Όποιος βιάζεται σκοντάφτει

Το σημερινό άρθρο το είχα κατά νου να το γράψω εδώ και πολλές μέρες, αφού παίρνω την αφορμή από μια δήλωση που είχε κάνει πριν απο ένα μήνα σχεδόν ο πρωθυπουργός, αναφερόμενος στην παρατηρούμενη καθυστέρηση των εμβολιασμών. Μεσολάβησαν όμως διάφορα άλλα και το αμέλησα. Το ξαναπιάνω σήμερα, αφού στο μεν γλωσσικό σκέλος δεν έχει αλλάξει τίποτε, αλλά ούτε και στο σκέλος των εμβολιασμών έχει καλυφθεί η αρχική καθυστέρηση, το αντίθετο μάλιστα.

Βέβαια, δεν βαραινει την κυβέρνηση η καθυστέρηση -είναι φαινόμενο πανευρωπαϊκό ή, για να το πούμε ακριβέστερα, πανενωσιακό, αφού στην Ευρώπη είναι βεβαίως και το Ηνωμένο Βασίλειο το οποίο όμως μπορεί πλέον να κάνει τα δικά του κουμάντα κι έτσι είναι η μοναδική χώρα από τους κάποτε 28 εταίρους που θα μπορέσει να πλησιάσει ή και να πετύχει τον στόχο που είχε αρχικά τεθεί, δηλαδή να έχει εμβολιαστεί το 70% του πληθυσμού έως τον Σεπτέμβριο. Αντίθετα, για τα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ ο στόχος αυτός, αν τηρηθούν οι σημερινοί ρυθμοί εμβολιασμού, θα επιτευχθεί το 2023 ή το 2024. Και βέβαια, κατά πάσα πιθανότητα οι σημερινοί ρυθμοί θα επιταχυνθούν, αυτό είναι σχεδόν βέβαιο, αλλά και πάλι όλα δείχνουν ότι μέσα στο 2021 δεν θα έχουμε πετύχει ικανοποιητικό επίπεδο εμβολιασμού, κάτι που σημαίνει μάλλον άλλη μια χαμένη χρονιά για τον τουρισμό και πολλές ακόμα δραστηριότητες. Κακά τα ψέματα, η όλη διαχείριση της πανδημίας από την ΕΕ ήταν απογοητευτική.

Αλλά ξεστράτισα. Έλεγα για μια φραση του πρωθυπουργού, που μου δίνει το έναυσμα για το σημερινό άρθρο. Πράγματι, πριν από ένα σχεδόν μήνα, ο κ. Μητσοτάκης είχε δηλώσει:

“Όπως, άλλωστε, λέει και ο σοφός ελληνικός λαός μας, όποιος βιάζεται σκοντάφτει. Δεν έχει νόημα να επιταχύνουμε περαιτέρω, όταν τα εμβόλια που έχουν αδειοδοτηθεί μέχρι σήμερα είναι μόλις δύο, οι διαθέσιμες δομές ακόμα σχετικά περιορισμένες και φυσικά η όλη επιχείρηση αποτελεί κάτι πρωτόγνωρο για τη χώρα μας και φυσικά για τον υπόλοιπο κόσμο. Επενδύουμε στην ασφάλεια και τη μεθοδικότητα και σε αυτό το πλαίσιο μετά την αρχική δοκιμαστική φάση -στην οποία είχαν ενταχθεί 9 νοσοκομεία- η πρώτη φάση των εμβολιασμών ξεκίνησε στις 4 Ιανουαρίου και λήγει στις 20 αυτού του μήνα.”

Η αναφορά στον «σοφό ελληνικό λαό μας» αξίζει κάποια ανάλυση -θα επανέλθω όμως σε αυτό αργότερα, έστω και διά πληρεξουσίου. Προς το παρόν, στέκομαι στην παροιμία, που είναι από τις πολύ γνωστές γνωμικές παροιμίες και μας συμβουλεύει να αποφεύγουμε τις βιαστικές ενέργειες.

Ο Ν. Πολίτης στον 3ο τόμο των Παροιμιών του (από τις οποίες, ως γνωστόν, έχουν εκδοθεί μονο 4 τόμοι, δηλ. περίπου το 1/5, προς δόξαν του ελληνικού κράτους) καταγράφει βέβαια την πασίγνωστη αυτή παροιμία και σημειώνει πολλά ανάλογα σε αλλες γλώσσες, μερικά πανομοιότυπα, όπως το γερμανικό Wer schnell ist mit Füssen, wird stolpern ή το ρουμάνικο. Δεν θα σκεφτούμε δανεισμό -σε τόσο στοιχειώδη πράγματα, οι ομοιότητες είναι αναμενόμενες. Άνθρωποι είναι κι οι Γερμανοί, και σκοντάφτουν κι αυτοί.

Ο Πολίτης καταγράφει επίσης ένα σωρό παραλλαγές, με διαφορετικό το δεύτερο ρήμα:

Βρίθουν τα προβλήματα;

Σήμερα είναι η επέτειος του θανάτου του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, αλλά το καθιερωμένο κάθε χρόνο λαπαθιωτικό θέμα θα το βάλουμε μεθαύριο Κυριακή, που συνηθίζεται να έχουμε λογοτεχνικό υλικό. Για σήμερα θα εξοφλήσω μιαν οφειλή, αν και όχι από τις πολυκαιρισμένες -ένα φρέσκο χρέος.

Θα σχολιάσω μια γλωσσική αντιδικία, που εκτυλίχθηκε μέσα στις γιορτές. Είναι αλήθεια πως το θέμα το έχουμε σχολιάσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου δεν μπορούσα να γράψω το άρθρο νωρίτερα.

Λοιπόν, στις 16 Δεκεμβρίου, από τις στήλες της Καθημερινής, ο φίλος συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας, στην ταχτική του επιφυλλίδα, αναφέρθηκε σε ένα ζήτημα που είχε φευγαλέα απασχολήσει την παραγλωσσοπολιτική επικαιρότητα, δηλαδή τις λέξεις επιδειξίας και επιδειξιομανης και τη λεξικογραφική τους αντιμετώπιση. Η επιφυλλίδα του Μπουκάλα είναι εδώ, αλλά εμάς θα μας απασχολήσει μόνο η κατακλείδα της:

…λάθη ξεφεύγουν και στον γραπτό λόγο, και μάλιστα γλωσσολόγων-«λογοθετών». Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης κατήγγειλε προχθές διά του φέισμπουκ τους «“εραστές τής γλωσσικής πλάκας”, που βρίθουν στη χώρα μας». Πρώτος ο ίδιος, φυσικά, θα διόρθωνε τον εαυτό του: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…». Της βιασύνης τα παιδιά έχουν τον ίδιο νουνό: το Λάθος.

Εγραψε λοιπόν ο κ. Μπαμπινιωτης «οι εραστές της γλωσσικής πλάκας βρίθουν στη χώρα μας» και ο Μπουκάλας επισημαίνει το λαθάκι:

Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, και με το λεξικό Μπαμπινιώτη (εικόνα), το ρήμα «βρίθω» είναι μεταβατικό και σημαίνει «είμαι γεμάτος από κάτι». Συντάσσεται με γενική ή με από + αιτιατική. Το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην 5η του έκδοση, δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων ανδρών με άδοξο τέλος // το μουσείο βρίθει από πίνακες μεγάλων ζωγράφων // το κείμενο βρίθει λαθών.

Με βάση το λεξικό Μπαμπινιώτη (αλλά και όλα τα άλλα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας), δεν είναι σωστό αυτό που έγραψε στο Φέισμπουκ ο κ. Μπαμπινιώτης, ότι «οι εραστές βρίθουν στη χώρα μας». Θα έπρεπε να διαλέξει ένα άλλο ρήμα, π.χ. «αφθονώ»: οι εραστές αφθονούν στη χώρα μας ή, όπως υπέδειξε ο Μπουκάλας: «η χώρα μας βρίθει εραστών…»

Αυτή η αμετάβατη χρήση του «βρίθω» με τη σημασία «αφθονώ» δεν υπάρχει σε κανένα από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας, και δεν είναι καν τόσο συχνή ώστε να λεξικογραφηθεί (ενδεχομένως ως «καταχρηστική», όπως πχ η μεταβατική χρήση του «επικοινωνώ»). Πάντως, αν γκουγκλισετε, θα δείτε ότι υπάρχουν και άλλες εμφανίσεις του αμετάβατου «βρίθω» (σταχυολόγηση από το 2012 σε παλιό άρθρο της Λεξιλογίας).

Οπως εξηγεί ο Νίκος Λίγγρης σε εκείνο το άρθρο: Να πώς γίνεται το λάθος:
Από το Πρώτο Θέμα, ένας τίτλος είναι «Βρίθουν οι παραλίες της Κρήτης από παράνομους μασέρ» (φοβερή είδηση) και ένα άλλος έρχεται και κάνει το λάθος: «Βρίθουν οι χασισοφυτείες στην Κρήτη».

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, είχαμε την απάντηση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Διπλή απάντηση, αφού στο ίδιο άρθρο (υπό τύπον επιστολής προς τον διευθυντή) απαντά και σε άλλη επιφυλλίδα του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Εδώ αντιγράφω τα κομμάτια της επιστολής του κ. Μπαμπινιώτη που αφορούν τον Π. Μπουκάλα, ενώ δίπλα σε εικόνα δημοσιεύω μια περίληψη που δημοσίευσε ο κ. καθηγητής στο Φέισμπουκ.

Αλλο ζήτημα είναι –και έρχομαι σ’ αυτό διότι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον– αν και ο κ. Παντελής Μπουκάλας στο ίδιο άρθρο, από κεκτημένη ταχύτητα ως εξαίρετος επιμελητής κειμένων συνηθισμένος στις διορθώσεις, διορθώνει… λαθεμένα και μια σωστή φράση σε δικό μου κείμενο «“οι εραστές τής γλωσσικής πλάκας” που βρίθουν στην χώρα μας» (την ήθελε: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…»), εγκαλώντας με μάλιστα για βιασύνη («Καθημερινή» 16 Δεκ.). Ωστόσο, αυτός που βιάστηκε «να διορθώσει» είναι ο ίδιος ο κ. Μπουκάλας. Δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι η Ελληνική (και γενικότερα η γλώσσα) επιτρέπει να χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση ένα μεταβατικό ρήμα (ρήμα με συμπλήρωμα) και ως αμετάβατο (ρήμα χωρίς συμπλήρωμα). Κρίμα που ο κ. Μπουκάλας, με την άλλη του ιδιότητα, του συγγραφέα, δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι συχνά με πολλά ρήματα μπορούμε συχνά «ορθώς και νομίμως» να χρησιμοποιήσουμε ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναβαθμίζοντας το αντικείμενο σε λειτουργία υποκειμένου, ακριβώς για να το προβάλουμε λεκτικά («λειτουργική προοπτική της πρότασης»). Δεν απαιτώ, βεβαίως, να γνωρίζει ο κ. Μπουκάλας αυτό που γράφουμε με τον συνάδελφο Χρίστο Κλαίρη στη μεγάλη (1160 σελίδων) «Γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική – επικοινωνιακή» (2011) ότι «Τα περισσότερα ρήματα τής Νέας Ελληνικής εμφανίζουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα και τις δύο χρήσεις [μεταβατική και αμετάβατη]» (σελ. 611). Αλλά θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει, αφού εισχωρεί στα βαθιά της γλώσσας μας, τι έχει πει πολύ πριν από μάς (από το 1946) ο μεγάλος εκπαιδευτικός-γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος στη «Νεοελληνική Σύνταξη της Κοινής Δημοτικής» (1946, τόμ. Α΄ σελ. 234 κ.εξ.): «πλείστα ενεργητικά μεταβατικά ρήματα […] από μεταβατικά γίνονται αμετάβατα». Δίνει δε ο Τζάρτζανος πλήθος παραδειγμάτων: π.χ. «ο τσοπάνης βόσκει πρόβατα –τα πρόβατα βόσκουν στο βουνό, σκορπώ τα χρήματα – τα πρόβατα σκορπούν στα χωράφια, στεγνώνω τα ρούχα στον ήλιο – τα ρούχα στεγνώνουν στον ήλιο κ.ά.». Θα μπορούσα να μιλήσω και για τα περίφημα «εργαστικά ρήματα» («έσπασε τη λάμπα» – «η λάμπα έσπασε»), αλλά θα μάς πήγαινε πολύ μακριά. Ωστόσο, σπεύδω και με αυτή την ευκαιρία να δηλώσω ειλικρινώς –όπως το έχω κάνει συχνά σε δημόσιες συνεντεύξεις μου– ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου γλωσσικά αλάνθαστο παρά τις 12.500 σελίδες που έχω γράψει για τις λέξεις της γλώσσας μας στα εννέα (9) λεξικά μου. Ο κ. Μπουκάλας μάλλον διεκδικεί το αλάθητο.

Μανδρωμένα μεζεδάκια

Όχι, δεν άλλαξα τώρα στα γεράματα απόψεις για το γλωσσικο, δεν προσχώρησα στις τάξεις των ευπρεπιστών που κάνουν πεσκανδρίτσα την πεσκαντρίτσα και (γιατί όχι;) άνδρο το άντρο. Αν ονομάζω «μανδρωμένα» τα σημερινά μεζεδάκια μας, και όχι «μαντρωμενα», είναι επειδή το «αυστηρό λοκνταουν» που αποφασίστηκε για τη Δυτική Αττική, το πρώτο σε όλη τη χώρα, ισχύει για τους δήμους Ελευσίνας, Ασπροπύργου και Μάνδρας. Οι μαντρωμένοι στη Μάνδρα (που βέβαια αμφιβάλλω αν την προφέρουν έτσι και όχι Μάντρα) θα είναι μανδρωμένοι, όχι;

* Και ξεκινάμε με ένα σκακιστικό πρόβλημα, κατά κάποιο τρόπο. Όχι όμως από τα προβλήματα που λύνουν οι σκακιστές, ο λευκός παίζει και κάνει ματ σε τρεις κινήσεις, ένα σκακιστικό μεταφραστικό πρόβλημα ή ένα πρόβλημα κρυπτογραφίας.

Σε άρθρο για ένα κρυπτογράφημα που λύθηκε ύστερα απο πολύχρονες προσπάθειες, διαβαζουμε:

… Το κρυπτογράφημα 340 διαβάζεται διαγώνια, ξεκινώντας από τον πρώτο χαρακτήρα στην πρώτη γραμμή αριστερά, κατεβαίνοντας κάθε φορά μια σειρά και παίρνοντας τον χαρακτήρα που βρίσκεται δύο θέσεις δεξιά, όπως κινείται ο αξιωματικός στο σκάκι.

Αλλά ο αξιωματικός στο σκάκι κινείται διαγώνια. Αντίθετα, η περιγραφή ταιριάζει στην κίνηση του ίππου.

Την ίδια είδηση τη βρίσκουμε με την ίδια διατύπωση σε πολλούς ιστότοπους, πράγμα που δεν είναι περίεργο αφού προέρχεται από το ΑΠΕ, τον εθνικό μας κοτσανοδιανομέα.

Αλλά πώς έγινε το λάθος; Προφανώς, ο συντάκτης διάβασε κάτι σαν like the knight moves in chess, ήξερε πώς λεγονται τα κομματια στο σκάκι στα ελληνικά, και αντιστοίχισε τον knight όχι σε άλογο αλλά σε αξιωματικό.

* Τίτλος άρθρου σε αθλητικό ιστότοπο, με τον ΠΑΟΚ να δηλώνει: άρουμε την εμπιστοσύνη μας στο πρόσωπο του Κλάτενμπεργκ.

Εμείς άρουμε; Αίρουμε είναι κανονικά, αν και έχουμε δει κι άλλες φορές μεταπλασμένους τύπους της οριστικής του ενεστώτα με βαση την υποτακτική. Το λάθος δεν θα το χρεώσουμε στον ΠΑΟΚ, διότι στην ανακοίνωσή του λέει, σωστά:

«Είμαστε υποχρεωμένοι να άρουμε την εμπιστοσύνη μας στον κ. Κλάτενμπεργκ, ο οποίος από σήμερα θα πρέπει να μας πείσει ότι δεν ονειρεύεται μια θέση στην άκρη του πάγκου της Νότιγχαμ Φόρεστ»

Το χρεώνουμε στον ιστότοπο, αφού άλλωστε και στην αρχή του άρθρου μας πληροφορεί:

Άρει την εμπιστοσύνη του στον Κλάτενμπεργκ ο ΠΑΟΚ.

Δεδομένου ότι η άρση της εμπιστοσύνης έγινε ύστερα από το ματς με τον Άρη, ίσως έπαιξε ρόλο και μια ιδιότυπη έλξη.

* Kι ένα τηλεοπτικό μεζεδάκι

Η εκπομπή του Σπύρου Παπαδόπουλου «Στην υγειά μας ρε παιδιά» στο Σκάι, είχε το περασμένο Σάββατο ένα πολύ ωραίο αφιέρωμα στον Θάνο Μικρούτσικο. Προς το τέλος του αφιερώματος, τραγούδησαν και τη Θεσσαλονίκη…

Ο Μικρούτσικος έχει μελοποιήσει και Καβάφη, αλλά η Θεσσαλονίκη που κοιμάται κατω από φώτα κόκκινα είναι του Καββαδία. Το λαθάκι διαιωνίζεται και στο Γιουτούμπ., όπου έχει ανέβει το στιγμιότυπο της εκπομπής.

Λευκός, γοργός ή αργός ο πιστός σκύλος του Οδυσσέα; (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, ο φίλος μας ο Π.Κ. μού έστειλε το λινκ σε μια τότε πρόσφατη επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, προτείνοντας να την (ανα)δημοσιεύσω στο ιστολόγιο αφού είχε γλωσσικό ενδιαφέρον -και ήταν βέβαια πολύ καλογραμμένη.

Περίμενα να περάσουν μερικές μέρες, ύστερα ήρθε η επικαιρότητα με τις απαιτήσεις της, οπότε τελικά αναδημοσιεύω σήμερα το άρθρο του Παντελή (εδώ η αρχική δημοσίευση). Πρέπει να ομολογήσω πως με βολεύει, διότι είχα πολλά τρεχάματα αυτές τις μέρες, αλλά έτσι κι αλλιώς βρίσκω πολύ αξιόλογο το κείμενο.

Σε διπλές αγκύλες βρίσκονται δυο δικά μου σχόλια, ενώ πρόσθεσα και την εικόνα των τεσσάρων ιππέων της Αποκάλυψης.

Λευκός, γοργός ή αργός ο σκύλος του Οδυσσέα;

Για λογοτεχνικούς λόγους παρά για θρησκευτικούς, και οι δύο νομπελίστες μας αναμετρήθηκαν με την «Αποκάλυψη». Προσυπέγραψαν έτσι έμπρακτο το παλιό αίτημα μεταφοράς των Γραφών στη νεοελληνική. Αν στόχος είναι η κατανόηση του βιβλικού λόγου, και όχι η μαγεμένη παρακολούθηση του ήχου μισογνωστών-μισοάγνωστων λέξεων, τότε η μετάφρασή του είναι αναγκαία και υποχρεωτική. Ούτε ανευλαβής ούτε «αντικανονική». 

Ο Γιώργος Σεφέρης χαρακτήρισε «μεταγραφή» τη δοκιμή του (οριστική έκδοση Ικαρος, 1975), ο δε Οδυσσέας Ελύτης «μορφή στα νέα ελληνικά» (Υψιλον, 1985). Και οι δύο αποφεύγουν τον όρο «μετάφραση», όπως και αλλού, επιλογή που αξίζει σχολιασμό· δεν είναι όμως του παρόντος. Στο κρίσιμο εδάφιο της «Αποκάλυψης» που μας απασχόλησε την περασμένη Κυριακή, ο Σεφέρης μεταφράζει ως «χλωμό» τον «χλωρό» τέταρτο ίππο: «Και είδα, και ιδού άλογο χλωμό, κι ο καβαλάρης τ’ όνομά του Θάνατος». Ο Ελύτης ενισχύει (ή μάλλον αποσαφηνίζει) το «χλωμός» με ένα επιπλέον επίθετο: «Και είδα και να: ένα κιτρινιάρικο, χλωμό άλογο· κι ο που το καβαλούσε, ο Θάνατος με τ’ όνομα». Ακόμα και λίγες λέξεις αρκούν για να υποδείξουν τον ιδιασμό κάθε ποιητή. Ούτε το «χλωρός» (με την τωρινή σημασία) ούτε το «χλωμός» είναι εναργές επί ίππων, εξ ου και η επιλογή «πρασινοκίτρινο» των μεταφραστών της Βιβλικής Εταιρίας. Απολύτως οικείες οι δύο σχεδόν ομόηχες λέξεις, σχηματίζουν όμως θολή εικόνα. Σημειωτέον, σε σύγχρονες εικαστικές αποδόσεις της ιππικής τετράδας, το άλογο του Θανάτου είναι πράσινο. [[Αξίζει να δείτε και το προηγούμενο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα. Όσο για τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης, και η δική μου άποψη είναι πως ήταν πράσινος -δείτε εδώ στο τέλος]]

Επακούμβηση, μια νέα λέξη (σε συνεργασία με τον Παντελή Μπουκάλα)

Για ένα πράγμα δεν θα έχουμε παράπονο από το 2020, παρόλο που σε πολλά άλλα έχει αποδειχτεί annus horribilis: κι αυτό το ένα είναι ότι έχει γεννήσει πολλές νέες λέξεις. Βέβαια, οι περισσότερες από αυτές αναφέρονται στην πανδημία, με προεξάρχοντα τον κορονοϊό ή κοροναϊό ή κόβιντ (έχουν πολλά ονόματα οι κακοποιοί). Ωστόσο, η λέξη του σημερινού μας άρθρου καμιά σχέση δεν εχει με τα πανδημικά, αφού την ακούσαμε σε συνάρτηση με την ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και την ΑΟΖ όταν η ελληνική φρεγάτα Λήμνος έπεσε πάνω στο τουρκικό Κεμάλ Ρεΐς.

Για να είμαστε δίκαιοι, η επακούμβηση δεν είναι φετινής κοπής λέξη. Είχε ξανακουστεί και πρόπερσι, σε ανάλογο επεισόδιο ελαφράς πρόσκρουσης πλοίων. Ωστόσο, λόγω της έντασης και της αυξημένης ευαισθησίας, φέτος η λέξη ακούστηκε πολύ περισσότερο παρά πρόπερσι.

Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας δημοσίευσε την περασμένη εβδομάδα στην Καθημερινή ένα άρθρο για τις γλωσσικές (και όχι μόνο) πτυχές του θέματος, που το ανέφερε κάποιος στα σχόλια. Σημείωσα τότε ότι θα ήθελα να αναδημοσιεύσω το άρθρο του Μπουκάλα γαρνιρισμένο με μερικά δικά μου σχόλια -κι έτσι προέκυψε το σημερινό άρθρο.

Και ξεκινάω με τον φίλο Παντελή (το μεταφέρω από εδώ):

Η επακούμβηση και οι Βρυξέλλες

Λέξη των ημερών η «επακούμβηση», δεν ακούστηκε πάντως πρώτη φορά τώρα, μετά τη σύγκρουση της φρεγάτας «Λήμνος» με το  τουρκικό πολεμικό «Κεμάλ Ρέις» που συνοδεύει το σεισμογραφικό «Ορούτς Ρέις». Οι στενές επαφές ανεπιθύμητου τύπου ανάμεσα σε πολεμικά σκάφη είναι αναπόφευκτες όποτε η συστηματικά αναθεωρητική Τουρκία νιώθει να τη στενεύουν οι συμφωνίες που έχει υπογράψει και διεκδικεί στο Αιγαίο μερίδιο αντίστοιχο των νεοοθωμανικών βλέψεών της. Στην τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα ο Τύπος αναπαρήγε συνήθως τον όρο «παρακούμβηση» της ναυτικής ορολογίας, αλλά πλέον έχει υιοθετήσει την «επακούμβηση», που, όπως γράφουν οι εξοικειωμένοι με τα στρατιωτικά, δηλώνει μια ήπια επαφή σκαφών, ενδεχομένως τυχαία, όχι σκόπιμη ή ύπουλη.

Νοτιοζηλανδικά μεζεδάκια

Το σαββατιάτικο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο παίρνει αυτόν τον τίτλο για να τιμήσει μια νέα προσθήκη στον κατάλογο των χωρών της Νομανσλάνδης -με τη διαφορά πως η νέα αυτή οντότητα (ή oddότητα αν προτιμάτε) δεν γεννήθηκε από μεταφραστική αβελτηρία αλλά από πρωθυπουργικό σαρδάμ.

Συγκεκριμένα, πριν από μερικές μέρες, σε συνέντευξη στο κεντρικό δελτίο του Σταρ, και μιλώντας για τη συνεργασία των χωρών στο θέμα της χαλάρωσης των περιορισμών, ο Κ. Μητσοτάκης είπε:

«Συμμετέχουμε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ομάδα χωρών απ’ όλο τον κόσμο. Συμμετέχει η Σιγκαπούρη, η Αστραλία, η Νότιος Ζηλανδία. Και συζητάμε παραδείγματα, σκέψεις για το πώς μπορούμε να ανοίξουμε την οικονομία μας.»

Ακούστε το:

Οποιαδήποτε ομάδα χωρών έχει μεταξύ των μελών της τη Νότια Ζηλανδία θα είναι πράγματι πολύ ενδιαφέρουσα, αφού τέτοια χώρα δεν υπάρχει. Έχουμε τη Νέα Ζηλανδία, που κάποτε συντέμνεται σε «Ν. Ζηλανδία» και αυτό το μπαγάσικο το «Ν.» μπορεί να σημαίνει και «Νότια» όπως στη Νότια Κορέα ή τη Νότια Αφρική, αλλά μπορεί και «Νέα» όπως στη Ν. Σμύρνη.

Ίσως ο πρωθυπουργός είχε στο οτοκιού, ή όπως αλλιώς λέγεται αυτός ο μοντέρνος υποβολέας, το «Ν. Ζηλανδία», ίσως μπερδεύτηκε για άλλο λόγο, πάντως μας έδωσε μια αφορμή για γέλιο και για ευτράπελο σχολιασμό, όπως πάντα γίνεται με τα φραστικά λάθη των πολιτικών.

Έγραψα κι εγώ για τη Βόρεια Ζηλανδία και τη Νότια Ζηλανδία, και φαντάστηκα και τον εξής διάλογο:

– …η Αστραλία και η Νότιος Ζηλανδία
– Νέα, κύριε Πρωθυπουργέ
– …και η Νέα Κορέα
– Νότια, κύριε Πρωθυπουργέ
– Να, αυτά δεν μπορώ. Λέω Νότια μου λέτε Νέα, λέω Νέα μου λέτε Νότια, τι θέτε τέλος πάντων;

Στο ίδιο πνεύμα, κάποιος έγραψε για τη Νέα Κορέα, ενώ εγώ (αλλά και άλλοι, επόμενο ήταν) είπαμε ότι ο Κ. Μητσ. είναι αρχηγός της Νότιας Δημοκρατίας. Μέχρι που κάποιος με αποκάλεσε «Νότιο Σαραντάκο».

Τη γλώσσα μας τη φτιάχνουμε ελληνική (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Εθνική γιορτή σήμερα, 25η Μαρτίου, 199 χρόνια μετά, κι ενώ ο κορονοϊός όχι μόνο ματαίωσε γιορτές και παρελάσεις αλλά και μας έκανε να ξεχάσουμε τη σημαδιακή μέρα.

Είχα κατά νου να βάλω σήμερα κάτι σχετικό με την Επανάσταση, και είχα αρχίσει να το γράφω, είδα όμως προχτές την επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, και σταμάτησα -διότι ο Μπουκάλας έγραψε ένα εξαιρετικό κείμενο που μάλιστα ανήκει κατά 100% στα ενδιαφέροντα του ιστολογίου.

Το αρθρο εξετάζει τη γλώσσα των αγωνιστών και, προχωρώντας σε ζολώτειο πνεύμα, συντάσσει ένα εξεγερτήριο μανιφέστο, όπου αν όχι όλες πάντως οι περισσότερες λέξεις είναι δάνειες.

Επειδή τον τελευταίο καιρό μελετάω κι εγώ ξανά τα κείμενα των αγωνιστών, σας διαβεβαιώνω πως ο Μπουκάλας δεν έψαξε στα πιο απίθανα γλωσσάρια για να αντλήσει λέξεις -τις λέξεις που χρησιμοποιεί θα τις βρείτε σε αρκετά κείμενα της εποχής.

Παραθέτω το άρθρο του (εδώ η αρχική δημοσίευση) και λέω μερικά πράγματα στο τέλος.

Μουντή η φετινή εθνική επέτειος, η τελευταία πριν από τα εμβληματικά διακόσια χρόνια της Επανάστασης. Μια 25η Μαρτίου απρόθυμη να ευαγγελιστεί οτιδήποτε. Τόσο κλειστή άνοιξη, με την κατάθλιψη να απειλεί να γίνει πάνδημη, δεν θα την ξεχάσουμε ποτέ. Ας επιμείνουμε ωστόσο, προς παραμυθία, στο τότε, στο ’21. Που κι αυτό, άλλωστε, απείλησε να το ξαποστείλει στον οριστικό χειμώνα, προτού καρπίσει, η εμφυλιοπολεμική κατάθλιψη.

Το τελευταίο μου σεργιάνι στα παλαιοβιβλιοπωλεία, πριν κλείσουν κι αυτά, ξανάφερε στα χέρια μου ένα βιβλίο που το ’χα διαβάσει μια φορά κι έναν καιρό, είχα μάθει από αυτό, αλλά τα ίχνη εκείνης της πρώτης έκδοσής του, εν έτει 1971, τα είχα χάσει από χρόνια. Στον τίτλο του βιβλίου συστεγάζονται δύο από τα πάθη μου: «Η γλώσσα και το Εικοσιένα». Υπότιτλος: «Λογιώτατοι, φαναριώτες, κοτζαμπάσηδες, τίτλοι, αξιώματα και προσαγορεύσεις». Συγγραφέας ο Κυριάκος Σιμόπουλος, το συνολικό έργο του οποίου (ανάμεσά τους και η πολύτομη προσφορά του για τους ξένους περιηγητές στη Ελλάδα και τη συγχρονική στάση των ξένων απέναντι στην Επανάσταση) ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις «Στάχυ».

Η παρουσίαση στο Επί Λέξει και η διάλεξη στο Νέο Φάληρο

Συνηθίζω τις ομιλίες που κάνω κατά καιρούς να τις δημοσιεύω στο ιστολόγιο, τουλάχιστον για να είναι συγκεντρωμένες σε ένα σημείο. Στα τέλη του Φλεβάρη ήμουν στην Αθήνα και με την ευκαιρία είχα κανονίσει να πάρω μέρος σε δυο εκδηλώσεις, που είχαν θέμα παρεμφερές αλλά όχι εντελώς ίδιο.

Ξεκινάω, για τεχνικούς λόγους, από τη δεύτερη χρονολογικά εκδήλωση. Έγινε στις 26 Φεβρουαρίου και ήταν η παρουσίαση του βιβλίου μου Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις του ΕΑΠ και έχει ήδη πραγματοποιήσει δεύτερη έκδοση.

Στην παρουσίαση είχε προγραμματιστεί να πάρουν μέρος η φίλη Μάρω Κακριδή-Φερράρι, γλωσσολόγος, επίκουρη καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ και ο φίλος Παντελής Μπουκάλας, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Δυστυχώς, ο φίλος Παντελής κρυολόγησε και δεν μπόρεσε να πάρει μέρος, ελπίζω όμως ότι τον αναπληρώσαμε επάξια.

Πιστεύω πως η εκδήλωση είχε επιτυχία: ήρθε πολύς κόσμος, ανάμεσά τους και εκλεκτό κλιμάκιο του ιστολογίου, ήρθαν και άλλοι παλιοί φίλοι ή αναγνώστες, πολύ χάρηκα που τους είδα και που συζητήσαμε έστω και στα πεταχτά.

Πρώτη μίλησε η Μάρω Κακριδή-Φερράρι. Δεν πρόλαβα να απομαγνητοφωνήσω την ομιλία της ή να τη συνοψίσω, οπότε θα αρκεστούμε στο βίντεο:

Ποιοι είναι αργυραγχωμένοι;

Μην ψάχνετε στο γκουγκλ, η δύσκολη λέξη του τίτλου δεν γκουγκλίζεται -«τώρα γκουγκλίζεται», λέει μια σπηλαιωδης φωνή από ψηλά.

Τις προάλλες, στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, ο καθηγητής Αριστείδης Χατζής, που αυτόν τον καιρό μελετάει τις πρωτογενείς πηγές για το 1821 διότι ετοιμάζει ένα (σημαντικό, πιστεύω) βιβλίο για το θέμα, ρώτησε την ομήγυρη τι σημαίνει αυτή η λέξη, παραθέτοντας ένα απόσπασμα από την Εφημερίδα των Αθηνών, του 1825.

Όπως βλέπετε, το επίμαχο απόσπασμα είναι:

Διά όλα αυτά λοιπόν, τα μικρότατα πράγματα, οπού υψώνετε ώς τους Ουρανούς, και δια τα μεγάλα οπού σιωπαίνετε, ή πρέπει να είσθε αργυραγχωμένοι, ή πρέπει να [συμπληρώνω από την πίσω σελίδα] είσθε πολλά μικρόψυχοι και δειλοί. [Γράφει ‘δηλοί’ αλλά είναι τυπογραφικό λάθος]

Πρόκειται για απόσπασμα από επιστολή που δημοσιεύτηκε στο φ. 80 της Εφημερίδος Αθηνών (31.7.1825). Ο επιστολογράφος, που υπογράφει Σ.Φ.Ε. και στέλνει το γράμμα του από τα Μέγαρα με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1825, κατηγορεί την εφημερίδα ότι δεν τσιγκουνεύεται επαίνους για «τα μικρότατα και τιποτένια σχεδόν έργα, καθώς το σκότωμα ενός Τούρκου και το πάρσιμον ενός αλόγου και τα τοιαύτα, χωρίς να αναφέρη μήτε γρυ δι’ όσας μεγάλας αταξίας βλέπεις να γίνωνται». Και αναφέρει στη συνέχεια της επιστολής ατασθαλίες που δεν στηλιτεύτηκαν από την εφημερίδα όπως το «να μαχαιρώνουν οι στρατιώτες τους πολίτας και να μην παιδεύονται διά τούτο».

Θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε όλη την επιστολή, ίσως και την απάντηση του συντάκτη -που δεν δίνεται στο ίδιο φύλλο αλλά υπάρχει υπόσχεση οτι θα δινόταν σε επόμενο- μια και είναι γραμμένη από ολοφάνερα μορφωμένο συντάκτη, που όμως χρησιμοποιεί απλούστερη καθαρεύουσα από αυτήν που επιβλήθηκε από το σχολείο μετά την ίδρυση του κράτους, με σαφείς παραχωρήσεις στη δημοτική: το πάρσιμο ενός αλόγου και όχι η σύλληψις ενός ίππου, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας σήμερα.

Ας ειναι όμως, βάζω ακομα καναδυό προτάσεις για να δούμε πόσο οπισθοχωρήσαμε με την επιβολή της αρχαΐζουσας:

Το αφήγημα του κ. Μπαμπινιώτη

Ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης δημοσίευσε πρόσφατα στον ιστότοπό του, αλλά και στην προσωπική σελίδα του στο Φέισμπουκ, ένα σχετικά σύντομο σχόλιο για τη λέξη «αφήγημα». Το παραθέτω ολόκληρο:

Όχι άλλα αφηγήματα!

Το αφήγημα (από το αφηγούμαι) «η έκθεση ή εξιστόρηση πραγματικών ή φανταστικών γεγονότων σε γραπτό συνήθ. λόγο» (ορισμός στο λεξικό μου) έφτασε να γίνει «ψωμοτύρι» στη γλώσσα των ασχολουμένων με την πολιτική (πολιτικών, δημοσιογράφων, πολιτειολόγων, αναλυτών κ.ά.). Χρησιμοποιείται με τις σημασίες «θέση, απόψεις, ισχυρισμός, λεγόμενα/λεχθέντα κ.λπ.» συνήθως με αρνητική χροιά, στο πλαίσιο μιας χρήσιμης (και επιδιωκόμενης συχνά) πολυσημίας που την περιβάλλουν μια αχλύς αοριστίας και μια αίγλη δήθεν γλωσσικής κουλτούρας.

Οι νεολογισμοί δεν βλάπτουν (στη γλώσσα χρησιμοποιούνται νεολογισμοί) αλλά υπάρχουν και «όρια χρήσεως» μιας λέξης ως νεολογισμού, ώστε να μη περιπίπτει σε λέξη-φάντασμα, κενή δηλωτικότητας με οιονεί κρυπτική περιβολή.

Ο κ. Μπαμπινιώτης δεν είναι απλώς ο πιο προβεβλημένος γλωσσολόγος μας, είναι επίσης ο υπεύθυνος του πιο καλοπουλημένου λεξικού μας, οπότε οι γνώμες του, ειδικά για λεξικογραφικά θέματα, πάντοτε αξίζουν προσοχή. Εδώ φαίνεται να θεωρεί καταχρηστική την επέκταση της σημασίας της λέξης «αφήγημα» στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο, μιας σημασίας που δεν την έχει καταγράψει στο λεξικό του.

Παρόλο που υποστηρίζει πως οι νεολογισμοί δεν βλάπτουν, όμως, δεν είναι η πρώτη φορά που ο κ. Μπαμπινιώτης κατακεραυνώνει νεολογισμούς -ή, τέλος πάντων, όρους που ο ίδιος θεωρεί νεολογισμούς. Θα θυμάστε ότι πριν από μερικά χρόνια είχε ξεσπαθώσει ενάντια στον «παραπλανητικό», όπως αν θυμάμαι καλά τον έλεγε, όρο «γενόσημα» (κάτι αναφέρω στο τέλος του άρθρου αυτού) ενώ πολύ πρόσφατα είχε σχεδόν χλευάσει τη χρήση της λέξης «απεύθυνση«. Άλλες φορές βέβαια καμαρώνει (και με το δίκιο του) για πετυχημένους νεολογισμούς που ο ίδιος έχει εισηγηθεί πολυμέσα, ας πούμε), οπότε ίσως να ενοχλείται μόνο από νεολογισμούς που δεν έχει προτείνει ο ίδιος.

Θα συμφωνήσουμε σε ένα πράγμα με τον κ. Μπαμπινιώτη. Ότι στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο είναι πολύ συχνή η χρήση της λ. «αφήγημα» με αυτή τη νεότερη σημασία. Γκουγκλίζοντας τη λέξη, βρίσκω, ας πούμε ότι τις τελευταίες μέρες ο αντιπολιτευόμενος Τύπος ανέφερε ότι η κυβέρνηση «αναζητεί ισχυρό πολιτικό αφήγημα» ενόψει των εκλογών ενώ ο υπουργός Ν. Παππάς υποστήριξε ότι η Νέα Δημοκρατία και ο φιλικός της Τύπος «χτίζουν το αφήγημα που θα δικαιολογεί την επιβολή τέταρτου μνημονίου».

Ωστόσο, η συμφωνία μου με τον κ. Μπαμπινιώτη σταματάει εδώ. Στα υπόλοιπα διαφωνώ, και στο ύφος και επί της ουσίας.

Καταρχάς, στο σύντομο σημείωμά του ο κ. Μπ. δεν δείχνει μεγάλη λεξικογραφική επιμέλεια. Το «αφήγημα» με την έννοια που χρησιμοποιείται στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο δεν σημαίνει γενικώς και αορίστως «θέση, απόψεις, ισχυρισμός, λεγόμενα/λεχθέντα κ.λπ.» όπως γράφει.

Για αντιδιαστολή, ιδού πώς πραγματεύεται το ΜΗΛΝΕΓ, το ηλεκτρονικό λεξικό των εκδόσεων Πατάκη, τη δεύτερη σημασία της λέξης «αφήγημα»:

2) (στη σύγχρονη γλώσσα των πολιτικών και δημοσιογράφων)

Παρουσίαση της πραγματικότητας κατά μία ορισμένη εκδοχή, ερμηνεία είτε υπόθεση, εικασία, σενάριο σχετικά με μελλοντικές εξελίξεις

Κατέρρευσε το αφήγημα για την οικονομία

Χρειάζεται ένα νέο και πειστικό αφήγημα

Μου φαίνεται ότι ο ορισμός είναι εύστοχος και δεν νομίζω πως στις παραπάνω φράσεις υπάρχει «αχλύς αοριστίας» ή ότι η λέξη είναι «κενή δηλωτικότητας».

Όπως σημειώνει και το ΜΗΛΝΕΓ, η σημασία αυτή είναι μεταφραστικό σημασιολογικό δάνειο από το αγγλικό narrative. Με τον ορισμό του Merriam-Webster:

: a way of presenting or understanding a situation or series of events that reflects and promotes a particular point of view or set of values

The rise of the Tea Party and the weakness of the Obama economy have fueled a Republican narrative about Big Government as a threat to liberty

Βλέπουμε, θαρρώ, ποια είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο «αφήγημα» και σε «θέση, απόψεις, ισχυρισμούς». Το αφήγημα είναι ένας υποκειμενικός τρόπος παρουσίασης μιας κατάστασης. Τα γεγονότα που το απαρτίζουν είναι πραγματικά, αλλά το αφήγημα επιλέγει να φωτίσει κάποιες σχέσεις ανάμεσά τους και να αποσιωπήσει κάποιες άλλες, κατά τρόπο που να προωθεί την άποψη του πομπού του.

Πότε μπήκε στη γλώσσα μας το αφήγημα με αυτή τη σημασία; Ευτυχώς που έχουμε τα γλωσσικά φόρουμ -οι λεξικογράφοι θα πρέπει να τους είναι ευγνώμονες- και ειδικότερα τη Λεξιλογία κι έτσι μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις πρώτες συζητήσεις για τον νεολογισμό. Στις αρχές του 2011 καταγράφεται αγανακτισμένο άρθρο του Λ. Παπαδόπουλου στα Νέα για την κατάχρηση της λέξης «αφήγηση». Πράγματι, στην αρχή άλλοι έλεγαν «αφήγηση» και άλλοι «αφήγημα». Τελικά επικράτησε το «αφήγημα» και το 2012 ο Ν. Λίγγρης σημειώνει σε νέο σημείωμα:

Στον παλιότερο τίτλο του Βήματος («Το νέο αφήγημα του Γιώργου») ή τον πιο πρόσφατο («Για ένα νέο εθνικό αφήγημα») ή στο χρυσοχοΐδειο «Γυρίζουμε σελίδα γράφοντας ένα νέο αναπτυξιακό αφήγημα» (αυτό που σήμερα αφηγείται ο κ. Χατζηδάκης) έχουμε μια σημασία του αφηγήματος που δεν θα βρείτε στα ελληνικά λεξικά. Αλλά και στα αγγλικά λεξικά δύσκολα θα βρείτε κάτι για το αντίστοιχο αγγλικό narrative. Η έρευνα έβγαλε μόνο ένα εύρημα στο ODE:

a representation of a particular situation or process in such a way as to reflect or conform to an overarching set of aims or values: the coalition’s carefully constructed narrative about its sensitivity to recession victims

Και ο Λίγγρης, που το ερεύνησε, βρίσκει μια από τις πρώτες ανευρέσεις της λέξης στα πρακτικά της Βουλής το 2004 (από τον βουλευτή Δημήτρη Γαλαμάτη):

Αγαπητοί συνάδελφοι, κλείνοντας με αυτές τις δύο επισημάνσεις, θα ήθελα να υπογραμμίσω πως η Κυβέρνηση Καραμανλή με σίγουρα και σταθερά βήματα σκιαγραφεί ένα νέο αφήγημα για τον τόπο μας. Ένα νέο αφήγημα για το οποίο λαχταρά ο ελληνικός λαός και το απέδειξε στις εκλογές του Μαρτίου, στις ευρωεκλογές, το αποδεικνύει και στις τελευταίες μετρήσεις της κοινής γνώμης. Ένα νέο αφήγημα για τις γενιές που έρχονται, που αφορά μια Ελλάδα με δυνατούς πολιτικούς, χωρίς δεσμεύσεις και εξαρτήσεις, που φέρουν οι ίδιοι την ευθύνη της απόφασης, μια Ελλάδα με ανάπτυξη παντού και για όλους, μια πατρίδα που να παράγει και να δημιουργεί, που να κερδίζει το στοίχημα του ανταγωνισμού και να ανεβαίνει όλο και πιο ψηλά.

Ο Λίγγρης έχει καταγράψει και μια από τις πρώτες ενστάσεις για την κατάχρηση της νέας σημασίας, από τον φίλο Παντελή Μπουκάλα το 2010:

Μια χαρά λέξη είναι το αφήγημα, στον οικείο του τόπο εννοείται. Πάει να γίνει της μόδας ωστόσο η χρήση του (να, και η κ. Διαμαντοπούλου δήλωσε ότι «το ΠΑΣΟΚ έχει αφήγημα για τη χώρα»). Κι αν η παραγωγή μιμητών συνεχιστεί αμείωτη, στο τέλος θα διστάζουμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη ακόμα κι εκεί που είναι αναντικατάστατη, στην κριτική της λογοτεχνίας ή στην ιστοριογραφία (απ’ όπου υποθέτω ότι αντλήθηκε, αν δεν αποτελεί αυτόματη μετάφραση του αγγλικού «story»). Το καινούργιο κοσκινάκι, το «αφήγημα», ίσως έρχεται να πάρει τη θέση του παλιού, της «φιλοσοφίας», που το έφθειρε η κατάχρηση. Για χρόνια άκουγες να μιλούν για τη «φιλοσοφία» τους τόσοι Αριστοτέληδες, Πλάτωνες, Επίκουροι και Επίκτητοι (πολιτικοί, σκηνοθέτες, προπονητές, τραγουδιστές, ποινικολόγοι, δημοσιογράφοι κ.ο.κ.) ώστε κατέληγες να πιστεύεις ότι η μετεμψύχωση είναι γεγονός.

Ελπίζω να μην σας κούρασα πολύ με αυτή την εκτενή επισκόπηση. Είδαμε νομίζω ότι το αφήγημα με αυτή τη σημασία δεν είναι μια παροδική λέξη του συρμού αφού μετράει τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνια χρήσης, αν και αναμφισβήτητα έχει γίνει κλισέ. Σε μερικά χρόνια, κατά πάσα πιθανότητα θα πάψει να είναι κλισέ αλλά θα τολμήσω (παρά τα όσα έχω πει για την επισφάλεια των προβλέψεων σε θέματα γλώσσας) να διατυπώσω την πρόβλεψη ότι η σημασία έχει έρθει για να μείνει, ότι δεν θα πάψει να χρησιμοποιείται ακόμα κι όταν πάψει να είναι κλισέ.

Όπως είδαμε, κι άλλοι είχαν εκφράσει πριν από τον κ. Μπαμπινιώτη, την ενόχλησή τους για την κατάχρηση της λέξης «αφήγημα» στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο. Πρέπει όμως να ξεχωρίσουμε δύο πράγματα: άλλο είναι η ενόχληση που νιώθουμε όταν ακούμε να χρησιμοποιείται κατά κόρον μια λέξη (ή μια φράση), να γίνεται της μόδας, να γίνεται κλισέ, σαν το αφήγημα, το διακύβευμα, τη φιλοσοφία, το ύφος και το ήθος, τον πολιτικό πολιτισμό μας και άλλα πολλά (κάποτε πρέπει να βάλουμε ένα άρθρο για να μαζέψουμε τις κλισεδούρες της νέας εσοδείας) και άλλο είναι η διαφωνία με τη χρήση του όρου συνολικά.

Το βρίσκω θεμιτό να ενοχλείται κανείς από τον συρμό και από την συχνή επανάληψη ενός κλισέ, επανάληψη που οφείλεται είτε στην τεμπελιά του συντάκτη που δεν θέλει να κουράσει το μυαλό του και παίρνει έτοιμες λύσεις από το ράφι με τα κλισέ, είτε και στην επιθυμία του να εντυπωσιάσει, να δείξει ότι ανήκει κι αυτός στο κλαμπ των εκλεκτών που χρησιμοποιούν τους όρους της μόδας. Αλλ’ αυτό δεν σημαίνει πως είναι αποδοκιμαστέα συνολικά (και πώς θα μπορούσε να είναι;) η χρήση της λέξης.

Κι έπειτα, ακόμα κι αν υποθέσουμε πως η χρήση της λέξης είναι απόλυτα λανθασμένη (βάλτε εισαγωγικά εδώ), αυτά τα πράγματα πρέπει να τα σκοτώνεις όσο είναι μικρά, που λέει και το ανέκδοτο. Το 2010 είχε νόημα να διαμαρτύρεται κανείς για την επέκταση της σημασίας της λ. «αφήγημα». Δέκα χρόνια μετά, είναι μάταιο, η σημασία έχει πια καθιερωθεί -διότι η γλώσσα δεν υπακούει σε εκκλήσεις προσωπικοτήτων, είναι πράγμα κομμουνιστικό και διαμορφώνεται από κοινού απ’ όλους μας.

Και θα κλείσω με μια παρατήρηση που την έχω διατυπώσει ξανά και την επαναλαμβάνω εδώ κοπιπαστηδόν. Πολλοί, και ανάμεσά τους και ο κ. Μπαμπινιώτης, έχουν κατ’ επανάληψη θρηνήσει για την υποτιθεμενη «λεξιπενία», τη νόσο από την οποία δήθεν πάσχουν οι νεότεροι ιδίως ομιλητές της γλώσσας μας. Αναρωτιέμαι αν συμβιβάζεται ο θρήνος για τη λεξιπενία με την αποδοκιμασία των νεολογισμών -που δεν είναι ίδιον του κ. Μπαμπινιώτη μόνο, αφού χαρακτηρίζει πολλούς γλωσσανησυχούντες σχολιαστές οι οποίοι γεμίζουν τις στήλες αναγνωστών της Καθημερινής και διαμαρτύρονται, ο ένας για τον όρο «δημοφιλία», ο αλλος για τον όρο «γενόσημα», ο τρίτος ο καλύτερος για την απεύθυνση, ο διπλανός για το «διακύβευμα», ο παραδιπλανός για τη «γυναικοκτονία» και ο στερνός για το «αφήγημα».

Βέβαια, για τον κ. Μπαμπινιώτη οι λόγοι είναι και πολιτικοί. Πολύ πρόσφατα, όταν απέρριπτε την εντελώς υπαρκτή και από δεκαετίες πολλές καθιερωμένη λέξη «απεύθυνση» είχε ειρωνευτεί το «λεξιλόγιο τής αριστερής διανόησης με την τάση της προς νεολογισμούς και καινολεξίες (που ενίοτε καταλήγουν σε κενολεξίες)». Και είναι θλιβερό που, εδώ και αρκετό καιρό, έχει υποτάξει την επιστημονική του ακεραιότητα στις πολιτικές του θέσεις ή βλέψεις.

Προσθήκη: Στο σχόλιο 96 διευκρινίζεται ότι στη νέα έκδοση του ΛΝΕΓ (Λεξικού Μπαμπινιώτη) θα προστεθεί δεύτερη σημασία στο λήμμα αφήγημα (δείτε το σχόλιο).

Η παρουσίαση στο Πόλις Αρτ Καφέ

Στις 20 Απριλίου έγινε η παρουσίαση του βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια» στο Πόλις Αρτ Καφέ, στην οδό Πεσμαζόγλου, στο αίθριο του Αρσακείου. Έχω παρακολουθήσει πολλές παρουσιάσεις σε αυτόν τον ωραίο χώρο, μία φορά τουλάχιστον έχω πάρει μέρος και στο πάνελ, αλλά παρουσίαση δική μου δεν είχα κάνει ως τώρα. Το είχαμε συζητήσει σε ανύποπτο χρόνο με τον Βασίλη Χατζηιακώβου, που είναι ο ιθύνων νους του χώρου, και πολύ χάρηκα που τελικά βρέθηκε ημερομηνία για να γίνει η παρουσίαση (δεν ήταν τόσο απλό: τελευταία έχει αυξηθεί πολύ ο αριθμός των παρουσιάσεων στην Αθήνα και οι καλοί χώροι δεν είναι πολλοί).

Ακόμα περισσότερο χάρηκα την εκδήλωση -ήρθε πολύς κόσμος, παλιοί αγαπημένοι φίλοι και συνάδελφοι, ομότεχνοι σαν τον συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη, πανεπιστημιακοί όπως ο Ασημάκης Φλιάτουρας, και βέβαια φίλοι του ιστολογίου, που είχαν δική τους κερκίδα. Είχα επίσης την τύχη να έχω δυο καλούς φίλους στο πάνελ, τον Παντελή Μπουκάλα και τον Στρατή Μπουρνάζο, που ήταν και οι δυο σε μεγάλα κέφια, πνευματώδεις και απολαυστικοί.

Το κακό είναι ότι ούτε ο Παντελής ούτε ο Στρατής είχαν γραμμένη ομιλία: μόνο σημειώσεις, εντελώς σκελετώδεις ο Μπουκάλας, κάπως πιο εκτενείς ο Μπουρνάζος -αλλά ούτε οι δικές του, που του τις ζήτησα και μου τις έδωσε, δεν προσφέρονται να παρουσιαστούν εδώ, παραείναι ελλιπείς και στενογραφικές.

Ευτυχώς, η τεχνολογία έρχεται αρωγός. Ο πολύ καλός ιστότοπος ibdb.gr, που ειδικεύεται στη βιντεοσκόπηση πολιτιστικών εκδηλώσεων, μαγνητοσκόπησε την παρουσίαση και ανέβασε το βίντεο στον ιστότοπό του, οπότε μπορείτε να το δείτε αν πάτε σε αυτή τη σελίδα και κλικάρετε στο βίντεο.

Δεν ξέρω αν ισχύει ότι μια φωτογραφία αξίζει όσο χίλιες λέξεις, αλλά το βέβαιο είναι πως ένα βίντεο που διαρκεί μιάμιση ώρα, όπως αυτό της εκδήλωσης, αντιστοιχεί σε κείμενο πολλών χιλιάδων λέξεων.

Κι έτσι, ενώ στην αρχή είχα την ευγενή φιλοδοξία να απομαγνητοφωνησω τις ομιλίες του Παντελή και του Στρατή και να παρουσιάσω εδώ το κείμενο, όταν ξεκίνησα την καταγραφή διαπίστωσα με τρόμο ότι θα χρειάζονταν πολλές ώρες επίπονης δακτυλογράφησης για να τελειώσω -οπότε δείλιασα και παράτησα νωρίς την απόπειρα.

Τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης

Tου Αγίου Βαλεντίνου σήμερα και για δεύτερη ή τρίτη (το πολύ) φορά το ιστολόγιο ενδίδει στο έθιμο, που θέλει να γιορτάζουμε σήμερα τον έρωτα. Δεν θα σας προσφέρω σοκολάτα όμως, διότι εδώ λεξιλογούμε.

Ονόματα θα σας προσφέρω, ονόματα για ν’ αποκαλέσετε την αγαπημένη σας.

Από το βιβλίο του φίλου Παντελή Μπουκάλα «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η ‘αγαπώ’ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών», που το παρουσιάσαμε πρόπερσι στο ιστολόγιο, θα ξεσηκώσω έναν κατάλογο επιθέτων που έχουν αντληθεί από δημοτικά τραγούδια.

Γράφει ο Μπουκάλας: Στη δημοτική ποίηση λοιπόν και στα παινέματά της είναι πολλά και ευφάνταστα τα σύνθετα επίθετα που επιχειρούν να συλλάβουν και να αποδώσουν μονολεκτικά είτε ένα πρόσωπο στην ολότητά του είτε κάποιο ξεχωριστό χάρισμά του, μια εξαιρετική δεξιότητά του.

Και για να στηρίξει αυτόν τον ισχυρισμό, ο Μπουκάλας παρουσιάζει έναν κατάλογο, όχι εξαντλητικό: Ακολουθεί σχετικός κατάλογος, με σποραδικές εσωτερικές ομαδοποιήσεις, ο οποίος είναι, εννοείται, ατελής και ανοιχτός.

Ο κατάλογος πιάνει τρεις σελίδες (312-314) του βιβλίου. Τον παραθέτω στα επόμενα με κάποια επεξηγηματικά σχόλια, τα περισσότερα από τον ίδιο τον Μπουκάλα σε υποσημειώσεις και τελικές σημειώσεις.

Φυσικά, πρόκειται για κατάλογο παινεμάτων για γυναίκα. Παινέματα για άντρες, από γυναίκες, υπάρχουν, αλλ’ επειδή ο γυναικείος λόγος είναι υπόγειος και δεν αγαπά τη δημοσιότητα δεν (ξέρω να) έχουν συγκεντρωθεί. Βέβαια, κσός και κσομηλιγγάτος [χρυσός και χρυσομηλιγγάτος] και στην κορφή αστεράτος, είχε καταγράψει ο Παπαδιαμάντης από το γυναικείο ιδίωμα της Σκιάθου.

Ιδού λοιπόν τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης -κάποιο θα βρείτε να ταιριάζει!

Μύθοι και αλήθειες για τη γλώσσα στη Λαμπηδόνα

Πριν από λίγες μέρες, την Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου, ήμουν προσκαλεσμένος στο Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα «Λαμπηδόνα» για να δώσω μια διάλεξη ενταγμένη στον κύκλο «Τέσσερις Τετάρτες για τη γλώσσα». Ήταν η τέταρτη από τις διαλέξεις, είχαν προηγηθεί ο Παντελής Μπουκάλας δυο φορές και η Μάρω Κακριδή-Φερράρι.

Πρώτη φορά επισκεπτόμουν τη Λαμπηδόνα, παρόλο που είχα ακούσει πολλά και καλά για το κέντρο αυτό. Πρόκειται για μια συλλογικότητα που γεννήθηκε μέσα από μια κατάληψη στο τότε εγκαταλειμμένο Δημοτικό Αναψυκτήριο, και που συνεχίζει τη δράση της εδώ και περισσότερα από εφτά χρόνια, με πολλές και ποικίλες δραστηριότητες και με συνέλευση των μελών κάθε εβδομάδα.

Η εκδήλωση πήγε πολύ καλά, έγινε αρκετή και ουσιαστική συζήτηση και τέθηκαν πολλά ζητήματα πέρα από αυτά που είχα θίξει στην εισήγησή μου. Χάρηκα που είδα μερικούς παλιούς φίλους -και από το ιστολόγιο- και που γνώρισα καινούργιους ανθρώπους. Στη συζήτηση πήραν μέρος με ουσιαστικές τοποθετήσεις οι φίλοι Παντελής Μπουκάλας και Χάρης Αθανασιάδης, του πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο οποίος έκανε πολύ ενδιαφέρουσες επισημάνσεις για την εκπαίδευση.

Πριν προχωρήσω, μια αυτοδιαφημιστική αναγγελία: Σε λιγη ώρα, στις 10.30 το πρωί, είμαι καλεσμένος στην εκπομπή «Απευθείας» της ΕΡΤ όπου θα συζητήσουμε για τις λέξεις της χρονιάς.

Έχω ηχογραφήσει την εκδήλωση, δηλαδή την εισαγωγική ομιλία της Καίτης Σπυροπούλου, εκ μέρους του Κέντρου, τη δική μου ομιλία και τη συζήτηση που ακολούθησε -που ελπίζω να ακούγεται εξίσου καλά.

Παραθέτω επίσης το γραπτό κείμενο της ομιλίας μου, που όπως θα διαπιστώσετε έχει αρκετές ομοιότητες με ανάλογες παλιότερες ομιλίες μου για το ίδιο θέμα αλλά επίσης διαφοροποιείται σε αρκετά σημεία.

Μύθοι και αλήθειες για την ελληνική γλώσσα

Ξεκινώντας, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω που ήρθατε εδώ σήμερα, να ευχαριστήσω και το Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Λαμπηδόνα για την τιμή που μου έκανε να με προσκαλέσει να σας μιλήσω, και ειδικά τη φίλη Καίτη Σπυροπούλου που με αυτήν κάναμε τις συνεννοήσεις.

Ενώ έχω ακούσει τόσα πολλά για το Κέντρο σας, ομολογώ κοκκινίζοντας ότι σήμερα είναι η πρώτη φορά που έρχομαι -δεν έχω παρακολουθήσει καμιά από τις πολλές ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις που έχετε κάνει, αν και στο ιστολόγιό μου έχω δημοσιεύσει το κείμενο μιας διάλεξης του Κώστα Βλησίδη με θέμα την πρόσληψη του ρεμπέτικου από την αριστερή διανόηση, που είχε γίνει εδώ το 2015.

Με τη σημερινή ομιλία κλείνει ο κύκλος “Τέσσερις Τετάρτες για τη γλώσσα”, που ούτε αυτές αξιώθηκα να παρακολουθήσω διότι τον περισσότερο καιρό βρίσκομαι στο εξωτερικό, έμαθα όμως πως ήταν ομιλίες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Ο πήχης έχει μπει πολύ ψηλά, ελπίζω να σταθώ στο ύψος των προηγούμενων ομιλητών.

Θα συζητήσουμε σήμερα για τους μύθους και τις αλήθειες σχετικά με την ελληνική γλώσσα, αλλά επειδή η γλώσσα είναι απέραντη και επειδή θα αγγίξουμε και άλλα θέματα, στη συζήτηση θα μπορέσουμε να επεκταθούμε σχεδόν σε  οποιοδήποτε γλωσσικό θέμα θέλετε.

Θα εννοήσω τους μύθους με την ευρεία έννοια. Καταρχάς, σε ένα πρώτο επίπεδο, έχουμε τους εξωφρενικούς μύθους που διαδίδονται μέσα από το Διαδίκτυο. Τέτοιοι μύθοι δεν είναι βεβαίως μόνο γλωσσικοί. Υπάρχουν οι λεγόμενοι “αστικοί μύθοι” όπως θα αποδώσουμε το urban legends, για παράδειγμα η ιστορία για τους κροκόδειλους που εκκολάφθηκαν στους υπονόμους της Νέας Υόρκης και υπάρχει φόβος να τους δείτε να ξεμυτίζουν απ’ τη λεκάνη της τουαλέτας. Έχουμε εθνικούς μύθους, πάμπολλους στο παρελθόν· από τους νεότερους να αναφέρουμε τον ανύπαρκτο εύζωνο Κωνσταντίνο Κουκκίδη που τυλίχτηκε τη σημαία στις 27.4.1941 και έπεσε από τον βράχο της Ακρόπολης. Έχουμε βέβαια και τα φέικ νιουζ, βραχύβιες ιστορίες πολιτικής προπαγάνδας, όπως η γυναίκα που σκοτώθηκε τάχα στο Πισοδέρι. Εδώ η διαφορά είναι ότι το φέικ νιουζ συνήθως έχει βραχεία διάρκεια ζωής -αν επαναλαμβάνεται συνεχώς, όπως ο αστυνομικός που έσβησε αθόρυβα ή η αντιμεταναστευτική δήλωση του πρωθυπουργού της Αυστραλίας, τότε μεταπίπτει στην κατηγορία του μύθου. Βέβαια, οι διαχωριστικές γραμμές δεν είναι πάντα πεντακάθαρες ή αμετακίνητες.

Νέα μέσα, νέες τεχνολογίες και δημοκρατία

Το περασμένο Σάββατο 15/12 συμμετείχα στο Συνέδριο «Ενημέρωση και Δημοκρατία» που διοργανώθηκε στο Μέγαρο Μουσικής από το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Ειδικότερα, πήρα μέρος στο στρογγυλό τραπέζι «Νέα μέσα, νέες τεχνολογίες» με το οποίο έκλεισαν οι εργασίες του συνεδρίου.

Το τραπέζι… δεν ήταν στρογγυλό στην πραγματικότητα αλλά ορθογώνιο, ωστόσο η σύνθεση του πάνελ ήταν πολύ καλή. Συμμετείχαν: Δημήτρης Αλικάκος, Αδάμος Ζαχαριάδης, Κώστας Καραβίδας, Δημήτρης Πολιτάκης, εγώ και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ενώ συντόνιζε ο Παντελής Μπουκάλας. Ο Καραβίδας και ο Χατζηβασιλείου έπιασαν το ζήτημα της λογοτεχνικής κριτικής όπως ασκείται από τα λογοτεχνικά-βιβλιοφιλικά ιστολόγια, από διαφορετική όμως σκοπιά ο καθένας. Ο Αλικάκος (των Ελληνικών Χόαξες) εστίασε στους χόακες, ο Αδ. Ζαχαριάδης του CNN.gr και ο Δ. Πολιτάκης της Lifo, και οι δυο με πείρα από παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης επίσης, κάλυψαν πολύ καλά τη δημοσιογραφική πτυχή.

Εγώ είπα αυτά που θα διαβάσετε παρακάτω.

Όμως δεν θα τα διαβάσετε μόνο: μπορείτε επίσης να παρακολουθήσετε το βίντεο, αφού η εκδήλωση μεταδόθηκε ζωντανά από το Κανάλι της Βουλής και έτσι, χάρη στην ευγενική φροντίδα φίλων του ιστολογίου, έχουμε το βίντεο που το ανέβασα στο Youtube.

Δεν διάβασα ακριβώς το κείμενο που είχα γράψει: κάποια σημεία τα παρέλειψα, ενώ πρόσθεσα κάποια εκτός χειρογράφου. Οπότε, εκ των υστέρων έχω επιμεληθεί κάπως το γραπτό κείμενο ώστε να πλησιάζει περισσότερο αυτό που εκφωνήθηκε.

Πριν προχωρήσω όμως στο σημερινό θέμα, να ενημερώσω για τις εξής εκδηλώσεις:

Σήμερα 19/12 στις 8 το βράδυ θα μιλήσω για τους γλωσσικούς μύθους στο Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα Λαμπηδόνα.

Αύριο 20/12 στις 8 το βράδυ στο βιβλιοπωλείο Booktalks του Παλ. Φαλήρου θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια».

Και μετά αυτό το αυτοδιαφημιστικό διάλειμμα, το κείμενο της παρέμβασής μου:

Καλημέρα σας, ευχαριστώ το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία για την τιμή που έκανε να με προσκαλέσει σε αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον συνέδριο.

Προσωπικά, έχω συμπληρώσει 22 χρόνια έντονης παρουσίας στο ελληνόφωνο Διαδίκτυο και μπορώ να πω ότι έχω συμμετάσχει στα πάσης φύσεως κοινωνικά μέσα σχεδόν από τη γέννησή τους. Σε ένα πρόσφατο βιβλίο του, που σας συνιστώ να διαβάσετε, ο συγγραφέας Σταύρος Ζουμπουλάκης λέει ότι οι άνθρωποι της γενιάς του (γεννήθηκε το 1953), τουλάχιστον όσοι γεννήθηκαν σε χωριό, είδαν μέσα σε λίγες δεκαετίες την ελληνική ύπαιθρο να περνάει από τις αγροτικές μεθόδους της εποχής του Ησιόδου στη σύγχρονη εποχή. Περίπου με την ίδια αναλογία, οι άνθρωποι της δικής μου γενιάς (είμαι 5-6 χρόνια νεότερος από τον Ζουμπουλάκη) όσοι είχαν κάποια επαφή με υπολογιστές, έχουμε ζήσει όλες τις μορφές επικοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων μέσω Διαδικτύου, ξεκινώντας δηλαδή από τις λίστες συζήτησης και το Usenet που γινόντουσαν μόνο με κείμενο και μέσω ηλεταχυδρομείου, που αναγκαστικά θα τις χαρακτηρίζαμε «πρωτόγονες», έως τις σημερινές -και θα γνωρίσουν και πολλές ακόμα.

Ο τίτλος “νέα μέσα” είναι απόλυτα ακριβής, αφού καμία από τις πλατφόρμες που μεσουρανούν σήμερα στο παγκόσμιο διαδικτυακό τοπίο δεν υπήρχε τον προηγούμενο αιώνα, και εννοώ γίγαντες χρηματιστηριακής κεφαλαιοποίησης όπως η Google, η Facebook ή η Twitter, ενώ ταυτόχρονα κοινή είναι η αίσθηση ότι τα παραδοσιακά μέσα έχουν φτάσει αν όχι σε παρακμή πάντως σε κρίση.