Η παρουσίαση στο Πόλις Αρτ Καφέ

Στις 20 Απριλίου έγινε η παρουσίαση του βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια» στο Πόλις Αρτ Καφέ, στην οδό Πεσμαζόγλου, στο αίθριο του Αρσακείου. Έχω παρακολουθήσει πολλές παρουσιάσεις σε αυτόν τον ωραίο χώρο, μία φορά τουλάχιστον έχω πάρει μέρος και στο πάνελ, αλλά παρουσίαση δική μου δεν είχα κάνει ως τώρα. Το είχαμε συζητήσει σε ανύποπτο χρόνο με τον Βασίλη Χατζηιακώβου, που είναι ο ιθύνων νους του χώρου, και πολύ χάρηκα που τελικά βρέθηκε ημερομηνία για να γίνει η παρουσίαση (δεν ήταν τόσο απλό: τελευταία έχει αυξηθεί πολύ ο αριθμός των παρουσιάσεων στην Αθήνα και οι καλοί χώροι δεν είναι πολλοί).

Ακόμα περισσότερο χάρηκα την εκδήλωση -ήρθε πολύς κόσμος, παλιοί αγαπημένοι φίλοι και συνάδελφοι, ομότεχνοι σαν τον συγγραφέα Γιάννη Μακριδάκη, πανεπιστημιακοί όπως ο Ασημάκης Φλιάτουρας, και βέβαια φίλοι του ιστολογίου, που είχαν δική τους κερκίδα. Είχα επίσης την τύχη να έχω δυο καλούς φίλους στο πάνελ, τον Παντελή Μπουκάλα και τον Στρατή Μπουρνάζο, που ήταν και οι δυο σε μεγάλα κέφια, πνευματώδεις και απολαυστικοί.

Το κακό είναι ότι ούτε ο Παντελής ούτε ο Στρατής είχαν γραμμένη ομιλία: μόνο σημειώσεις, εντελώς σκελετώδεις ο Μπουκάλας, κάπως πιο εκτενείς ο Μπουρνάζος -αλλά ούτε οι δικές του, που του τις ζήτησα και μου τις έδωσε, δεν προσφέρονται να παρουσιαστούν εδώ, παραείναι ελλιπείς και στενογραφικές.

Ευτυχώς, η τεχνολογία έρχεται αρωγός. Ο πολύ καλός ιστότοπος ibdb.gr, που ειδικεύεται στη βιντεοσκόπηση πολιτιστικών εκδηλώσεων, μαγνητοσκόπησε την παρουσίαση και ανέβασε το βίντεο στον ιστότοπό του, οπότε μπορείτε να το δείτε αν πάτε σε αυτή τη σελίδα και κλικάρετε στο βίντεο.

Δεν ξέρω αν ισχύει ότι μια φωτογραφία αξίζει όσο χίλιες λέξεις, αλλά το βέβαιο είναι πως ένα βίντεο που διαρκεί μιάμιση ώρα, όπως αυτό της εκδήλωσης, αντιστοιχεί σε κείμενο πολλών χιλιάδων λέξεων.

Κι έτσι, ενώ στην αρχή είχα την ευγενή φιλοδοξία να απομαγνητοφωνησω τις ομιλίες του Παντελή και του Στρατή και να παρουσιάσω εδώ το κείμενο, όταν ξεκίνησα την καταγραφή διαπίστωσα με τρόμο ότι θα χρειάζονταν πολλές ώρες επίπονης δακτυλογράφησης για να τελειώσω -οπότε δείλιασα και παράτησα νωρίς την απόπειρα.

Advertisements

Τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης

Tου Αγίου Βαλεντίνου σήμερα και για δεύτερη ή τρίτη (το πολύ) φορά το ιστολόγιο ενδίδει στο έθιμο, που θέλει να γιορτάζουμε σήμερα τον έρωτα. Δεν θα σας προσφέρω σοκολάτα όμως, διότι εδώ λεξιλογούμε.

Ονόματα θα σας προσφέρω, ονόματα για ν’ αποκαλέσετε την αγαπημένη σας.

Από το βιβλίο του φίλου Παντελή Μπουκάλα «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η ‘αγαπώ’ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών», που το παρουσιάσαμε πρόπερσι στο ιστολόγιο, θα ξεσηκώσω έναν κατάλογο επιθέτων που έχουν αντληθεί από δημοτικά τραγούδια.

Γράφει ο Μπουκάλας: Στη δημοτική ποίηση λοιπόν και στα παινέματά της είναι πολλά και ευφάνταστα τα σύνθετα επίθετα που επιχειρούν να συλλάβουν και να αποδώσουν μονολεκτικά είτε ένα πρόσωπο στην ολότητά του είτε κάποιο ξεχωριστό χάρισμά του, μια εξαιρετική δεξιότητά του.

Και για να στηρίξει αυτόν τον ισχυρισμό, ο Μπουκάλας παρουσιάζει έναν κατάλογο, όχι εξαντλητικό: Ακολουθεί σχετικός κατάλογος, με σποραδικές εσωτερικές ομαδοποιήσεις, ο οποίος είναι, εννοείται, ατελής και ανοιχτός.

Ο κατάλογος πιάνει τρεις σελίδες (312-314) του βιβλίου. Τον παραθέτω στα επόμενα με κάποια επεξηγηματικά σχόλια, τα περισσότερα από τον ίδιο τον Μπουκάλα σε υποσημειώσεις και τελικές σημειώσεις.

Φυσικά, πρόκειται για κατάλογο παινεμάτων για γυναίκα. Παινέματα για άντρες, από γυναίκες, υπάρχουν, αλλ’ επειδή ο γυναικείος λόγος είναι υπόγειος και δεν αγαπά τη δημοσιότητα δεν (ξέρω να) έχουν συγκεντρωθεί. Βέβαια, κσός και κσομηλιγγάτος [χρυσός και χρυσομηλιγγάτος] και στην κορφή αστεράτος, είχε καταγράψει ο Παπαδιαμάντης από το γυναικείο ιδίωμα της Σκιάθου.

Ιδού λοιπόν τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης -κάποιο θα βρείτε να ταιριάζει!

Μύθοι και αλήθειες για τη γλώσσα στη Λαμπηδόνα

Πριν από λίγες μέρες, την Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου, ήμουν προσκαλεσμένος στο Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα «Λαμπηδόνα» για να δώσω μια διάλεξη ενταγμένη στον κύκλο «Τέσσερις Τετάρτες για τη γλώσσα». Ήταν η τέταρτη από τις διαλέξεις, είχαν προηγηθεί ο Παντελής Μπουκάλας δυο φορές και η Μάρω Κακριδή-Φερράρι.

Πρώτη φορά επισκεπτόμουν τη Λαμπηδόνα, παρόλο που είχα ακούσει πολλά και καλά για το κέντρο αυτό. Πρόκειται για μια συλλογικότητα που γεννήθηκε μέσα από μια κατάληψη στο τότε εγκαταλειμμένο Δημοτικό Αναψυκτήριο, και που συνεχίζει τη δράση της εδώ και περισσότερα από εφτά χρόνια, με πολλές και ποικίλες δραστηριότητες και με συνέλευση των μελών κάθε εβδομάδα.

Η εκδήλωση πήγε πολύ καλά, έγινε αρκετή και ουσιαστική συζήτηση και τέθηκαν πολλά ζητήματα πέρα από αυτά που είχα θίξει στην εισήγησή μου. Χάρηκα που είδα μερικούς παλιούς φίλους -και από το ιστολόγιο- και που γνώρισα καινούργιους ανθρώπους. Στη συζήτηση πήραν μέρος με ουσιαστικές τοποθετήσεις οι φίλοι Παντελής Μπουκάλας και Χάρης Αθανασιάδης, του πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο οποίος έκανε πολύ ενδιαφέρουσες επισημάνσεις για την εκπαίδευση.

Πριν προχωρήσω, μια αυτοδιαφημιστική αναγγελία: Σε λιγη ώρα, στις 10.30 το πρωί, είμαι καλεσμένος στην εκπομπή «Απευθείας» της ΕΡΤ όπου θα συζητήσουμε για τις λέξεις της χρονιάς.

Έχω ηχογραφήσει την εκδήλωση, δηλαδή την εισαγωγική ομιλία της Καίτης Σπυροπούλου, εκ μέρους του Κέντρου, τη δική μου ομιλία και τη συζήτηση που ακολούθησε -που ελπίζω να ακούγεται εξίσου καλά.

Παραθέτω επίσης το γραπτό κείμενο της ομιλίας μου, που όπως θα διαπιστώσετε έχει αρκετές ομοιότητες με ανάλογες παλιότερες ομιλίες μου για το ίδιο θέμα αλλά επίσης διαφοροποιείται σε αρκετά σημεία.

Μύθοι και αλήθειες για την ελληνική γλώσσα

Ξεκινώντας, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω που ήρθατε εδώ σήμερα, να ευχαριστήσω και το Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Λαμπηδόνα για την τιμή που μου έκανε να με προσκαλέσει να σας μιλήσω, και ειδικά τη φίλη Καίτη Σπυροπούλου που με αυτήν κάναμε τις συνεννοήσεις.

Ενώ έχω ακούσει τόσα πολλά για το Κέντρο σας, ομολογώ κοκκινίζοντας ότι σήμερα είναι η πρώτη φορά που έρχομαι -δεν έχω παρακολουθήσει καμιά από τις πολλές ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις που έχετε κάνει, αν και στο ιστολόγιό μου έχω δημοσιεύσει το κείμενο μιας διάλεξης του Κώστα Βλησίδη με θέμα την πρόσληψη του ρεμπέτικου από την αριστερή διανόηση, που είχε γίνει εδώ το 2015.

Με τη σημερινή ομιλία κλείνει ο κύκλος “Τέσσερις Τετάρτες για τη γλώσσα”, που ούτε αυτές αξιώθηκα να παρακολουθήσω διότι τον περισσότερο καιρό βρίσκομαι στο εξωτερικό, έμαθα όμως πως ήταν ομιλίες εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Ο πήχης έχει μπει πολύ ψηλά, ελπίζω να σταθώ στο ύψος των προηγούμενων ομιλητών.

Θα συζητήσουμε σήμερα για τους μύθους και τις αλήθειες σχετικά με την ελληνική γλώσσα, αλλά επειδή η γλώσσα είναι απέραντη και επειδή θα αγγίξουμε και άλλα θέματα, στη συζήτηση θα μπορέσουμε να επεκταθούμε σχεδόν σε  οποιοδήποτε γλωσσικό θέμα θέλετε.

Θα εννοήσω τους μύθους με την ευρεία έννοια. Καταρχάς, σε ένα πρώτο επίπεδο, έχουμε τους εξωφρενικούς μύθους που διαδίδονται μέσα από το Διαδίκτυο. Τέτοιοι μύθοι δεν είναι βεβαίως μόνο γλωσσικοί. Υπάρχουν οι λεγόμενοι “αστικοί μύθοι” όπως θα αποδώσουμε το urban legends, για παράδειγμα η ιστορία για τους κροκόδειλους που εκκολάφθηκαν στους υπονόμους της Νέας Υόρκης και υπάρχει φόβος να τους δείτε να ξεμυτίζουν απ’ τη λεκάνη της τουαλέτας. Έχουμε εθνικούς μύθους, πάμπολλους στο παρελθόν· από τους νεότερους να αναφέρουμε τον ανύπαρκτο εύζωνο Κωνσταντίνο Κουκκίδη που τυλίχτηκε τη σημαία στις 27.4.1941 και έπεσε από τον βράχο της Ακρόπολης. Έχουμε βέβαια και τα φέικ νιουζ, βραχύβιες ιστορίες πολιτικής προπαγάνδας, όπως η γυναίκα που σκοτώθηκε τάχα στο Πισοδέρι. Εδώ η διαφορά είναι ότι το φέικ νιουζ συνήθως έχει βραχεία διάρκεια ζωής -αν επαναλαμβάνεται συνεχώς, όπως ο αστυνομικός που έσβησε αθόρυβα ή η αντιμεταναστευτική δήλωση του πρωθυπουργού της Αυστραλίας, τότε μεταπίπτει στην κατηγορία του μύθου. Βέβαια, οι διαχωριστικές γραμμές δεν είναι πάντα πεντακάθαρες ή αμετακίνητες.

Νέα μέσα, νέες τεχνολογίες και δημοκρατία

Το περασμένο Σάββατο 15/12 συμμετείχα στο Συνέδριο «Ενημέρωση και Δημοκρατία» που διοργανώθηκε στο Μέγαρο Μουσικής από το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Ειδικότερα, πήρα μέρος στο στρογγυλό τραπέζι «Νέα μέσα, νέες τεχνολογίες» με το οποίο έκλεισαν οι εργασίες του συνεδρίου.

Το τραπέζι… δεν ήταν στρογγυλό στην πραγματικότητα αλλά ορθογώνιο, ωστόσο η σύνθεση του πάνελ ήταν πολύ καλή. Συμμετείχαν: Δημήτρης Αλικάκος, Αδάμος Ζαχαριάδης, Κώστας Καραβίδας, Δημήτρης Πολιτάκης, εγώ και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ενώ συντόνιζε ο Παντελής Μπουκάλας. Ο Καραβίδας και ο Χατζηβασιλείου έπιασαν το ζήτημα της λογοτεχνικής κριτικής όπως ασκείται από τα λογοτεχνικά-βιβλιοφιλικά ιστολόγια, από διαφορετική όμως σκοπιά ο καθένας. Ο Αλικάκος (των Ελληνικών Χόαξες) εστίασε στους χόακες, ο Αδ. Ζαχαριάδης του CNN.gr και ο Δ. Πολιτάκης της Lifo, και οι δυο με πείρα από παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης επίσης, κάλυψαν πολύ καλά τη δημοσιογραφική πτυχή.

Εγώ είπα αυτά που θα διαβάσετε παρακάτω.

Όμως δεν θα τα διαβάσετε μόνο: μπορείτε επίσης να παρακολουθήσετε το βίντεο, αφού η εκδήλωση μεταδόθηκε ζωντανά από το Κανάλι της Βουλής και έτσι, χάρη στην ευγενική φροντίδα φίλων του ιστολογίου, έχουμε το βίντεο που το ανέβασα στο Youtube.

Δεν διάβασα ακριβώς το κείμενο που είχα γράψει: κάποια σημεία τα παρέλειψα, ενώ πρόσθεσα κάποια εκτός χειρογράφου. Οπότε, εκ των υστέρων έχω επιμεληθεί κάπως το γραπτό κείμενο ώστε να πλησιάζει περισσότερο αυτό που εκφωνήθηκε.

Πριν προχωρήσω όμως στο σημερινό θέμα, να ενημερώσω για τις εξής εκδηλώσεις:

Σήμερα 19/12 στις 8 το βράδυ θα μιλήσω για τους γλωσσικούς μύθους στο Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα Λαμπηδόνα.

Αύριο 20/12 στις 8 το βράδυ στο βιβλιοπωλείο Booktalks του Παλ. Φαλήρου θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια».

Και μετά αυτό το αυτοδιαφημιστικό διάλειμμα, το κείμενο της παρέμβασής μου:

Καλημέρα σας, ευχαριστώ το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία για την τιμή που έκανε να με προσκαλέσει σε αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον συνέδριο.

Προσωπικά, έχω συμπληρώσει 22 χρόνια έντονης παρουσίας στο ελληνόφωνο Διαδίκτυο και μπορώ να πω ότι έχω συμμετάσχει στα πάσης φύσεως κοινωνικά μέσα σχεδόν από τη γέννησή τους. Σε ένα πρόσφατο βιβλίο του, που σας συνιστώ να διαβάσετε, ο συγγραφέας Σταύρος Ζουμπουλάκης λέει ότι οι άνθρωποι της γενιάς του (γεννήθηκε το 1953), τουλάχιστον όσοι γεννήθηκαν σε χωριό, είδαν μέσα σε λίγες δεκαετίες την ελληνική ύπαιθρο να περνάει από τις αγροτικές μεθόδους της εποχής του Ησιόδου στη σύγχρονη εποχή. Περίπου με την ίδια αναλογία, οι άνθρωποι της δικής μου γενιάς (είμαι 5-6 χρόνια νεότερος από τον Ζουμπουλάκη) όσοι είχαν κάποια επαφή με υπολογιστές, έχουμε ζήσει όλες τις μορφές επικοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων μέσω Διαδικτύου, ξεκινώντας δηλαδή από τις λίστες συζήτησης και το Usenet που γινόντουσαν μόνο με κείμενο και μέσω ηλεταχυδρομείου, που αναγκαστικά θα τις χαρακτηρίζαμε «πρωτόγονες», έως τις σημερινές -και θα γνωρίσουν και πολλές ακόμα.

Ο τίτλος “νέα μέσα” είναι απόλυτα ακριβής, αφού καμία από τις πλατφόρμες που μεσουρανούν σήμερα στο παγκόσμιο διαδικτυακό τοπίο δεν υπήρχε τον προηγούμενο αιώνα, και εννοώ γίγαντες χρηματιστηριακής κεφαλαιοποίησης όπως η Google, η Facebook ή η Twitter, ενώ ταυτόχρονα κοινή είναι η αίσθηση ότι τα παραδοσιακά μέσα έχουν φτάσει αν όχι σε παρακμή πάντως σε κρίση.

Μετασεισμικά μεζεδάκια

Και βέβαια ονομάζονται έτσι από τον προχτεσινό διπλό σεισμό στη Ζάκυνθο, που έγινε ποικιλότροπα αισθητός στην Αττική καθώς άλλοι είπαν ότι κουνήθηκαν και άλλοι ούτε καν τον πήραν είδηση κι ας ήταν ξύπνιοι την ώρα του σεισμού.

Ευτυχώς ο σεισμός είχε ελάχιστες συνέπειες όπως φαίνεται -πέρα από την κατάρρευση ενός μεσαιωνικού καστρομονάστηρου στις Στροφάδες, τα νησάκια κοντά στη Ζάκυνθο.

* Ο Εγκέλαδος όμως βοήθησε να έρθει στην επιφάνεια η βυζαντινή δυναστεία των Παλαιοντολόγων, αν τουλάχιστον πιστέψουμε το σουπεράκι του Αντένα!

Μένει να βρεθεί ιστορικός και να αφηγηθεί τα λαμπρά κατορθώματα των ένδοξων Παλαιοντολόγων!

* Και για να συνεχίσουμε με σεισμικό μεζεδάκι, φίλος στέλνει ρεπορτάζ για τον σεισμό, στο οποίο διαβάζουμε:

Η έντονη μετά σεισμική ακολουθία βρισκεται σε υποθαλάσσια περιοχή 45 χιλιόμετρα ΝΝΔ της Ζακύνθου….

Σχιζολεξία βέβαια, αλλά που μπορεί να οφείλεται στον κορέκτορα ή γενικά στις ρυθμίσεις των κειμενογράφων της κινητής συσκευής, διότι έχω παρατηρήσει ότι όποτε πληκτρολογώ πολυσύλλαβη σύνθετη λέξη μού την προτείνουν διαμελισμένη.

Σε μια πρώτη μορφή, το άρθρο είχε τις μονάδες Ρίχτερ γραμμένες στο λατινικό, δηλ. μέγεθος 6.4 βαθμών της κλίμακας Richter… που το είχα βρει αδικαιολόγητο και άξιο σχολιασμού, αλλά φαίνεται πως το βρήκαν και εκείνοι διότι τώρα το άλλαξαν σε Ρίχτερ -και καλά έκαναν.

* O Σκάι έχει ιδιαίτερα προχωρημένες επιδόσεις στην παραμορφωμένη παρουσίαση στοιχείων σε διαγράμματα, όπως θα θυμάστε ίσως από το παρελθόν, με την άνοδο να γυρίζει ανάποδα και να γίνεται πτώση, ή το 43 να είναι μεγαλύτερο από το 49,5.

Έναν καινούργιο τρόπο παραμόρφωσης είδαμε σε πρόσφατη εκπομπή, όπου τα ποσοστά (που έχουν κάποια σχέση με τη συμφωνία των Πρεσπών, δεν κατάλαβα ποιαν ακριβώς) του δεξιού διαγράμματος βγάζουν άθροισμα 30+6+54 = 100. Όποιος θέλει 30+6+54 να κάνει άθροισμα 90 να πάει στη Βόρεια Κορέα.

Παρεμπιπτόντως, θυμάμαι έναν καθηγητή στο Πολυτεχνείο, που μας έλεγε όταν γράφαμε εργασίες: ό,τι λάθος και να έχετε στην εργασία κανείς δεν θα το προσέξει, αλλά αν τα ποσοστά σας δεν βγάζουν 100 άθροισμα θα το δουν όλοι.

* Λέει φίλος, που ασχολείται με τη μουσική:

Πριν από λίγο, σε εκπομπή του 3ου προγράμματος με ψαγμένο ‒υποτίθεται‒ εκφωνητή, ακούστηκε ότι ο Ντεμπισί τη μικρή του κόρη τη φώναζε χαϊδευτικά «Τσουτσού».

Η κόρη του Ντεμπισί είχε το χαϊδευτικό όνομα Chouchou, το οποίο όμως στα γαλλικά προφέρεται, φυσικά, Σουσού (με το σ παχύ) όχι… Τσουτσού!

* Πολλά μεζεδάκια γέννησε η υποτιθέμενη εισβολή μαθητών στο γραφείο του υπουργού Παιδείας Κ. Γαβρόγλου. Σχολιάστηκε ιδιαίτερα το… ακατάστατο γραφειο (το δικό μου είναι χειρότερο)

Σχολιάζοντας μια σχετική φωτογραφία, η πρώην υπουργός (Παιδείας, κιόλας) κ. Άννα Διαμαντοπούλου έκανε μια γκάφα που θεωρώ πως αποτελεί υποπερίπτωση του νόμου του Μέφρι. Θέλοντας να ψέξει τον τωρινό υπουργό (καθόλου κομψό αυτό, μεταξύ μας, ειδικά με βάση το έργο της στην ίδια θέση) για την ακαταστασία του γραφείου του, ανέβασε ένα τουίτ στο οποίο γράφει για «πρΩτυπο» μελλοντικού πρωθυπουργού -εννοώντας τον νεαρό συνδικαλιστή που μιλάει με τον υπουργό- με ένα Ωμέγα από εδώ μέχρι το Hotel Bilderberg.

Το λάθος δεν μπορεί να χρεωθεί στον κορέκτορα, είναι νέτη και σκέτη ανορθογραφία, με έλξη από το «πρώτος». Σε πολλούς συμβαίνει, αλλά είναι πολύ διασκεδαστικό όταν συμβαίνει σε κάποιαν που κόπτεται τόσο κραυγαλέα για την αριστεία!

Πολλοί σχολίασαν την ανορθογραφία της πρώην υπουργού, αλλά κατ’ εμέ υπάρχει κι άλλο λάθος, σοβαρότερο -σοβαρότερο επειδή είναι νοηματικό. Έστω ότι το γράφουμε σωστά, «πρότυπο». Θα ήταν σωστό στην ορθογραφία, αλλά στέκει στο νόημα; Είναι ο νεαρός μαθητής «πρότυπο μελλοντικού πρωθυπουργού» ή μήπως ήθελε να πει κάτι σαν «πρόπλασμα» εννοώντας βέβαια ότι και ο σημερινός πρωθυπουργός είχε συνδικαλιστική δράση από μαθητής;

Θεοί και ποιητές μάταια παλεύουν με του Έρωτα τα βέλη

Τα Χριστούγεννα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα ο δεύτερος τόμος από τη σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση«. Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) είχε κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχα παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο στις αρχές του Γενάρη 2017. Σκόπιμα καθυστέρησα την παρουσίαση του δεύτερου τόμου για να συμπέσει με την αρχή του καλοκαιριού, που οι περισσότεροι έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Να πω παρενθετικά ότι σε καναδυο βδομάδες θα δημοσιευτει στο ιστολόγιο και το σχεδόν καθιερωμένο τέτοια εποχη βιβλιοφιλικό άρθρο, με προτασεις βιβλίων για το καλοκαιρι, όμως εκρινα πως το βιβλίο του Μπουκάλα αξίζει αυτοτελή παρουσίαση.

Αξίζει αυτοτελή παρουσίαση επειδή νομίζω ότι αυτά τα δοκίμια του Μπουκάλα υποσχονται να αποτελέσουν σημαντικότατο όχι εκδοτικό αλλά πνευματικό γεγονός. Ο γενικός τίτλος της σειράς είναι «Πιάνω γραφη να γράψω – Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» και ο χαλκέντερος Παντελής σχεδιάζει να την ολοκληρώσει σε δέκα τόμους, που οι περισσότεροι έχουν αρχίσει να γράφονται.

Και όταν λέμε για τομους, κυριολεκτούμε. Ο δεύτερος τόμος της σειράς, που θα παρουσιάσω σήμερα, φτανει τις 832 σελίδες από τις οποίες το ένα τρίτο είναι σημειώσεις -ο πρώτος τόμος έπιανε «μόνο» 600 σελίδες με την ίδια αναλογία. Ο επιβλητικός όγκος μπορει να προκαλει δέος και να αποθαρρύνει επίδοξους αναγνωστες -αλλά θα ήταν λάθος, διότι το βιβλίο του Μπουκάλα δεν σε αναγκάζει να το διαβάσεις απο την αρχή ως το τέλος, αφού τα επιμέρους κεφάλαια και υποκεφάλαια είναι σε μεγαλο βαθμό αυτοτελή.

Όπως είχα γράψει και για το πρώτο βιβλίο της σειράς: Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους και που οδηγούν αργά αλλά σταθερά, και απολαυστικά, στην κορύφωση.

Το περιεχόμενο του δεύτερου τόμου είναι η άγρια και σκοτεινή πλευρά του έρωτα, όπως εκφράζεται μέσα απο τα δημοτικά τραγούδια αλλά και την επώνυμη ποίηση. Ο πόθος, που συνήθως εκλαμβάνεται σαν πάλη, είναι αντικείμενο του πρώτου μέρους, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο Εμπόλεμος έρωτας. Στα επομενα δύο μέρη, Ο έρωτας σαν εκούσια σφαγή, και Το σφαγείο του έρωτα, τα πράγματα σοβαρεύουν και το αίμα ρέει ποτάμια. Στο τέταρτο μέρος, Το όνομα, το αίτημα, το αίμα, με όχημα το δημοτικό τραγούδι του Δήμου και με εξαντλητική μελέτη των μοτίβων του, ολοκληρώνεται η εξέταση του θέματος.

Μεζεδάκια χωρίς γύρο

Ο τίτλος του σημερινού μας πολυσυλλεκτικού σημειώματος είναι φυσικά παρμένος από την είδηση που έπεσε σα βόμβα χτες και που έχει προκαλέσει κατακραυγή απειλώντας να μετατρέψει ακόμα και ένθερμους ευρωπαϊστές σε αδιάλλακτους ευρωσκεπτικιστές, ορκισμένους εχθρούς της ΕΕ και των θεσμικών οργάνων της.

Εννοώ βέβαια την είδηση για την απαγόρευση του γύρου, που σχεδιάζει τάχα να επιβάλει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Λέω «τάχα», διότι η σχετική είδηση, παρά τους τίτλους των σχετικών άρθρων (παράδειγμα) δεν αφορά βεβαίως την απαγόρευση του γύρου αλλά το αν θα επιτρέπονται ή όχι φωσφορικά άλατα στον κατεψυγμένο γύρο. Η πρόταση της Κομισιόν είναι να επιτρέπονται και η επιτροπή Περιβάλλοντος και Δημόσιας Υγείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου διαφώνησε. Το νομοσχέδιο θα πάει στην Ολομέλεια και αν απορριφθεί η Επιτροπή θα πρέπει να παρουσιάσει νέο. Αλλά ούτως ή άλλως το επίδικο δεν είναι η απαγόρευση του γύρου αλλά η χρήση φωσφορικών αλάτων.

Η είδηση πάντως στάθηκε αφορμή για άφθονα πνευματώδη σχόλια στη μπλογκόσφαιρα, για παράδειγμα (διασκευάζω): Όταν ήρθαν να απαγορέψουν τη συκωταριά, δεν αντέδρασα, δεν την έτρωγα και πολύ. Όταν απαγόρεψαν τα μυαλά, δεν είπα τίποτα, δεν μου άρεσαν καθόλου. Κι όταν ήρθαν για το πιτόγυρο, δεν είχε μείνει κανείς να διαμαρτυρηθεί.

Σε κάποιον ιστότοπο η σχετική «είδηση» (τα εισαγωγικά τα βάζω σκόπιμα) είχε τίτλο: Η ΕΕ «θέλει» να απαγορεύσει τον γύρο.

Παρακαλώ όποιον προαιρείται να μου πει ποιο νόημα έχουν αυτά τα εισαγωγικά.

* Στο ίδιο άρθρο, το ντονέρ γράφεται ξενοπρεπώς και… λανθασμένα, donner. Αυτό θα πει «δίνω» στα γαλλικά και «βροντή» (αν θυμαμαι καλά) στα γερμανικά. Το ντονέρ γράφεται διεθνώς döner, αλλά ποιος ο λόγος να το γράψουμε στα ξένα; Δεν έχει καθιερωθεί εδώ και δεκαετίες στα ελληνικά; Τελικά αυτή η συνήθεια, όποια λέξη θεωρούμε πως είναι ξένης προέλευσης να την γράφουμε με το λατινικό αλφάβητο είναι κάτι σαν γλωσσική ξενοφοβία.

(Για τα λεξιλογικά του γύρου μαλλον αξίζει άρθρο -ας μην επεκταθώ λοιπόν σήμερα).

* Και συνεχίζουμε με τα υπόλοιπα μεζεδάκια. Ένας νεολογισμός που ακούστηκε αρκετά αυτές τις μέρες ήταν η «επιτιμοποίηση». Τον ακούσαμε με αφορμή τις διαμαρτυρίες πολλών πολιτών που ζητούσαν από το ΑΠΘ να μην ανακηρύξει επίτιμο διδάκτορα τον μητροπολίτη Άνθιμο Θεσσαλονίκης -μια διαμαρτυρία που προς το παρόν ανάγκασε τις αρχές του ΑΠΘ να αναβάλουν την ανακήρυξη επικαλούμενες, διπλωματικά ίσως, «προβλήματα οργάνωσης».

Μπορεί να μη σας αρέσει η «επιτιμοποίηση», αλλά σαν ευκαιριακός σχηματισμός καλά την κάνει τη δουλειά του μερικές φορές -η περίφραση έχει τα δικά της προβλήματα που κάποτε ειναι περισσότερα.

Σε κάποιο άρθρο πρόσεξα την εξής διατύπωση:

Έκκλιση στις πρυτανικές αρχές για να αποτρέψουν τον ευτελισμό της διάκρισης του επίτιμου διδάκτορα του Α.Π.Θ. με την απονομή του στον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμο από πολίτες στο Avaaz

Πέρα από την… παρέκκλιση που μετέτρεψε την έκκληση σε έκκλιση (και ευτυχώς όχι σε έκλυση, ηθών ή αερίων), προσέξτε το μακροβούτι που υπάρχει στην πρόταση, όπου η έκκληση γίνεται «από πολίτες στο Avaaz» αφού μεσολαβήσουν 23 λέξεις, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να χάνει τον μπούσουλα -άσε που θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι η απονομή του τίτλου στον Άνθιμο γίνεται από πολίτες!

* Φίλος του ιστολογίου στέλνει την φωτογραφία αριστερά, όπου βλέπουμε ότι εξαιρούνται από την απαγόρευση στάθμευσης τα «αυτοκίνητα κατ’ οίκον»

Λογικό είναι, αν θέλει κάποιος να παρκάρει το αυτοκίνητό του στο σαλόνι του γιατί να μην μπορεί να το κάνει;

Όταν δούμε για «διανομή κατοίκων» να αρχίσουμε να ανησυχούμε.

* Σε ενδιαφέρον άρθρο με έγχρωμες φωτογραφίες από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βλέπουμε τη φωτογραφία ενός γερμανικού πολεμικού και διαβάζουμε στη λεζάντα ότι:

Η γερμανική ναυαρχίδα «Admiral Hipper« εγκαταλείφθηκε σε ξηρή αποβάθρα στο Κίελο της Γερμανίας

Τι θα πει «ξηρή αποβάθρα»; Τίποτα. Ολοφάνερα στο πρωτότυπο υπήρχε ο όρος «dry dock» (ή drydock μονολεκτικά) το οποίο στα ελληνικά ονομάζεται «δεξαμενή ναυπηγείου» ή σκέτο «δεξαμενή». Το πλοίο που πηγαίνει στο dry dock δεξαμενίζεται.

* Γκάφα του in.gr σε άρθρο για την απονομή κάποιου τιμητικού τίτλου στο θωρηκτό Αβέρωφ. Εβαλαν λάθος φωτογραφία, κάποιου άλλου, σαφώς νεότερου, πολεμικού! Αψευδής μάρτυς η οθονιά αριστερά. Στη συνέχεια βέβαια το διόρθωσαν.

* Και άλλα προβληματικά εισαγωγικά σε άρθρο για τη Μαύρη Παρασκευή:

Λαβράκια «έπιασε» το ΣΕΠΕ τη Black Friday

Όπως λέει ο φίλος που το στέλνει, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν λαβράκια. Αν τα έπιασε, αυτό παίζεται.

* Θα θυμάστε ίσως την υπόθεση της μικρής Μαντλίν, το κοριτσάκι που έχει εξαφανιστεί εδώ και 10 χρόνια και το αναζητούν διαρκώς οι γονείς του. Μια φοιτήτρια ισχυρίστηκε ότι είναι η Μαντλίν -και το σχετικό άρθρο μάς πληροφορεί ότι  «Έτσι κι αλλιώς οι θεωρίες συνωμοσίας για το τι απέγινε η μικρή Μαντλίν δίνουν και παίρνουν κατά καιρούς. Ωστόσο η φοιτήτρια αυτή έβαλε το κερασάκι στην -πικρή και άγευστη- τούρτα…»

Αν είναι πικρή η τούρτα, πώς είναι άγευστη;

Και πιο κάτω:

Ας τα πάρουμε, όμως, από την αρχή. Η Harriet Brookes, περί ούσα ο λόγος, έστειλε ένα μήνυμα…

Ο συντάκτης είχε κάπου ακούσει το «περί ου ο λόγος», συνειδητοποίησε ότι είναι αρσενικό στην ξένη γλώσσα στην οποία επέλεξε να γράφει και θέλησε να το μετατρέψει σε θηλυκό -κι επειδή την ξένη αυτή γλώσσα δεν την ξέρει τόσο όσο τη γλώσσα του μπαμπά του, μπέρδεψε το «ης» που είναι το θηλυκό του «ου» σε αυτή τη γλώσσα, με το «ούσα» που είναι το θηλυκό του «ων».

Ωστόσο, πρόκειται για αναδημοσίευση. Στην αρχική πηγή το «περί ούσα» έχει διορθωθεί, ύστερα από σχόλιο αναγνώστη (δείτε τον διάλογο αν δεν βαριέστε).

* Το Φέισμπουκ συνηθίζει να εμφανίζει, ανάμεσα στις δημοσιεύσεις των φίλων σου, και διαφημιστικές δημοσιεύσεις, εμπορικές ή πολιτικές, που τις συνοδεύει με την ένδειξη «Χορηγούμενη».

Σε έναν φίλο, εμφανίστηκε «χορηγούμενη» η δημοσίευση αριστερά, που προέρχεται από σελίδα ονομαζόμενη «Ειδήσεις υγείας».

Είναι βέβαια μια είδηση που ενδιαφέρει όλους τους «Έλληνοι», αλλά δεν κλικάρισα κι έτσι δεν ξέρω τι ακριβώς πράγμα είναι αυτό το φτηνό που θα «αποκαθιστήσει» τους χόνδρους!

* Δημοσιεύτηκε η προκήρυξη της δημοπρασίας για τις τηλεοπτικές άδειες.

Στον τίτλο της προκήρυξης βρίσκουμε ένα καταπληκτικό κομπολόι από 15 αλλεπάλληλες γενικές:

Προκήρυξη δημοπρασίας για τη χορήγηση επτά (7) αδειών παρόχων περιεχομένου επίγειας ψηφιακής τηλεοπτικής ευρυεκπομπής ελεύθερης λήψης εθνικής εμβέλειας ενημερωτικού προγράμματος γενικού περιεχομένου.

Ωστόσο, δεν είναι ρεκόρ. Ο τίτλος είναι ακριβές αντίγραφο της προηγούμενης προκήρυξης, που είχε κριθεί αντισυνταγματική επειδή δεν είχε προκηρυχθεί από το ΕΣΡ, όπως αυτή.

Μάλιστα, στην προηγούμενη προκήρυξη υπήρχαν 16 γενικές αφού ο αριθμός των αδειών τότε ήταν 4, και οι τέσσερις άδειες κλίνονται (τεσσάρων αδειών, άλλη μια γενική).

Να πούμε πάντως ότι πέρυσι που είχαμε συζητήσει ξανά το μακρινάρι αυτό, είχε εκφραστεί αντίρρηση, όχι αβάσιμη, για τον τρόπο καταμέτρησης.

* Κι ένα γιαπωνέζικο μεζεδάκι.

Όχι σούσι, αλλά οι διαφημιστικές επιγραφές στη βιτρίνα ενός μαγαζιού στην Ιαπωνία που ανακοίνωναν Fuckin’ sale all 20% off, προφανώς επειδή οι υπεύθυνοι είχαν την εντύπωση ότι fuckin θα πει «υπέροχος, τεράστιος» ή κάτι ανάλογο -όπως κάποιοι τουρίστες στην Ελλάδα νομίζουν ότι malaka σημαίνει «φίλε».

Βέβαια, με 20% μονάχα δεν νομίζω ότι δικαιολογείται το fuckin.

* Θα διαβάσατε ίσως ειδήσεις για τον τάφο «του Ιησού» και τη σχετική δουλειά που κάνουν επιστήμονες του ΕΜΠ (συνάδελφοι μάλιστα, χημικοί μηχανικοί με επικεφαλής την Τόνια Μοροπούλου).

Πάντως, ο τίτλος στο ρεπορτάζ του tvxs «ΕΜΠ – National Geographic: Ο τάφος του Ιησού στην Ιερουσαλήμ είναι αυθεντικός» είναι εντελώς παραπλανητικός. Δείτε πόσο διαφορετικός είναι ο τίτλος του άρθρου του National Geographic: Age of Jesus Christ’s Purported Tomb Revealed -αλλά και μέσα στο άρθρο δηλώνεται ότι «Αν και είναι αρχαιολογικά αδύνατον να επιβεβαιωθεί ότι ο τάφος είναι το σημείο ταφής ενός Εβραίου που ήταν γνωστός ως Ιησούς από την Ναζαρέτ και ο οποίος σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη σταυρώθηκε στην Ιερουσαλήμ το 30 ή το 33 μΧ, οι νέες επιστημονικές χρονολογήσεις επιβεβαιώνουν πως η πρώτη κατασκευή του ταφικού μνημείου έγινε την εποχή του Κωνσταντίνου, του πρώτου Χριστιανού αυτοκράτορα της Ρώμης«.

Το άρθρο του tvxs δεν αποφευγει τις τσαπατσουλιές, όπως:  Αλλοι υποστήριζαν ότι προέρχεται από την περίοδο των Σταυροφορειών, ενώ άλλοι υποστήριζαν ότι είναι πρωθύστερη.

Πρωθύστερο είναι κάτι που προηγείται ενώ θα έπρεπε να έπεται. Η πλάκα είναι προγενέστερη, υποθέτω.

Και μετά: …αυτή η μαρμάρινη πλάκα ήταν η πρώτη εκείνη που τοποθετήθηκε επί επί Ρωμαϊκής εποχής, υπό τις εντολές του Μέγα Κωνσταντίνου, στο πρώτο ταφικό μνημείο για τον Χριστό.

Αν δεν τον πούμε μονολεκτικά, όπως τον Μεγαλέξαντρο, ο Μέγας Κωνσταντίνος κλίνεται: «του Μεγάλου Κωνσταντίνου».

Aλλά υπάρχει και μεταφραστικό λάθος, στο σημείο όπου λέγεται ότι:

Η αποστολή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου στην Ιερουσαλήμ ένα χρόνο νωρίτερα με σκοπό να βρει τον τάφο του Ιησού, εστίασε σε έναν ναό που είχε χτιστεί 200 χρόνια νωρίτερα. Οι Ρωμαίοι τον αναστήλωσαν και ανακάλυψαν έναν τάφο, σκεπασμένο από μια «σπηλιά» ασβεστόλιθου.

Στο αγγλικό κείμενο: The Roman temple was razed. Τον κατεδάφισαν, δεν τον αναστήλωσαν!

* Ένα γράμμα μπορεί να κάνει μεγάλη διαφορά σε μια λέξη, ακόμα και να απειλήσει διπλωματικό επεισόδιο, οπως στο σουπεράκι του Σταρ, όπου η «επίσκεψη» Ερντογάν γίνεται «επισκευή»!

* Πιο πάνω είδαμε τον νεολογισμό «επιτιμοποίηση». Ένας ακόμα νεολογισμός στο επόμενο θέμα μας, η λέξη «πολιτότητα», που αποδίδει το citizenship / citoyenneté.

Ο όρος κοντεύει να καθιερωθεί. Παλιότερα λέγαμε «η ιδιότητα του πολίτη», αλλά είπαμε και προηγουμένως ότι οι περιφραστικές αποδόσεις μειονεκτούν.

Στην Κύπρο φαίνεται πως ο όρος «πολιτότητα» χρησιμοποιείται πολύ. Θεσπίστηκε μάλιστα και βραβείο «Εθελοντών εργαζομένων και ενεργούς πολιτότητας«.

Δεν έχω πρόβλημα με τον όρο «πολιτότητα» ούτε με την ενεργό πολιτότητα, αλλά στη γενική δεν μπορεί να κάνει «της ενεργούς». Δεν ειναι ούτε «η ενεργής», ούτε… «η ενεργού». Είναι η ενεργός και έχει γενική «της ενεργού», κι αν θέλουμε να το πούμε δημοτικότερα θα πούμε πως είναι «η ενεργή» με γενική «της ενεργής» (ή η ενεργητική).

* Χτες ήταν η Παγκόσμια Ημέρα για το AIDS. Στο τουίτ αριστερά πρόσεξα δυο μεταφραστικά λάθη.

Το ένα, που επισημαίνεται, είναι τα μεταχειρισμένα… εμβόλια. Στο αγγλικό πρωτότυπο λέει sharing injecting equipment, που μπορεί να αποδοθεί «σύριγγες» και πάντως όχι εμβόλια.

Το άλλο, που δεν επισημαίνεται, είναι στο σημείο 4, όπου η μετάδοση του ιού HIV δεν γίνεται από «νοθευμένη» μετάγγιση αίματος αλλά από «μετάγγιση μολυσμένου αίματος».

* Επιστολογράφος της Καθημερινής, με ύφος πολλών καρδιναλίων, αντικρούει προηγούμενον επιστολογράφο σχετικά με κάτι που είχε γράψει ένας Γάλλος διπλωμάτης του 19ου αιώνα για τους Έλληνες, και τονίζει: …ο περί ου ο λόγος J.A. Combinau… δυο και τρεις φορές.

Λοιπόν, ο περί ου ο λόγος Combineau δεν υπάρχει, διότι ο διπλωμάτης αυτός λεγόταν J.A. de Gobineau. Τρία λάθη σε ένα όνομα πρέπει να είναι κάποιο είδος αριστείας.

* Τις προάλλες, ο Παντελής Μπουκάλας είχε επικρίνει από τη στήλη του ένα λάθος του Πάνου Καμμένου (διετάχθει αντί διετάχθη) και ένα της Εστίας (κυβίσθησις αντί κυβίστησις).

Η Εστία απάντησε, και χτες ο Μπουκάλας ανταπάντησε. Συμφωνώ με αυτό που γράφει: Συχνά ο πόθος της αρχαιοφάνειας οδηγεί σε αναδρομική υπερδιόρθωση, όπως στην «κυβίστηση»· το ταυ κρίθηκε μάλλον λαϊκιστικό σφάλμα, οβελίστηκε και αντικαταστάθηκε από το θήτα, το οποίο επιστρατεύεται συχνά σαν δείκτης υψηλής εγγραμματοσύνης.

Όπως, ας πούμε, το «να εξεταστεί» μπορεί να γίνει λογιότερο και να ακούγεται ενδοξότερο και επισημότερο αν το κανουμε «να εξετασθεί» κάποιοι υπερδιορθώνουν την «κυβίστηση» σε «κυβίσθηση». Πολύ συχνή υπερδιόρθωση είναι και το «άνδρον» αντί για «άντρο». Τον «νάπτη» τον έχω συναντήσει μόνο σε παρωδίες.

* Και μια πολύ ευχάριστη ανακοίνωση.

Η φίλη Σοφία Κολοτούρου, που περιστασιακά σχολιάζει και στο ιστολόγιο, βραβεύτηκε (εξ ημισείας με τον Δημ. Αγγελή) με το Κρατικό βραβείο ποίησης, για τη συλλογή της «Η τρίτη γενιά».

Συγχαρητήρια, Σοφία!

 

Το «λυτρισμικό» και η αντοχή της γλώσσας (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Είχα πει ότι φέτος το καλοκαίρι, επειδή τρέχω και δεν φτάνω, θα βάζω αρκετά σύντομα άρθρα ή επαναλήψεις παλιότερων ή αναδημοσιεύσεις άρθρων από άλλα έντυπα. Ως τώρα αυτήν την… υπόσχεση δεν την έχω τηρήσει όσο θα έπρεπε, όμως το άρθρο που αναδημοσιεύω σήμερα θα το αναδημοσίευα έτσι κι αλλιώς, διότι είναι γραμμένο από έναν έξοχο μελετητή (και) της γλώσσας μας που ταυτόχρονα είναι και μάχιμος γραφιάς και εξετάζει θέματα με τα οποία κατεξοχήν ασχολείται το ιστολόγιο, όπως είναι τα γλωσσικά δάνεια και οι νεολογισμοί. Θέλω να πω, δεν το αναδημοσιεύω για να γλυτώσω τον κόπο να γράψω δικό μου άρθρο -άλλωστε θα σχολιάσω κι εγώ τα γραφόμενα του φίλου Παντελή.

Το «λυτρισμικό» του τίτλου είναι η απόδοση του νεολογισμού ransomware, όπως χαρακτηρίζεται το κακόβουλο λογισμικό που πρόσφατα χτύπησε υπολογιστές σε ολόκληρο τον κόσμο: σου κλειδώνει τα αρχεία και για να τα ξεκλειδώσεις και να μπορείς να τα χρησιμοποιήσεις πρέπει να πληρώσεις ένα όχι εξωφρενικό ποσό, που συνήθως είναι εκφρασμένο στο ηλενόμισμα Bitcoin.

Όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε να πούμε ότι στην αργκό της πληροφορικής συνηθίζεται να κατασκευάζονται ευκαιριακοί όροι με κατάληξη σε -ware, πάνω στο πατρόν των software/hardware, και σε αυτό το μοτίβο εντάσσεται και το ransomware. Στην ελληνική οροδοσία στον τομέα της πληροφορικής, συνηθίζεται οι ευκαιριακοί αυτοί όροι να αποδίδονται με νεολογισμούς σε -ισμικό, ακριβώς πάνω στο πατρόν του «λογ-ισμικό» (software) ενώ και το hardware, που παλιότερα το είχαμε πει «υλικό» τώρα όλο και περισσότερο το λέμε «υλισμικό» μεταξύ άλλων για να αποφύγουμε την ασάφεια και το μπέρδεμα με το material κτλ.

Σε ένα λεξικό πληροφορικής που είχε βγει το 2008 βρίσκω τέτοιους όρους όπως nagware = ενοχλησμικό (πρόκειται για το δοκιμαστικό λογισμικό που για να σε σπρώξει να αγοράσεις την κανονική του έκδοση παρεμβάλλει διάφορες ενοχλητικές υπενθυμίσεις κατά τη λειτουργία του) ή hijackware = αιχμαλωτισμικό. Δεν μακροημέρευσαν αυτοί οι όροι, δεν γκουγκλίζονται καν (λάθος: τώρα γκουγκλίζονται) αλλά το λυτρισμικό μάλλον θα μείνει -η επιτυχία ενός όρου είναι σε ένα βαθμό συνάρτηση και της τριβής. Η ΕΛΕΤΟ πάντως χρησιμοποιεί, με μέτρο, την αντιστοιχία -ware = -ισμικό, και το ίδιο κάνω κι εγώ στις μεταφράσεις μου.

Αλλά είπα πολλά, οπότε θα δώσω τον λόγο στο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα (η αρχική δημοσίευση εδώ). Παρεμβάλλω καναδυό δικά μου σχόλια που τα βάζω με πλάγια.

Το «λυτρισμικό» και η αντοχή της γλώσσας

Άλλες λέξεις τις μαθαίνουμε ακούγοντάς τες, από τη νηπιακή ηλικία κι ώς τα γεράματά μας, κι άλλες τις πρωτοσυναντάμε γραμμένες, τυπωμένες σε βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά ή ιστοσελίδες. Η γλωσσική μας εκπαίδευση δεν σταματάει ποτέ, και πάντα η ικανότητά μας να οικειοποιούμαστε και να απομνημονεύουμε υπολείπεται της όρεξής μας να μαθαίνουμε. Οσο για την αναλογία ανάμεσα στις λέξεις της ακοής και τις λέξεις της όρασης, εξαρτάται από την ηλικία του καθενός, τη δουλειά, τις παρέες, τις σχέσεις του με το διάβασμα· γενικότερα, εξαρτάται από τον τόπο όπου γεννιέται και τον χρόνο. Το τυχαίο καθορίζει ποια μοίρα θα διανύσει αυτό το μάτσο γονίδια που αποτελεί τον καθένα μας. Επίσης τυχαίο είναι, και τελικά αδιάφορο, αν έναν καινούργιο όρο τον πρωτογνωρίζεις διαβάζοντάς τον ή ακούγοντάς τον.

Τον όρο «λυτρισμικό» έτυχε να τον συναντήσω πρώτη φορά γραμμένο σε κάποιο σάιτ, όχι πολύ καιρό πριν. Τα συμφραζόμενα επέτρεψαν τη γρήγορη αποκωδικοποίησή του. Η λέξη ήταν ενταγμένη σε μια είδηση για τους μπελάδες που προκάλεσε οικουμενικώς κάποιος νέος ψηφιακός ιός, από αυτούς που κατασκευάζει κάθε κρατική μυστική υπηρεσία που σέβεται την παράδοσή της, κι ύστερα πέφτουν στα χέρια ιδιωτών κατεργαραίων, από τους αναρίθμητους που λυμαίνονται το Διαδίκτυο. Στο Διαδίκτυο βρήκα και τον ορισμό: «Το λυτρισμικό, γνωστό και ως ransomware, είναι λογισμικό κακόβουλης λειτουργίας υπολογιστή που περιορίζει την πρόσβαση στα αρχεία σας ή τα κρυπτογραφεί, ενώ μπορεί ακόμα και να σας εμποδίσει να χρησιμοποιείτε τον υπολογιστή σας εντελώς. Στη συνέχεια, προσπαθεί να σας εξαναγκάσει να πληρώσετε χρήματα (λύτρα), για να αποκτήσετε ξανά πρόσβαση σε αυτά».

Εχουμε λοιπόν παραγωγή μιας νέας λέξης, έστω με πρότυπο κάποια ξένη, αγγλική, το «ransomware», που πλάστηκε κατά το «software» και το «hardware» (με πρώτο συνθετικό το «ransom» = λύτρα ή εξαγορά διά λύτρων). Το «ransomware» δεν υπάρχει βέβαια σαν λήμμα στο σαραντάχρονο «Αγγλοελληνικόν λεξικόν» του οίκου «Penguin Books» που χρησιμοποιώ, αφού αποτελεί καρπό των υπερτεχνολογικών καιρών μας. Το δικό μας «λυτρισμικό» δεν μεταφράζει μηχανικά κάποιο «lytrismic», για παράδειγμα, ώστε να το μεταφέρει στα ελληνικά, και μάλιστα με την επηρμένη σιγουριά ότι πρόκειται για αντιδάνειο, «πάλι μας χρωστάνε» κ.τ.λ. Με την επινόηση της νέας ελληνικής λέξης αποδίδεται το νόημα της ξένης, η ουσία της. Στην περίπτωση αυτή συμβαίνει νομίζω κάτι ουσιωδέστερο και δημιουργικότερο απ’ ό,τι όταν εισάγονται στην ελληνική, σαν ήχος πρώτα, ο «hacktivism» και ο «hacktivist», ο «χακτιβισμός» και ο «χακτιβιστής», δηλαδή ο χάκερ-ακτιβιστής, ο πειρατής που διεισδύει στο Ιντερνετ για να προωθήσει κάποιο πολιτικό ή κοινωνικό μήνυμα.

Ελληνική λέξη είναι και ο «χακτιβιστής», ή θα γίνει με τον καιρό και με τη χρήση. Ελληνική και ο χάκερ, έχει άλλωστε λεξικογραφηθεί. Λήμμα «χάκερ» υπάρχει τόσο στο «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας» του Γ. Μπαμπινιώτη όσο και στο «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών, τη σύνταξη και την επιμέλεια του οποίου υπογράφει ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ως επικεφαλής συνεργατικής ομάδας. Στο Λεξικό της Ακαδημίας μάλιστα παρατίθενται και τα λήμματα «χακεριά» (και «χακιά», στην αργκό) και «χακεύω». Σε αυτά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τις λέξεις χακάρω (κατά το σερφάρω), χακεράς, χακερόνι και χακάρισμα, η ύπαρξη και η ευρεία χρήση των οποίων δείχνει πως ο μητρικός όρος είναι ήδη κατακτημένος. Οχι απλώς εξελληνισμένος αλλά ελληνικός.

Αν θα βρεθεί, και πότε, κάποιος αποφασισμένος να πάρει τη σκυτάλη από τον Στέφανο Κουμανούδη και να εκπονήσει και αυτός μια «Συναγωγή νέων λέξεων» υπό των λογίων αλλά και του δήμου πλασθεισών, δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Και μάλλον ομάδα ασκητών θα ’πρεπε να αναλάβει αυτή τη δουλειά, όχι ένας. [Κάνει κάποια δουλειά προς αυτή την κατεύθυνση η Ακαδημία Αθηνών με το Δελτίο Νεολογισμών της -Ν.Σ.] Και τα λεξικά που ήδη κυκλοφορούν, πάντως, δείχνουν με τη συνεχώς διευρυνόμενη ύλη τους πως η γλώσσα μας δεν πνέει τα λοίσθια, όπως πεισματικά διατείνονται οι κήρυκες του θανάτου της και τελεστές των μνημοσύνων της. Το «λυτρισμικό» δεν το περιέχουν βέβαια, δεν έχουν προλάβει, άλλωστε ποτέ τα λεξικά δεν προλαβαίνουν τη γλωσσική δημιουργία. Το «λογισμικό» όμως το έχουν αποθησαυρίσει από χρόνια. Εχουν επίσης καταγράψει τις λέξεις που γέννησε η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του Διαδικτύου και η ανάγκη των ανθρώπων να συνεννοούνται μεταξύ τους για όσα τα αφορούν.

Το Λεξικό Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στην επανεκτύπωση της α΄ έκδοσης του 1998 που κοιτάζω, δίνει τα λήμματα «κυβερνοπάνκ» και «κυβερνοχώρος». Νεότερο το Λεξικό Χαραλαμπάκη, του 2014, είναι φανερά πλουσιότερο στην καταγραφή σύνθετων λέξεων με α΄ συνθετικό το «κυβερνο-». Στο κυβερνοπάνκ και τον κυβερνοχώρο προσθέτει δεκαπέντε λέξεις ήδη συχνές και στην προφορική γλώσσα και στη γραπτή, τη δημοσιογραφική και τη συγγραφική: κυβερνοδιάστημα, κυβερνοέγκλημα, κυβερνοεπίθεση, κυβερνοκατασκοπεία, κυβερνοκόσμος, κυβερνοκουλτούρα, κυβερνολογοτεχνία, κυβερνοναύτης, κυβερνοπειρατής, κυβερνοπόλεμος, κυβερνοπολίτης, κυβερνοσέξ, κυβερνοσφετερισμός, κυβερνοτέχνη, κυβερνοτρομοκρατία. Παλαιότερη όλων η κυβερνοκουλτούρα, που γεννήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1963, σαν «cyberculture». [Στην 2η έκδοση – 2η ανατύπωσή του (2005) το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει προσθέσει άλλα δύο κυβερνολήμματα: κυβερνοναύτης και κυβερνοπειρατής (και -τεία). Το παλαιότερο ΛΚΝ (1998) έχει μόνο το λήμμα «κυβερνοχώρος». ]

Σε άλλους καιρούς η ελληνική δανειζόταν και υιοθετούσε ξένες λέξεις, προσαρμοσμένες μορφολογικά και κλιτικά στο σύστημά της ή όχι, για να ονομάσει λ.χ. στοιχεία της ενδυμασίας και της δίαιτας. Και δεν πάω στη βαθιά αρχαιότητα, στον χιτώνα, τη χλαίνη, το σάνδαλον ή τον σίτον, το σύκον, το σήσαμον και το ερέβινθον, δάνεια όλα, όπως συμφωνούν οι περισσότεροι γλωσσολόγοι, από γλώσσες της Μεσογείου ή της Μικράς Ασίας. [Θα άξιζε ίσως ειδικό άρθρο για τα δάνεια της ελληνικής από τη λατινική. Μιλάμε για λέξεις πολύ βαθιά ριζωμένες στη γλώσσα και τη ζωή μας: σπίτι, σκάλα, μαντάτο, κάμπος, καμπάνα, κάγκελο κτλ.]  Μιλάω για το παντελόνι («αντιδάνειο» από το «Πανταλέων» διά του Pantaleone, χαρακτήρα της ιταλικής κομέντια ντελ άρτε; έστω), την μπλούζα, τη φούστα και τη φουστανέλα, τη γραβάτα και την κάλτσα, και για το πουλόβερ βέβαια ή το φούτερ. Αλλά και για το σάμαλι και τη σαντιγί, το παντεσπάνι, τους κεφτέδες (που δεν υποχώρησαν μπροστά στα προταθέντα «κρεατοσφαιρίδια») και τη μακαρονάδα· που μάλλον δεν θα την απολαμβάναμε με τον ίδιο ενθουσιασμό αν μας είχε πείσει η υπόθεση ότι κατάγεται από τη μεσαιωνική «μακαρία», το νεκρόδειπνο. Με την εισαγωγή αυτοκινήτων εισήχθησαν και λέξεις του τομέα τους, από τον λεβιέ ώς το σασμάν. Σήμερα υιοθετούμε όρους των κομπιούτερ και του Ιντερνετ, αναπλασμένους ή μη, ατόφιους ή προσαρμοσμένους.

Δύναμη και πλούτος είναι για τις γλώσσες ο δανεισμός, όχι αδυναμία και φτώχεια. Μήπως δεν είναι παντοδύναμη η αγγλική, που λέμε ότι δανείστηκε από την ελληνική τη μία στις τρεις ή τέσσερις λέξεις της;

 

 

Σαρανταπεντάρια

Πολύ μας βασάνισε ο καύσωνας το τελευταίο τετραήμερο, αλλά τουλάχιστο μας έδωσε έμμεσα την αφορμή για το σημερινό σύντομο άρθρο -σύντομο, διότι γράφεται ενώ ακόμα έξω κάνει πολλή ζέστη, οπότε θα είμαστε λακωνικοί.

Το Σάββατο λοιπόν άκουσα στο αναγγελτικό κάποιου δελτίου ειδήσεων τον εκφωνητή να αναγγέλλει με στόμφο: Δείτε σε ποιες περιοχές της χώρας θα χτυπήσει ο υδράργυρος σαρανταπεντάρια!

Ο υδράργυρος βέβαια είναι πλέον σχήμα λόγου, αφού, αν δεν κάνω λάθος, εδώ και χρόνια έχει απαγορευτεί η πώληση θερμομέτρων με υδράργυρο -οπότε, αυτό που εννοείται είναι «σε ποια μέρη θα ανέβει η θερμοκρασία στους 45 βαθμούς Κελσίου».

Και πράγματι, στα κοινωνικά μέσα άρχισαν να εμφανίζονται φωτογραφίες (ψηφιακών) θερμομέτρων από αυτοκίνητα ή από κινητές συσκευές, με την ένδειξη να φτάνει στους 45 βαθμούς, ενώ είδα και βιντεάκια από τη Λάρισα που έδειχναν κάποιους να τηγανίζουν αυγά χωρίς φωτιά, μόνο με τη θερμότητα θερμοκρασία του ήλιου.

Σε κάποιο άλλο άρθρο μπορεί να μαζέψουμε τα κλισέ που χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι όταν έχει καύσωνα (καμίνι, σε σημείο βρασμού, λιώνει η άσφαλτος, στους Χ βαθμούς σκαρφάλωσε ο υδράργυρος) αλλά τώρα θα σταθούμε στα σαρανταπεντάρια.

Όπως θα περίμενε κανείς, η σημασία «σαρανταπεντάρι = θερμοκρασία 45 βαθμών» δεν είναι λεξικογραφημένη, και δεν θα μπορούσε να είναι. Τα λεξικά δεν είναι θησαυρός, να έχουν όλες τις άπαξ ειρημένες λέξεις και σημασίες της γλώσσας. Ελπίζω μάλιστα να μην χρειαστεί να λεξικογραφηθεί ποτέ αυτή η σημασία, δηλαδή να μην παγιωθούν οι καύσωνες τόσο που τα θερμοκρασιακά 45άρια να γίνουν κοινός τόπος.

Ωστόσο, το λήμμα σαρανταπεντάρι έχει βρει τη θέση του στα λεξικά, αλλά η λεξικογραφική κάλυψή του δεν είναι ούτε πλήρης, ούτε σωστή. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, αναφέρεται:

Του κερατά

Φυλλομετρούσα προχτές το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Συμποτικά επιγράμματα», που περιλαμβάνει 64 επιγράμματα από το 11ο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, που κατατάσσονται στην κατηγορία των συμποτικών -πολλά είναι πειραχτικά, σαν κι αυτό που έτυχε να προσέξω, και που θα δώσει το έναυσμα για το σημερινό μας άρθρο.

Είναι λοιπόν ένα επίγραμμα του Καλλικτήρος του Μανησίου, το εξής:

Ὅστις ἔσω πυροὺς καταλαμβάνει οὐκ ἀγοράζων,
κείνου Ἀμαλθείας ἁ γυνά ἐστι κέρας.

Χρειάζεται μετάφραση; Όχι βέβαια, διότι η ελληνική γλώσσα είναι μία και ενιαία. Επειδή όμως με διαβάζει κι ένας αλλοδαπός που μαθαίνει ελληνικά, παραθέτω την (όχι κατά λέξη, εννοείται) απόδοση του Παντελή Μπουκάλα:

Όποιος ποτέ του στάρι δεν αγόρασε μα πάντα σπίτι του το βρίσκει,
κέρατο της Αμάλθειας έχει τη γυναικούλα του.

Τον μύθο με το κέρας της Αμάλθειας τον ξέρουμε βέβαια, και θα το έχετε δει και σε παραστάσεις να βγάζει από μέσα χίλια δυο καλά. Ο φίλος Παντελής διόλου τυχαία δεν διάλεξε να γράψει «κέρατο» της Αμάλθειας, διότι, όπως λέει στα σχόλια, ασφαλώς εδώ υπάρχει λογοπαίγνιο ανάμεσα στο κέρας της Αμάλθειας και στον κερατά σύζυγο, που βρίσκει το τραπέζι του πάντοτε γεμάτο χάρη στις απιστίες της γυναίκας του.

Πράγματι, η σύνδεση του απατημένου συζύγου με το κέρατο είναι παλιά. Ο Μπουκάλας παραθέτει απόσπασμα από το Ονειροκριτικόν του Αρτεμίδωρου (2ος αι. μ.Χ.) όπου κάποιος που επρόκειτο να παντρευτεί είχε δει όνειρο ότι καβαλούσε κριάρι και έπεσε, και η ετυμηγορία ήταν «ἡ γυνή σου πορνεύσει καὶ τὸ λεγόμενον κέρατα αὐτῷ ποιήσει» -ήταν δηλαδή από τότε παροιμιώδης η έκφραση. Παραθέτει επίσης ο Μπουκάλας σκωπτικό επίγραμμα του Λουκίλλιου «Εις γραμματικόν κερασφόρον»:

Ἔξω παιδεύεις Πάριδος κακὰ καὶ Μενελάου
ἔνδον ἔχων πολλοὺς σῆς Ἑλένης Πάριδας.

που το αποδίδει:

Με το νι και με το σίγμα (Παντελής Μπουκάλας)

Στις καθημερινές μας εφημερίδες δεν γράφονται πολύ συχνά επιφυλλίδες για γλωσσικά θέματα οπότε αξίζει να αναδημοσιεύονται οι εξαιρέσεις. Σήμερα θα αναδημοσιεύσω τη χτεσινή επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, που θίγει δυο-τρία θέματα σχετικά με τη γλώσσα και με τα ενδιαφέροντα του ιστολογίου. Για να μη μου πείτε όμως ότι τεμπελιάζω, προσθέτω κι εγώ κάμποσα δικά μου, προλογικά και επιλογικά, σχετικά και άσχετα με το άρθρο του Παντελή.

Το άρθρο του Μπουκάλα έχει τίτλο «Με το νι και με το σίγμα», επειδή ανάμεσα στα άλλα θέματά του θίγει το πώς γράφτηκε το όνομα της Αλοννήσου στα δελτία ειδήσεων τις περασμένες μέρες, που το νησί των Σποράδων βρέθηκε στην επικαιρότητα εξαιτίας του χιονιά. Με ένα ή δύο νι; Με ένα ή δύο σίγμα;

Ωστόσο, ο Παντελής εδώ κάνει και λογοπαίγνιο, αφού «κλείνει το μάτι» στη γνωστή έκφραση «με το νι και με το σίγμα». Όταν λέμε κάτι «με το νι και με το σίγμα», το λέμε με όλες τις λεπτομέρειες, χωρίς να παραλείψουμε τίποτα. Για παράδειγμα, στη Βέρα του Κεχαΐδη ένας ήρωας λέει: «Θα πάω και θα τα πω στον άντρα της! Όλα! Όλα! Με το νι και με το σίγμα!»

Όπως έχουμε γράψει κι άλλη φορά, η έκφραση πρέπει να γεννήθηκε από τη διαπίστωση της απόστασης ανάμεσα στους τύπους της καθαρεύουσας που διδάσκονταν στα σχολεία, όπως πόλις, πίστις, σχολείον, παιδίον, και στους δημοτικούς τύπους που χρησιμοποιούνταν στον προφορικό λόγο: πόλη, πίστη, σχολείο/σκολειό, παιδί. Οι καθαρεύοντες τύποι θεωρήθηκαν πληρέστεροι αφού είχαν τα τελικά νι και σίγμα που είχαν εκπέσει στους τύπους της καθομιλουμένης (χώρια που το τελικό σίγμα παραλείπεται πριν από τις αντωνυμίες σε κάποιες διαλέκτους, π.χ. ο Νίκο μας, ο πατέρα μου κτλ.) Ταυτόχρονα βέβαια, η παροιμία δείχνει ότι τα τελικά ν και ς θεωρούνταν επίσης λεπτομέρειες, που δεν χάθηκε κι ο κόσμος αν παραλειφθούν και μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις προστίθενται.

Η Αλόννησος γράφεται αρκετές φορές και με ένα νι ενώ επίσης τη βλέπουμε κάποτε και με δύο σίγμα (*Αλόνησσος) κάτι που πρέπει να είναι επίδραση από τη γραφή Alonissos στο λατινικό αλφάβητο (όπου βέβαια το διπλό s χρειάζεται για να μην προφερθεί ζ). Ωστόσο, το ενδιαφέρον είναι ότι η ονομασία Αλόννησος δόθηκε στο νησί το 1838 και ότι κατά πάσα πιθανότητα το νησί δεν ταυτίζεται με την αρχαία Αλόννησο. Πριν από το 1838 το νησί ονομαζόταν Λιαδρόμια ή Λιοδρόμια ή Χιλιοδρόμια. Η Αλόννησος των αρχαίων μπορεί να είναι το (σχεδόν ακατοίκητο) νησί Κυρά Παναγιά που βρίσκεται βορειότερα απ’ τη σημερινήν Αλόννησο, η οποία στην αρχαιότητα λεγόταν Ίκος. Αν ξέρετε κάτι παραπάνω για το θέμα, το βάζετε στα σχόλια -εγώ δίνω τη σκυτάλη στον Παντελή Μπουκάλα.

Η Αγαπώ του Παντελή Μπουκάλα

«Περάστε τις γιορτές συντροφιά μ’ ένα βιβλίο» έλεγε κάποιο παλιό διαφημιστικό σύνθημα των εκδοτών ή βιβλιοπωλών. Εγώ τις φετινές γιορτές τις πέρασα, κατά μεγάλο μέρος, με απολαυστική συντροφιά, με το καινούργιο βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα, που μου άρεσε πολύ και που θέλω να το παρουσιάσω στο σημερινό άρθρο.

Ο τίτλος του βιβλίου είναι κάπως μακροσκελής: Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών.

Των δημοτικών τραγουδιών, βεβαίως. Ο φίλος Παντελής μελετάει εδώ και πολλά χρόνια το δημοτικό τραγούδι -αυτό το ήξερα και το είχαμε αναφέρει πριν από μερικούς μήνες που παρουσιάσαμε εδώ τη συλλογή δίστιχων του Λασκαράτου που την εξέδωσε πρόσφατα ο Μπουκάλας μαζί με τον καθηγητή Γιάννη Παπακώστα.

Αυτό που δεν ήξερα και που μου προκάλεσε δέος είναι το πλάτος και το βάθος, αλλά και η γνώση της ενασχόλησης. Ο Μπουκάλας μας δίνει έναν τόμο σχεδόν 600 σελίδων, από τις οποίες οι 200 είναι σημειώσεις, κάτι που δείχνει πόσο πολλή λεπτοδουλειά έχει κάνει. Στον τόμο αυτό αναλύει διάφορες πτυχές της γλώσσας όπως εκφράζονται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια αλλά και από την επώνυμη ποίηση, έχοντας σαν κεντρικό θέμα του την ποιητική υπέρβαση των ορίων και των κανόνων της γλώσσας και σαν εμβληματικό παράδειγμα αυτής της υπέρβασης τη μετατροπή ενός ρήματος, του ρήματος αγαπώ σε ουσιαστικό: η αγαπώ, η αγαπημένη δηλαδή, αλλά και η πολυαγαπώ, ουσιαστικό που κλίνεται (της αγαπώς) και βεβαίως παρουσιάζεται και σε αρσενικό τύπο (ο αγαπός και άλλες παραλλαγές).

Ο Μπουκάλας εξετάζει αναλυτικά τον μετασχηματισμό του ρήματος σε όνομα που, όπως είπαμε, κλίνεται και, επειδή γράφει σε εκδοτικόν οίκο που κρατάει το πολυτονικό, αναφέρεται επιτροχάδην και σε ένα πρόβλημα που εμάς δεν θα μας απασχολούσε, δηλαδή τι τόνο πρέπει να πάρει το ουσιαστικό «η αγαπώ», και προκρίνει την οξεία (λέει και γιατί), αν και βέβαια στη γενική πτώση βάζει περισπωμένη. Παραδείγματα στίχων:

Ζωγράφε που ζωγράφιζες τον άγιο στην Αττάλεια
ζωγράφισε την αγαπώ μες στα δικά μου αγκάλια.

Ο νιος τον άρρωστο έκανε στης αγαπώς την πόρτα.

Άγρια περιστεράκια μου εις στο σκολειό να μπείτε,
και πέμπω χαιρετίσματα της ααπώς να πείτε (Καρπάθικο, όπου το γ πέφτει ανάμεσα σε δυο φωνήεντα).

Τον αγαπώ παντρεύουνε κι εμέ παρηγορούνε
κι όση παρηγοριά έχω γω τόσο καλό να δούνε.

Κάθε Σαββατοκύριακο που’ν’όμορφο το φόρος,
σκολάζουν οι γραμματικοί, σκολάζουν κι οι νοδάροι,
σκολάζει κι ο πολυαγαπώ ‘που το χρυσό κοντύλι,
κι απού την πόρτα μας περνά για να τ’ ανατρανίσω,
κι εγώ δεν αναντράνισα για να τον τυραννήσω
[Κρητικό -για τα λεξιλογικά αυτού του πεντάστιχου μπορεί να γραφτεί αρθράκι]

Δημοτικά τραγουδάκια εθνικά μαζευμένα από τους τραγουδιστάδες εις το Ληξούρι

Κάπως παλιοκαιρίσιος ακούγεται ο τίτλος, δεν βρίσκετε; Αναμενόμενο είναι, μια και το χειρόγραφο που φέρει περίπου αυτόν τον τίτλο γράφτηκε τον προπερασμένον αιώνα. Λέω «περίπου αυτόν» διότι ολόκληρος ο τίτλος του χειρογράφου είναι «Δημοτικά τραγουδάκια εθνικά μαζευμένα από τους τραγουδιστάδες εις το Ληξούρι (Κεφαλληνία – Επαρχία Πάλης) τους 1842», οπότε έχουμε και μια χρονολογική ένδειξη (αν και το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε αργότερα). Προσέξτε ότι λέει «τους 1842» και όχι «το 1842» διότι εννοεί «τους 1842 χρόνους» -ακουγόταν αυτό τότε.

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Το χειρόγραφο για το οποίο σας μιλάω εκδόθηκε πρόσφατα σε βιβλίο από τις εκδόσεις Άγρα, σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα και του Παντελή Μπουκάλα. Πρόκειται για μια ανώνυμη συλλογή δημοτικών τραγουδιών και παροιμιών, που φέρει τον παραπάνω μακροσκελή τίτλο. Ο άγνωστος συλλογέας δεν αρκέστηκε στη συλλογή του υλικού, αλλά προχώρησε και σε σύντομο σχολιασμό του, με σχόλια που έδειχναν άνθρωπο λόγιο, βαθιά καλλιεργημένο και με ποιητική ευαισθησία αλλά και γνώση της μετρικής.

Ο Παπακώστας, γνωρίζοντας την πολύχρονη ενασχόληση του Μπουκάλα με το δημοτικό τραγούδι, του έδειξε τη συλλογή θέλοντας να εξακριβώσει αν είναι πρωτότυπη. Τελικά, η εμπλοκή του φίλου Παντελή στο εγχείρημα ήταν τέτοια που την έκδοση την πραγματοποίησαν και οι δυο από κοινού.

Έμενε να βρεθεί ο ανώνυμος συλλογέας των δημοτικών τραγουδιών. Ύστερα από κοπιαστικές έρευνες που εκτίθενται αναλυτικά στον πρόλογο (το κομμάτι αυτό διαβάζεται σχεδόν σαν αστυνομικό μυθιστόρημα!), κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, πέρα από κάθε αμφιβολία, η συλλογή οφείλεται στον Ανδρέα Λασκαράτο (1811-1901), τον πολύ γνωστό Κεφαλλονίτη (και Ληξουριώτη) λόγιο, ποιητή και πεζογράφο. Αυτό βεβαίως αναβαθμίζει κατακόρυφα την αξία της συλλογής και δικαιολογεί και την έκδοσή της σε βιβλίο από έναν εκδοτικό οίκο που απευθύνεται στο ευρύ κοινό και όχι μόνο στους ειδικούς. Είναι γνωστό από πολλές πηγές ότι ο Λασκαράτος στα νιάτα του μάζευε δημοτικά τραγούδια, είχε μάλιστα κάνει και ταξίδια για τον σκοπόν αυτό. Η ταύτισή του με τον ανώνυμο συλλογέα είναι απολύτως σίγουρη.

Ο δαίμονας και τα πολλά ποδάρια του

Τότε που ήμουν νέος, κάθε φορά που μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό έκανε ένα τυπογραφικό λάθος το χρέωνε στον δαίμονα του τυπογραφείου. Πέρασαν οι δεκαετίες, η τυπογραφική τεχνολογία άλλαξε άρδην και τα τυπογραφεία μεταμορφώθηκαν, αλλά ο δαίμονας έμεινε στον θρόνο του, αν και καμιά φορά τον έβλεπες να τον συστήνουν ως «δαίμονα της φωτοσύνθεσης». Με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τους επεξεργαστές κειμένου, με τις πολλές καινούργιες δυνατότητες και με τις διάφορες νέες τεχνολογίες αλλά και με το Διαδίκτυο, ο δαίμονας έχει αποκτήσει πολλά ποδάρια, όπως έξυπνα είχε πει παλιότερα ο φίλος Παντελής Μπουκάλας.

Ο δαίμονας του τυπογραφείου, που θα τον δείτε να αναφέρεται στην ονομαστική και αρχαιοπρεπέστερα ως «δαίμων» του τυπογραφείου, θεωρείται λοιπόν υπεύθυνος για τα τυπογραφικά λάθη. Να ξεκαθαρίσουμε εδωπέρα πως όταν λέμε τυπογραφικό λάθος δεν εννοούμε κάθε λάθος που μπορεί να εμφανιστεί σε μια εφημερίδα ή σε μια ιστοσελίδα. Ένα πραγματολογικό λάθος δεν μας απασχολεί, και δεν θα χρεωθεί στον δαίμονα, ούτε ένα μεταφραστικό λάθος, το ίδιο και μια ακυρολεξία, μια ανακολουθία ή μια ασυναρτησία. Κανονικά, τυπογραφικό λάθος είναι εκείνο που μεταβάλλει το κείμενο του συντάκτη και το κάνει να εμφανιστεί διαφορετικά στο τυπωμένο χαρτί. Με αυτόν τον στενό ορισμό, αν ο συντάκτης δώσει ένα κείμενο με ένα ορθογραφικό λάθος και ο στοιχειοθέτης το διορθώσει, θα πρέπει να το θεωρήσουμε τυπογραφικό λάθος, αλλά δεν θα φτάσουμε σε τέτοια υπερβολή. Υποθέτουμε ότι στη λειτουργία του τυπογραφείου (ή του εκδοτικού οίκου) περιλαμβάνεται και η τυπογραφική διόρθωση -αν και η διόρθωση μπορεί με τη σειρά της να εισάξει (σικ, ρε) λάθη στο κείμενο, όπως θα δούμε παρακάτω.

Αυτά βέβαια ίσχυαν κυρίως σε άλλες εποχές, αφού σήμερα αφενός οι διορθωτές κοντεύουν ν’ αποτελέσουν είδος προς εξαφάνιση και αφετέρου όλος ο κόσμος έχει αρχίσει να πληκτρολογεί, οπότε θα ήταν ίσως ακριβέστερο να μιλάμε για «λάθος πληκτρολόγησης».

Φυσικά, τα περισσότερα τυπογραφικά λάθη είναι βαρετά και μόνο τον διορθωτή ή τον συντάκτη τους ενδιαφέρουν -αν, ας πούμε, αντί «δέχεται» γράψεις «δέχεραι» ή αν αντί για «που» αντιμεταθέσεις σε «πυο» (το κάνω συχνά αυτό). Από την άλλη, και κυρίως τέτοια θα δούμε στο σημερινό άρθρο, είναι πολύ γουστόζικο το «μυθικό» (με την έννοια ότι μπορεί να είναι και μπεντροβάτο) τυπογραφικό λάθος «Ο κύριος υπουργός δέρεται εις το γραφείον του εκάστην Παρασκευήν», που μπορεί να μην δικαιολογείται σήμερα, αφού το Ρ από το Χ είναι μακριά στο πληκτρολόγιο, αλλά ίσως ήταν πιο πιθανό την εποχή της τυπογραφικής κάσας. (Μια πρώτη ένδειξη ότι η φύση των λαθών αλλάζει).

Θα δούμε στο άρθρο αυτό μερικά από τα πάμπολλα κατορθώματα του Δαίμονα, τόσο στην παραδοσιακή του μορφή όσο και στη σημερινή, όπου έχει μετατραπεί σε πολύποδα. Παίρνω κάποιο υλικό από το βιβλίο του Ηρακλή Κακαβάνη «Ο δαίμων του τυπογραφείου» (εκδόσεις Προσκήνιο), στην παρουσίαση του οποίου είχα πάρει μέρος, καθώς και από το αρχείο μου ή από τα όσα έχουμε γράψει στο ιστολόγιο. Πολύ θα χαρώ να συμπληρώσετε το άρθρο με δικά σας παραδείγματα.

Αλλά πρώτα, γιατί μιλάμε για δαίμονα του τυπογραφείου; Η τυπογραφία εμφανίστηκε με τον Γουτεμβέργιο τον 15ο αιώνα, και βέβαια τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν ήταν η Βίβλος και άλλα ιερά βιβλία. Τα τυπογραφικά λάθη στους πρώτους αιώνες της τυπογραφίας ήταν πάρα πολλά και πολλά από αυτά καίρια. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι από μια Βίβλο του 1631 που ονομάστηκε Wicked Bible (μοχθηρή να την πούμε; ) επειδή στις δέκα εντολές, και συγκεκριμένα στην εντολή Thou shalt not commit adultery, είχε παραλείψει το ΝΟΤ, σαν να λέμε πρόσταζε τον πιστό χριστιανό να μοιχεύει. Παρόλο που οι αρχές αμέσως μάζεψαν και έκαψαν τα περισσότερα «αμαρτωλά» αντίτυπα, κάποια σώθηκαν και έφτασαν ώς τις μέρες μας, αφού προηγουμένως έγιναν συλλεκτικό αντικείμενο ανά τους αιώνες.