «μανδρωμένα» τα σημερινά μεζεδάκια μας, και όχι «μαντρωμενα», είναι επειδή το «αυστηρό λοκνταουν» που αποφασίστηκε για τη Δυτική Αττική, το πρώτο σε όλη τη χώρα, ισχύει για τους δήμους Ελευσίνας, Ασπροπύργου και Μάνδρας. Οι μαντρωμένοι στη Μάνδρα (που βέβαια αμφιβάλλω αν την προφέρουν έτσι και όχι Μάντρα) θα είναι μανδρωμένοι, όχι;

* Και ξεκινάμε με ένα σκακιστικό πρόβλημα, κατά κάποιο τρόπο. Όχι όμως από τα προβλήματα που λύνουν οι σκακιστές, ο λευκός παίζει και κάνει ματ σε τρεις κινήσεις, ένα σκακιστικό μεταφραστικό πρόβλημα ή ένα πρόβλημα κρυπτογραφίας.

Σε άρθρο για ένα κρυπτογράφημα που λύθηκε ύστερα απο πολύχρονες προσπάθειες, διαβαζουμε:

… Το κρυπτογράφημα 340 διαβάζεται διαγώνια, ξεκινώντας από τον πρώτο χαρακτήρα στην πρώτη γραμμή αριστερά, κατεβαίνοντας κάθε φορά μια σειρά και παίρνοντας τον χαρακτήρα που βρίσκεται δύο θέσεις δεξιά, όπως κινείται ο αξιωματικός στο σκάκι.

Αλλά ο αξιωματικός στο σκάκι κινείται διαγώνια. Αντίθετα, η περιγραφή ταιριάζει στην κίνηση του ίππου.

Την ίδια είδηση τη βρίσκουμε με την ίδια διατύπωση σε πολλούς ιστότοπους, πράγμα που δεν είναι περίεργο αφού προέρχεται από το ΑΠΕ, τον εθνικό μας κοτσανοδιανομέα.

Αλλά πώς έγινε το λάθος; Προφανώς, ο συντάκτης διάβασε κάτι σαν like the knight moves in chess, ήξερε πώς λεγονται τα κομματια στο σκάκι στα ελληνικά, και αντιστοίχισε τον knight όχι σε άλογο αλλά σε αξιωματικό.

* Τίτλος άρθρου σε αθλητικό ιστότοπο, με τον ΠΑΟΚ να δηλώνει: άρουμε την εμπιστοσύνη μας στο πρόσωπο του Κλάτενμπεργκ.

Εμείς άρουμε; Αίρουμε είναι κανονικά, αν και έχουμε δει κι άλλες φορές μεταπλασμένους τύπους της οριστικής του ενεστώτα με βαση την υποτακτική. Το λάθος δεν θα το χρεώσουμε στον ΠΑΟΚ, διότι στην ανακοίνωσή του λέει, σωστά:

«Είμαστε υποχρεωμένοι να άρουμε την εμπιστοσύνη μας στον κ. Κλάτενμπεργκ, ο οποίος από σήμερα θα πρέπει να μας πείσει ότι δεν ονειρεύεται μια θέση στην άκρη του πάγκου της Νότιγχαμ Φόρεστ»

Το χρεώνουμε στον ιστότοπο, αφού άλλωστε και στην αρχή του άρθρου μας πληροφορεί:

Άρει την εμπιστοσύνη του στον Κλάτενμπεργκ ο ΠΑΟΚ.

Δεδομένου ότι η άρση της εμπιστοσύνης έγινε ύστερα από το ματς με τον Άρη, ίσως έπαιξε ρόλο και μια ιδιότυπη έλξη.

* Kι ένα τηλεοπτικό μεζεδάκι

Η εκπομπή του Σπύρου Παπαδόπουλου «Στην υγειά μας ρε παιδιά» στο Σκάι, είχε το περασμένο Σάββατο ένα πολύ ωραίο αφιέρωμα στον Θάνο Μικρούτσικο. Προς το τέλος του αφιερώματος, τραγούδησαν και τη Θεσσαλονίκη…

Ο Μικρούτσικος έχει μελοποιήσει και Καβάφη, αλλά η Θεσσαλονίκη που κοιμάται κατω από φώτα κόκκινα είναι του Καββαδία. Το λαθάκι διαιωνίζεται και στο Γιουτούμπ., όπου έχει ανέβει το στιγμιότυπο της εκπομπής.

Λευκός, γοργός ή αργός ο πιστός σκύλος του Οδυσσέα; (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, ο φίλος μας ο Π.Κ. μού έστειλε το λινκ σε μια τότε πρόσφατη επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, προτείνοντας να την (ανα)δημοσιεύσω στο ιστολόγιο αφού είχε γλωσσικό ενδιαφέρον -και ήταν βέβαια πολύ καλογραμμένη.

Περίμενα να περάσουν μερικές μέρες, ύστερα ήρθε η επικαιρότητα με τις απαιτήσεις της, οπότε τελικά αναδημοσιεύω σήμερα το άρθρο του Παντελή (εδώ η αρχική δημοσίευση). Πρέπει να ομολογήσω πως με βολεύει, διότι είχα πολλά τρεχάματα αυτές τις μέρες, αλλά έτσι κι αλλιώς βρίσκω πολύ αξιόλογο το κείμενο.

Σε διπλές αγκύλες βρίσκονται δυο δικά μου σχόλια, ενώ πρόσθεσα και την εικόνα των τεσσάρων ιππέων της Αποκάλυψης.

Λευκός, γοργός ή αργός ο σκύλος του Οδυσσέα;

Για λογοτεχνικούς λόγους παρά για θρησκευτικούς, και οι δύο νομπελίστες μας αναμετρήθηκαν με την «Αποκάλυψη». Προσυπέγραψαν έτσι έμπρακτο το παλιό αίτημα μεταφοράς των Γραφών στη νεοελληνική. Αν στόχος είναι η κατανόηση του βιβλικού λόγου, και όχι η μαγεμένη παρακολούθηση του ήχου μισογνωστών-μισοάγνωστων λέξεων, τότε η μετάφρασή του είναι αναγκαία και υποχρεωτική. Ούτε ανευλαβής ούτε «αντικανονική». 

Ο Γιώργος Σεφέρης χαρακτήρισε «μεταγραφή» τη δοκιμή του (οριστική έκδοση Ικαρος, 1975), ο δε Οδυσσέας Ελύτης «μορφή στα νέα ελληνικά» (Υψιλον, 1985). Και οι δύο αποφεύγουν τον όρο «μετάφραση», όπως και αλλού, επιλογή που αξίζει σχολιασμό· δεν είναι όμως του παρόντος. Στο κρίσιμο εδάφιο της «Αποκάλυψης» που μας απασχόλησε την περασμένη Κυριακή, ο Σεφέρης μεταφράζει ως «χλωμό» τον «χλωρό» τέταρτο ίππο: «Και είδα, και ιδού άλογο χλωμό, κι ο καβαλάρης τ’ όνομά του Θάνατος». Ο Ελύτης ενισχύει (ή μάλλον αποσαφηνίζει) το «χλωμός» με ένα επιπλέον επίθετο: «Και είδα και να: ένα κιτρινιάρικο, χλωμό άλογο· κι ο που το καβαλούσε, ο Θάνατος με τ’ όνομα». Ακόμα και λίγες λέξεις αρκούν για να υποδείξουν τον ιδιασμό κάθε ποιητή. Ούτε το «χλωρός» (με την τωρινή σημασία) ούτε το «χλωμός» είναι εναργές επί ίππων, εξ ου και η επιλογή «πρασινοκίτρινο» των μεταφραστών της Βιβλικής Εταιρίας. Απολύτως οικείες οι δύο σχεδόν ομόηχες λέξεις, σχηματίζουν όμως θολή εικόνα. Σημειωτέον, σε σύγχρονες εικαστικές αποδόσεις της ιππικής τετράδας, το άλογο του Θανάτου είναι πράσινο. [[Αξίζει να δείτε και το προηγούμενο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα. Όσο για τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης, και η δική μου άποψη είναι πως ήταν πράσινος -δείτε εδώ στο τέλος]]

Επακούμβηση, μια νέα λέξη (σε συνεργασία με τον Παντελή Μπουκάλα)

Για ένα πράγμα δεν θα έχουμε παράπονο από το 2020, παρόλο που σε πολλά άλλα έχει αποδειχτεί annus horribilis: κι αυτό το ένα είναι ότι έχει γεννήσει πολλές νέες λέξεις. Βέβαια, οι περισσότερες από αυτές αναφέρονται στην πανδημία, με προεξάρχοντα τον κορονοϊό ή κοροναϊό ή κόβιντ (έχουν πολλά ονόματα οι κακοποιοί). Ωστόσο, η λέξη του σημερινού μας άρθρου καμιά σχέση δεν εχει με τα πανδημικά, αφού την ακούσαμε σε συνάρτηση με την ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και την ΑΟΖ όταν η ελληνική φρεγάτα Λήμνος έπεσε πάνω στο τουρκικό Κεμάλ Ρεΐς.

Για να είμαστε δίκαιοι, η επακούμβηση δεν είναι φετινής κοπής λέξη. Είχε ξανακουστεί και πρόπερσι, σε ανάλογο επεισόδιο ελαφράς πρόσκρουσης πλοίων. Ωστόσο, λόγω της έντασης και της αυξημένης ευαισθησίας, φέτος η λέξη ακούστηκε πολύ περισσότερο παρά πρόπερσι.

Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας δημοσίευσε την περασμένη εβδομάδα στην Καθημερινή ένα άρθρο για τις γλωσσικές (και όχι μόνο) πτυχές του θέματος, που το ανέφερε κάποιος στα σχόλια. Σημείωσα τότε ότι θα ήθελα να αναδημοσιεύσω το άρθρο του Μπουκάλα γαρνιρισμένο με μερικά δικά μου σχόλια -κι έτσι προέκυψε το σημερινό άρθρο.

Και ξεκινάω με τον φίλο Παντελή (το μεταφέρω από εδώ):

Η επακούμβηση και οι Βρυξέλλες

Λέξη των ημερών η «επακούμβηση», δεν ακούστηκε πάντως πρώτη φορά τώρα, μετά τη σύγκρουση της φρεγάτας «Λήμνος» με το  τουρκικό πολεμικό «Κεμάλ Ρέις» που συνοδεύει το σεισμογραφικό «Ορούτς Ρέις». Οι στενές επαφές ανεπιθύμητου τύπου ανάμεσα σε πολεμικά σκάφη είναι αναπόφευκτες όποτε η συστηματικά αναθεωρητική Τουρκία νιώθει να τη στενεύουν οι συμφωνίες που έχει υπογράψει και διεκδικεί στο Αιγαίο μερίδιο αντίστοιχο των νεοοθωμανικών βλέψεών της. Στην τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα ο Τύπος αναπαρήγε συνήθως τον όρο «παρακούμβηση» της ναυτικής ορολογίας, αλλά πλέον έχει υιοθετήσει την «επακούμβηση», που, όπως γράφουν οι εξοικειωμένοι με τα στρατιωτικά, δηλώνει μια ήπια επαφή σκαφών, ενδεχομένως τυχαία, όχι σκόπιμη ή ύπουλη.

Νοτιοζηλανδικά μεζεδάκια

Το σαββατιάτικο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο παίρνει αυτόν τον τίτλο για να τιμήσει μια νέα προσθήκη στον κατάλογο των χωρών της Νομανσλάνδης -με τη διαφορά πως η νέα αυτή οντότητα (ή oddότητα αν προτιμάτε) δεν γεννήθηκε από μεταφραστική αβελτηρία αλλά από πρωθυπουργικό σαρδάμ.

Συγκεκριμένα, πριν από μερικές μέρες, σε συνέντευξη στο κεντρικό δελτίο του Σταρ, και μιλώντας για τη συνεργασία των χωρών στο θέμα της χαλάρωσης των περιορισμών, ο Κ. Μητσοτάκης είπε:

«Συμμετέχουμε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ομάδα χωρών απ’ όλο τον κόσμο. Συμμετέχει η Σιγκαπούρη, η Αστραλία, η Νότιος Ζηλανδία. Και συζητάμε παραδείγματα, σκέψεις για το πώς μπορούμε να ανοίξουμε την οικονομία μας.»

Ακούστε το:

Οποιαδήποτε ομάδα χωρών έχει μεταξύ των μελών της τη Νότια Ζηλανδία θα είναι πράγματι πολύ ενδιαφέρουσα, αφού τέτοια χώρα δεν υπάρχει. Έχουμε τη Νέα Ζηλανδία, που κάποτε συντέμνεται σε «Ν. Ζηλανδία» και αυτό το μπαγάσικο το «Ν.» μπορεί να σημαίνει και «Νότια» όπως στη Νότια Κορέα ή τη Νότια Αφρική, αλλά μπορεί και «Νέα» όπως στη Ν. Σμύρνη.

Ίσως ο πρωθυπουργός είχε στο οτοκιού, ή όπως αλλιώς λέγεται αυτός ο μοντέρνος υποβολέας, το «Ν. Ζηλανδία», ίσως μπερδεύτηκε για άλλο λόγο, πάντως μας έδωσε μια αφορμή για γέλιο και για ευτράπελο σχολιασμό, όπως πάντα γίνεται με τα φραστικά λάθη των πολιτικών.

Έγραψα κι εγώ για τη Βόρεια Ζηλανδία και τη Νότια Ζηλανδία, και φαντάστηκα και τον εξής διάλογο:

– …η Αστραλία και η Νότιος Ζηλανδία
– Νέα, κύριε Πρωθυπουργέ
– …και η Νέα Κορέα
– Νότια, κύριε Πρωθυπουργέ
– Να, αυτά δεν μπορώ. Λέω Νότια μου λέτε Νέα, λέω Νέα μου λέτε Νότια, τι θέτε τέλος πάντων;

Στο ίδιο πνεύμα, κάποιος έγραψε για τη Νέα Κορέα, ενώ εγώ (αλλά και άλλοι, επόμενο ήταν) είπαμε ότι ο Κ. Μητσ. είναι αρχηγός της Νότιας Δημοκρατίας. Μέχρι που κάποιος με αποκάλεσε «Νότιο Σαραντάκο».

Τη γλώσσα μας τη φτιάχνουμε ελληνική (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Εθνική γιορτή σήμερα, 25η Μαρτίου, 199 χρόνια μετά, κι ενώ ο κορονοϊός όχι μόνο ματαίωσε γιορτές και παρελάσεις αλλά και μας έκανε να ξεχάσουμε τη σημαδιακή μέρα.

Είχα κατά νου να βάλω σήμερα κάτι σχετικό με την Επανάσταση, και είχα αρχίσει να το γράφω, είδα όμως προχτές την επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, και σταμάτησα -διότι ο Μπουκάλας έγραψε ένα εξαιρετικό κείμενο που μάλιστα ανήκει κατά 100% στα ενδιαφέροντα του ιστολογίου.

Το αρθρο εξετάζει τη γλώσσα των αγωνιστών και, προχωρώντας σε ζολώτειο πνεύμα, συντάσσει ένα εξεγερτήριο μανιφέστο, όπου αν όχι όλες πάντως οι περισσότερες λέξεις είναι δάνειες.

Επειδή τον τελευταίο καιρό μελετάω κι εγώ ξανά τα κείμενα των αγωνιστών, σας διαβεβαιώνω πως ο Μπουκάλας δεν έψαξε στα πιο απίθανα γλωσσάρια για να αντλήσει λέξεις -τις λέξεις που χρησιμοποιεί θα τις βρείτε σε αρκετά κείμενα της εποχής.

Παραθέτω το άρθρο του (εδώ η αρχική δημοσίευση) και λέω μερικά πράγματα στο τέλος.

Μουντή η φετινή εθνική επέτειος, η τελευταία πριν από τα εμβληματικά διακόσια χρόνια της Επανάστασης. Μια 25η Μαρτίου απρόθυμη να ευαγγελιστεί οτιδήποτε. Τόσο κλειστή άνοιξη, με την κατάθλιψη να απειλεί να γίνει πάνδημη, δεν θα την ξεχάσουμε ποτέ. Ας επιμείνουμε ωστόσο, προς παραμυθία, στο τότε, στο ’21. Που κι αυτό, άλλωστε, απείλησε να το ξαποστείλει στον οριστικό χειμώνα, προτού καρπίσει, η εμφυλιοπολεμική κατάθλιψη.

Το τελευταίο μου σεργιάνι στα παλαιοβιβλιοπωλεία, πριν κλείσουν κι αυτά, ξανάφερε στα χέρια μου ένα βιβλίο που το ’χα διαβάσει μια φορά κι έναν καιρό, είχα μάθει από αυτό, αλλά τα ίχνη εκείνης της πρώτης έκδοσής του, εν έτει 1971, τα είχα χάσει από χρόνια. Στον τίτλο του βιβλίου συστεγάζονται δύο από τα πάθη μου: «Η γλώσσα και το Εικοσιένα». Υπότιτλος: «Λογιώτατοι, φαναριώτες, κοτζαμπάσηδες, τίτλοι, αξιώματα και προσαγορεύσεις». Συγγραφέας ο Κυριάκος Σιμόπουλος, το συνολικό έργο του οποίου (ανάμεσά τους και η πολύτομη προσφορά του για τους ξένους περιηγητές στη Ελλάδα και τη συγχρονική στάση των ξένων απέναντι στην Επανάσταση) ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις «Στάχυ».