Χριστούγεννα του Είκοσι (διήγημα του Δημήτρη Μαρτίνου)

Ο φίλος μας ο Δημήτρης Μαρτίνος μού έστειλε τις προάλλες ένα φρέσκο διήγημά του, χριστουγεννιάτικο. Με χαρά το δημοσιεύω σήμερα, τελευταία Κυριακή της χρονιάς, και βρίσκω μάλιστα πως ταιριάζει πολύ με το παπαδιαμαντικό που βάλαμε προχτες, ανήμερα Χριστούγεννα -όχι μόνο επειδή κάποιες λέξεις είναι ίδιες, αλλά διότι ο Δημήτρης ενσωματώνει στοιχεία από διηγήματα του Παπαδιαμάντη στην πλοκή του δικού του. Όμως δεν θα πω περισσότερα, μόνο θα σας προτρέψω να το διαβάσετε και να το χαρείτε.

Όπως συνηθίζει, ο Μήτσος συνοδεύει το διήγημά του με Γλωσσάρι, οπότε με απαλλάσσει από όλη τη δουλειά. Καλή ανάγνωση λοιπόν και μην ξεχνάτε την ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς!

 

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΙ

Ὁ «Ἀνεμπόδιστος», ἡ μπρατσέρα¹ τοῦ καπετὰν Λευτέρη τοῦ Πιπεριᾶ, ἀρμένιζε μεσομπούγαζα² ἐκείνη τὴ νύχτα. Κόντευαν Χριστούγεννα – προπαραμονὴ – κι ὁ καιρὸς ξύδι. Καραβοριάς. Χιονιὰς ντὲ ντίο³. Στὸ πέλαγο οὔτε πουλὶ πετάμενο. Ὅσοι δὲν πρόλαβαν νὰ φτάσουν στὸν προορισμό τους εἶχαν ποδίσει⁴ ὅπου μπόρεσαν.

…

Κι ὁ «Ἀνεμπόδιστος» εἶχε μείνει ποδισμένος δυὸ μερόνυχτα σ᾿ ἕναν κόρφον ἀνοιχτό, πού ᾿βλεπε νοτιοδυτικά. Ὁ κόρφος ἦταν προφυλαγμένος ἀπὸ τὰ κύματα τοῦ Βοριᾶ, ὅμως ἡ στεριὰ ἔβγαζε πολὺν ἀέρα. Εἶχαν φουντάρει καὶ τὶς δυὸ ἄγκυρες μὲ ὅλη τους τὴν καδένα⁵  γιὰ νὰ κρατηθοῦν. Ὅταν ἐρχόταν ἡ κατεβασιά ἀπὸ τὸ βουνό, οἱ καδένες τεζάριζαν, τὸ καΐκι τριζοβολοῦσε καὶ νόμιζες πὼς θὰ ξεκολλήσει ἡ πλώρη ἀπὸ τὸ ζόρισμα.

Δίπλα, φουνταρισμένο μὲ τὶς δυό του ἄγκυρες κι αὐτό, τὸ μπρίκι τοῦ καπετὰν Φαράση. Ὁ Πιπεριᾶς τὸν ἤξερε ἀπὸ παλιά, ὅταν ἀκόμα ἦταν ναυτόπουλο ἀμούστακο. Κοντά του ἔμαθε τὰ πρῶτα μυστικὰ τῆς θάλασσας καὶ σήμερα ἤτανε κι ὁ ἴδιος καπετάνιος· καὶ μὲ μπρατσέρα  δικιά του. Τί κι ἂν δίπλα στὸ μπρίκι ἡ μπρατσέρα του ἔμοιαζε μὲ βάρκα· αὐτὸν δὲν τὸν ἔνοιαζε. Νέος ἦταν, στὰ μισὰ χρόνια τοῦ καπετὰν Φαράση, καὶ εἶχε πολὺν καιρὸ μπροστά του γιὰ νὰ φτιάξει κι αὐτὸς μπρίκι ἢ καὶ βαπόρι ἀκόμα.

Ἀπὸ τὴν πρώτη μέρα ποὺ ποδίσανε, μόλις σιγουράρισε τὸ καΐκι, ὁ Πιπεριᾶς πῆρε τὴ φελούκα μὲ δυὸ ναῦτες ἀπὸ τὸ πλήρωμα καὶ πῆγε νὰ χαιρετίσει τὸν καπετὰν Φαράση. Εἶδαν κι ἔπαθαν νὰ φτάσουν τραβῶντας τέσσερα κουπιά, ἀπὸ ἕνα οἱ δυὸ ναῦτες, καθισμένοι στὸν πάγκο μὲ πρόσωπο κατὰ τὴν πρύμη καὶ δυὸ ὁ Πιπεριᾶς, ὄρθιος μὲ πρόσωπο στὴν πλώρη.

Ὁ καπετὰν Φαράσης τοὺς καλοδέχτηκε καὶ τοὺς κέρασε οὖζο καὶ μεζὲ νηστίσιμο· ἐλιές, βρεχτοκούκια καὶ παξιμάδι. Ἦταν θρῆσκος καὶ τὶς κρατοῦσε τὶς νηστεῖες. Ὁ Πιπεριᾶς ἔβγαλε ἀπὸ τὸ κόρφο του καὶ τοῦ ᾿δωσε μιὰ κούτα καπνὸ καὶ ἕνα πάκο τσιγαρόχαρτο. Λαθραῖα, ἀπὸ τὸ κοντραμπάντο⁶ ποὺ ἔκανε περιστασιακά, ὅποτε δὲν εἶχε ναῦλο. Ὁ καπετάνιος δέχτηκε τὸ δῶρο, ἀλλὰ βρῆκε εὐκαιρία νὰ τὸν ἀρχίσει στὶς ὁρμήνιες.

«Μὲ τὸ κοντραμπάντο κανένας δὲν πρόκοψε. Παίζεις κορώνα-γράμματα ὁλάκερη περιουσία. Γιατὶ μιὰ περιουσία ἀξίζει ἡ μπρατσέρα σου, δὲν εἶναι καμιὰ ψαρόβαρκα. Ἄσε τὴ φυλακή, ἢ καὶ τὴ ζωή σου τὴν ἴδια».

Μετὰ εἶπαν γιὰ τὸν καιρό.

Η γαλοπούλα που ήρθε απ’ αλλού

Συνεχίζουμε χριστουγεννιάτικα, με ένα άρθρο για το κατ’ εξοχήν χριστουγεννιάτικο έδεσμα στον καιρό μας. Το άρθρο το είχα αρχικά δημοσιεύσει το 2013, καλοκαιριάτικα, σημειωνοντας ότι θα ταίριαζε περισσότερο να το βάλω τα Χριστούγεννα, οπότε τώρα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να το (ανα)δημοσιεύσω ώστε να είναι επίκαιρο. Έχω πάντως προσθέσει αρκετό καινούργιο υλικό.

Γιατί όμως λέω ότι η γαλοπούλα ήρθε «από αλλού»;

Ξέρουμε πως η γαλοπούλα ήρθε όχι γενικώς απ’ αλλού, αλλά ειδικώς από τη Βόρεια Αμερική, αλλά την αποκαλώ έτσι επειδή στις διάφορες γλώσσες έχει πάρει ονόματα που δείχνουν ότι ήρθε από κάποιο ξένο μέρος, συνήθως αλλά όχι πάντα μακρινό κι εξωτικό, ότι αυτό το πουλί δηλαδή είναι ξένο. Στο ιστολόγιο έχουμε ήδη συναντήσει ένα παρόμοιο φαινόμενο ονομασίας, με το φραγκόσυκο, που κι αυτό στις διάφορες γλώσσες ή διαλέκτους έχει ονόματα που υπονοούν πως έχει έρθει από μακριά, όπως μπορείτε να δείτε στο σχετικό άρθρο, που υπάρχει επίσης στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Λέμε γαλοπούλα, ή γάλος για τα σερνικά, ή γαλιά/γαλόπουλα, λέμε όμως και «διάνος» ή «ινδιάνος», λέμε και «κούρκος». Σπανιότερες διαλεκτικές ονομασίες είναι η βόρεια «μισίρκα» και ο κρητικός «κούβος», ενώ στη Μυτιλήνη (ίσως και τη Χιο) λένε «κάκνος» ή «κακνί». Στην Κέρκυρα τη γαλοπούλα τη λένε «γάλλικο» (ουδέτερο). Σε κάποιο παλιό Λεξικογραφικό Δελτίο της Ακαδημίας υπάρχει άρθρο (ίσως του Κοντοσόπουλου) για τις διάφορες διαλεκτικές ονομασίες του πουλιού και την εξάπλωσή του, αλλά δυστυχώς τώρα δεν το έχω πρόχειρο.

Αγιοδημητριάτικα μεζεδάκια

Του Αγίου Δημητρίου σήμερα, οπότε ήταν απολύτως λογικό να ονομαστούν έτσι τα μεζεδάκια μας. Το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά στους Δημήτρηδες και στις Δήμητρες, που είναι και ολόκληρο πλήθος, τόσο στον κυβερνοχώρο όσο και στην πραγματική ζωή. Σήμερα θυμάμαι λίγο περισσότερο και τον πατέρα μου, τον αξέχαστο Δημήτρη Σαραντάκο, που οι δικοί του τον έλεγαν Μίμη, γιατί τις εποχές εκείνες ο κόσμος δεν φοβόταν τα χαϊδευτικά, αντλούσε από αλλού το κύρος του. Στο σχολείο, θυμάμαι, δεν είχα Μίμη συμμαθητή, είχα όμως Ντέμη (και Μήτσο βέβαια). Σήμερα, υποθέτω, σε μια σχολική τάξη θα είναι όλοι Δημήτρηδες ή, φοβάμαι, Δημήτριοι. Ίσως και Μυροβλύτες, αλλά ας προχωρήσουμε στα μεζεδάκια μας.

* Ετοιμάζεται αυτές τις μέρες η εκκένωση της ΕΡΤ, οπότε λογικό είναι να κατασκευάζονται και ιστορίες που να υποβάλλουν την ιδέα ότι η εκκένωση είναι αναγκαία για λόγους, ας πούμε, δημόσιας υγείας. Έτσι, διαβάσαμε ότι η κεραία που πρόσθεσαν οι πρώην εργαζόμενοι της ΕΡΤ εκπέμπει επικίνδυνη ακτινοβολία: Με βάση κάποια πρώτα στοιχεία που επικαλούνται στελέχη της κυβέρνησης, κατόπιν συζήτησης με τεχνικούς, η εκπομπή ακτινοβολίας αγγίζει τα 4.800 megahertz, αριθμό πολλαπλάσιο από αυτόν που εκπέμπουν οι κεραίες της κινητής τηλεφωνίας. Δεν ξέρω ποιον αριθμό εκπέμπουν οι κεραίες κινητής, αλλά ελπίζω την άλλη φορά να διαλέξουν τεχνικούς που να ξέρουν ότι τα Hertz είναι μονάδα συχνότητας και δεν μετράει την ακτινοβολία.

* Ένα μικρομεταφραστικό που δείχνει τη σημασία των συμφραζομένων. Στα αγγλικά, moments είναι στιγμές, αλλά στην οικονομετρία η Generalized Method of Moments δεν είναι η Γενική Θεωρία των Στιγμών, όπως μεταφράστηκε σε πρόσφατο άρθρο στα Ενθέματα της Αυγής, αλλά η Γενικευμένη Θεωρία των Ροπών.

* Εκεί που είχαμε παραγγείλει τα χρυσά κουτάλια για το πρωτογενές πλεόνασμα, τώρα ο υπουργός Οικονομικών ανάγγειλε ότι ως τον Ιούνιο θα είναι κόλαση. (Τον Ιούνιο θα μας πει για Σεπτέμβριο). Στο ίδιο ρεπορτάζ, διαβάζω ότι θα «τεθούν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων η κάλυψη του δημοσιονομικού κενού για τη διετία 2014 – 2014.», που μου θυμίζει το 0+0=14 του Μητσοτάκη, για όποιον το θυμάται.

* Τίτλος άρθρου: Η απελευθέρωση της Αθήνας από τους Ναζί (Οκτώβριος 1944). Αλλού (σε περσινό άρθρο): 12 Οκτώβρη 1944 – Απελευθέρωση της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ. Για το ίδιο γεγονός, η ίδια σύνταξη ταιριάζει και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης, και στον απελευθερωτή και στον υποδουλωτή! Δεν φταίνε αυτοί που τα έγραψαν, φταίει η διπρόσωπη πρόθεση «από» -το είχε πει από παλιά ο Παπαδιαμάντης, όταν παρατήρησε ότι το «από» καταφέρνει να ενώνεται με δυο αντίθετα ρήματα και να συνθέτει συνώνυμα: βιώνω αντίθετο του θνήσκω, αλλά αποβιώνω συνώνυμο του αποθνήσκω! [Για να μην πούμε ότι καταφέρνει και την ίδια λέξη να την κάνει να σημαίνει δυο αντίθετα πράγματα: απόφραξη, που αναλόγως συμφραζομένων (αρτηρίες ή αποχετεύσεις) σημαίνει και «βούλωμα» αλλά και «ξεβούλωμα!]

Ο άξιος μισθός

Σε ανακοίνωσή του τον Νοέμβριο του 2012, ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ιδιωτικών Εκπαιδευτικών (ΟΙΕΛΕ), αφού απεύθυνε δριμύ κατηγορητήριο κατά του Υπουργού Οικονομικών κ. Στουρνάρα για τα μέτρα που είχε ανακοινώσει σχετικά με την ιδιωτική εκπαίδευση, κατέληγε ως εξής:

Ο ελληνικός λαός σας έχει κρίνει ήδη, κύριε Στουρνάρα. …  Το χθεσινό χτύπημα αποτελειώνει την κοινωνία ολοκληρώνοντας την εθνική τραγωδία που εκτυλίσσεται εδώ και τρία χρόνια και παραδίδει την πατρίδα έρμαιο σε ανεξέλεγκτα συμφέροντα, με τα οποία η σχέση σας είναι εδώ και χρόνια αγαστή.

 

Άξιος ο μισθός σας, κύριε Υπουργέ. Αποστολή εξετελέσθη.

Εδώ στο ιστολόγιο ασχολούμαστε συχνά με εκπαιδευτικά θέματα, και προβλέπεται να συνεχίσουμε ν’ ασχολούμαστε αφού η έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς προμηνύεται έτσι κι αλλιώς προβληματική ύστερα από τις ριζικές περικοπές σε θέσεις εκπαιδευτικών και τη γενική υποβάθμιση των παροχών για την παιδεία, αλλά το σημερινό άρθρο δεν έχει θέμα τα εκπαιδευτικά μας και το απόσπασμα παρατέθηκε απλώς και μόνο ως παράδειγμα χρήσης της φράσης «Άξιος ο μισθός σου».

 

Θα μπορούσα άλλωστε να παραθέσω πολλά άλλα παραδείγματα, άσχετα με τον χώρο της εκπαίδευσης, όπου η φράση απευθύνεται, με πικρόχολη ειρωνεία, σε όσους έχουν προσφέρει κακές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, από σχόλιο αναγνώστη σε άρθρο δημοσιογράφου του ΔΟΛ: Μπράβο κε Χ., αξιος ο μισθος σας . Συνεχίστε να στρέφετε τη μια κοινωνικη ομάδα ενάντια στην άλλη. Με την ίδια φράση είχε απευθυνθεί και βουλευτής των Ανεξ. Ελλήνων στον επίτροπο Όλι Ρεν, και γενικά η φράση χρησιμοποιείται για να καυτηριαστεί η δραστηριότητα αξιωματούχων (υπουργών, ας πούμε), ή, πολύ συχνά, δημοσιογράφων, οι οποίοι, κατά τη γνώμη του ομιλητή, παρέχουν κάκιστες υπηρεσίες, φυσικά με το αζημίωτο, ή μάλλον παχυλά αμειβόμενοι.

Μια λίρα μα ποια λύρα; (επανάληψη)

Από σήμερα και ως τα τέλη Αυγούστου, το ιστολόγιο μπαίνει σε πιο θερινή φάση λειτουργίας και αρχίζει να δημοσιεύει, περίπου μια φορά την εβδομάδα, επαναλήψεις από παλιότερα άρθρα, όπως έκαναν τα θερινά σινεμά την περίοδο της νιότης μας, που έβαζαν παλιές ταινίες. Για να μη δυσαρεστηθεί όμως το φιλοθεάμον κοινό, στις επαναλήψεις θα εφαρμοστεί ο κανόνας «τρία κι εξήντα», που σημαίνει ότι για να κριθεί… επιλέξιμο προς επανάληψη ένα άρθρο πρέπει να έχουν περάσει τρία χρόνια από την αρχική του δημοσίευση και να μην έχουν γίνει εξήντα σχόλια αρχικώς, δηλαδή να έχει κάπως ξεχαστεί και να μην είναι πολυσχολιασμένο. Οπότε, για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι, όπως έλεγε το παλιό κλισέ, σας παρουσιάζω το σημερινό άρθρο, που είχε αρχικά δημοσιευτεί στις 24 Μαΐου 2010. Εννοείται ότι στο άρθρο έχουν ενσωματωθεί κάποια από τα σχόλια της αρχικής δημοσίευσης.

Τις προάλλες, καθώς συζητούσαμε την ετυμολογία μιας λέξης, στα σχόλια ο αγαπητός φίλος taal.gr ρώτησε για την προέλευση της έκφρασης «τα μυαλά σου και μια λίρα και του μπογιατζή ο κόπανος», απορώντας πώς ταίριαξαν μεταξύ τους αυτές οι λέξεις. Η απορία εύλογη· μάλιστα, ενώ για την ετυμολογία των λέξεων υπάρχουν ειδικά ετυμολογικά λεξικά, αλλά και όποιο λεξικό να ανοίξετε προσφέρει στοιχειώδεις ετυμολογικές πληροφορίες, για την «ετυμολόγηση» των εκφράσεων τα λεξικά μένουν συνήθως βουβά κι έτσι ανοίγεται ακόμα περισσότερο ο δρόμος για διάφορες ευφάνταστες εξηγήσεις τις οποίες έχω κατ’ επανάληψη επικρίνει εδώ.

Από την άλλη, όπως συχνά συμβαίνει με τις εκφράσεις αυτές, η σημασία της είναι σαφής. Τη λέμε ειρωνικά σε κάποιον που μόλις μας είπε μιαν ανοησία, για να του πούμε ότι δεν ξέρει τι του γίνεται. Άλλοτε λέμε «το μυαλό σου» κι άλλοτε «τα μυαλά σου», παίζουν και οι δυο παραλλαγές με περίπου ίδια συχνότητα, χωρίς να διαφοροποιείται η σημασία. Είπαμε, η σημασία είναι σαφής –με την εξήγηση τα χαλάμε.

Η επίσημη εκδοχή που δίνεται για την εξήγηση της φράσης, είναι ότι πρόκειται για αντίφραση. Δηλαδή, όταν λέμε «τα μυαλά σου και μια λίρα», εννοούμε ότι τα μυαλά του αξίζουν ή ζυγίζουν όσο και μια λίρα, δηλαδή πολύ, αλλά το λέμε ειρωνικά εννοώντας καθόλου, όπως π.χ. ειρωνικά λέμε «μου έκανες την καρδιά περιβόλι». Αυτή την εκδοχή δέχεται ο Άνθιμος Παπαδόπουλος στα Φρασεολογικά του.

Το πουλί που ήρθε απ’ αλλού

Το σημερινό άρθρο το τριγυρίζω εδώ και καιρό, παρόλο που το έχω υποσχεθεί, κι όλο βρίσκω προσχήματα για να μην το γράψω, όπως ας πούμε ότι θα ταίριαζε περισσότερο να το βάλω τα Χριστούγεννα, αλλά τελικά σήμερα φαίνεται πως ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, παρόλο που πάλι βρήκα μια δικαιολογία για αναβολή αλλά την προσπέρασα αγέρωχα, κι έτσι σήμερα θα μιλήσουμε για το πουλί που ήρθε απ’ αλλού. Ποιο είναι αυτό το πουλί, το βλέπετε αριστερά στην εικόνα, είναι η γαλοπούλα.

Η γαλοπούλα βέβαια, όπως ξέρουμε, ήρθε όχι γενικώς απ’ αλλού, αλλά ειδικώς από τη Βόρεια Αμερική, αλλά την αποκαλώ έτσι επειδή στις διάφορες γλώσσες έχει πάρει ονόματα που δείχνουν ότι ήρθε από κάποιο ξένο μέρος, συνήθως αλλά όχι πάντα μακρινό κι εξωτικό, ότι αυτό το πουλί δηλαδή είναι ξένο. Στο ιστολόγιο έχουμε ήδη συναντήσει ένα παρόμοιο φαινόμενο ονομασίας, με το φραγκόσυκο, που κι αυτό στις διάφορες γλώσσες ή διαλέκτους έχει ονόματα που υπονοούν πως έχει έρθει από μακριά, όπως μπορείτε να δείτε στο σχετικό άρθρο, που υπάρχει επίσης στο πρόσφατο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Λέμε γαλοπούλα, ή γάλος για τα σερνικά, ή γαλιά/γαλόπουλα, λέμε όμως και «διάνος» ή «ινδιάνος», λέμε και «κούρκος». Σπανιότερες διαλεκτικές ονομασίες είναι η βόρεια «μισίρκα» και ο κρητικός «κούβος», ενώ στη Μυτιλήνη (ίσως και τη Χιο) λένε «κάκνος» ή «κακνί». Σε κάποιο παλιό Λεξικογραφικό Δελτίο της Ακαδημίας υπάρχει άρθρο (ίσως του Κοντοσόπουλου) για τις διάφορες διαλεκτικές ονομασίες του πουλιού και την εξάπλωσή του, αλλά δυστυχώς τώρα δεν το έχω πρόχειρο -και αυτή άλλωστε θα ήταν η δικαιολογία μου αν ήθελα να αναβάλω και πάλι το άρθρο. Οπότε, θα αρκεστούμε σ’ αυτά.

Του στραβού το δίκιο και άλλες εκφράσεις για τη δυσάρεστη αλήθεια

Σε κάποιο από τα πολλά άρθρα που γράφτηκαν αυτές τις μέρες για το κυπριακό δράμα, ο αρθρογράφος, αφού ανέφερε το κούρεμα εν χρω που περιμένει τους καταθέτες που ξεπερνούν το όριο των 100.000, πρόσθεσε μετριάζοντας: «Για να λέμε και του στραβού το δίκιο πάντως, διασφαλίζονται οι καταθέσεις κάτω από το όριο των 100.000». Εδώ, το «δίκιο του στραβού» είναι η θετική πτυχή ενός κατά τα άλλα δυσάρεστου γεγονότος.

Η έκφραση είναι πολύ διαδεδομένη. Χρησιμοποιείται επίσης όταν παραδεχόμαστε ότι κάποιος που τον κατηγορούμε έχει ελαφρυντικά ή όταν αναφέρουμε δικαιολογίες για κάποιον που έφταιξε ή όταν θέλουμε να επισημάνουμε και το δίκιο που έχει η άλλη πλευρά. Έτσι, σ’ ένα παλιό χρονογράφημά της η Έλενα Ακρίτα, αφού κατηγορήσει για πολλά και διάφορα τους ταξιτζήδες, προσθέτει: «Και για να λέμε και του στραβού το δίκιο, όμως, πρέπει να παραδεχτούμε κι από την άλλη μεριά, ότι κι ο τρόπος που φερόμαστε εμείς στους ταξιτζήδες συναγωνίζεται το δικό τους».

Ποιος όμως είναι ο στραβός, που έχει κι αυτός τα δίκια του; Πρέπει να το εννοήσουμε κυριολεκτικά, ότι εννοείται ο τυφλός. Όπως έχει γράψει ο Άνθιμος Παπαδόπουλος, στην αρχή της φράσης θα βρίσκεται κάποια μοιρασιά, όπου βέβαια ο τυφλός κινδυνεύει να μην πάρει το σωστό μερτικό. Θα ειπώθηκε πρώτα «να μην κλέψουμε του στραβού το δίκιο», και μετά η φράση μετέπεσε στην έννοια του καθολικού δικαίου. Σε παραλλαγές της φράσης, βρίσκουμε άλλους που δεν είναι σε θέση να υπερασπιστούν το δίκιο τους: να πούμε του φτωχού το δίκιο, παραθέτει ο Νικόλαος Πολίτης, ενώ στη μανιάτικη συλλογή του Κ. Κάσση βρίσκω «να λέμε και του πιζώκωλου το δίκιο» -εννοώντας αυτόν που έχει στραμμένα τα νώτα του και κατ’ επέκταση τον απόντα από μια ομήγυρη. Σε άλλη παραλλαγή, πάλι στον Ν. Πολίτη, «να πούμε και του κακού το δίκιο».

Βέβαια, ο τυφλός είναι ανυπεράσπιστος, αθώο θύμα, ενώ στη φράση «του στραβού το δίκιο» έχουμε τις περισσοτερες φορές φταίχτη (έστω και με ελαφρυντικά) -αλλά η σημασιακή ολίσθηση δεν είναι δύσκολη, και ίσως να βοηθιέται κι από τη δισημία της λέξης «στραβός». Στα αγγλικά μια αντίστοιχη φράση είναι to give the devil his due.

Μερικές φορές, πάντως, έχω δει να χρησιμοποιείται η φράση «του στραβού το δίκιο» χωρίς την απόχρωση των ελαφρυντικών ή της δικαιολογίας, σαν απλή αναγνώριση της αλήθειας, του δίκιου. Έχουμε κι άλλες εκφράσεις τέτοιες, πιο ουδέτερες: «για να πούμε την αλήθεια» ή, μια φράση που πολύ συχνά τη βρίσκω στα κοινωνικά μέσα, «για να τα λέμε όλα». Θα μου πείτε, και θα έχετε δίκιο, ότι από τη στιγμή που λέμε «για να πούμε την αλήθεια» είναι σαν να παραδεχόμαστε ότι η αλήθεια αυτή δεν είναι και πολύ ευχάριστη, αλλιώς δεν θα κάναμε αυτό τον πρόλογο.

Παρόλο που το «για να πούμε την αλήθεια» ήδη υπονοεί ότι η αλήθεια αυτή δεν μας συμφέρει και πολύ, συχνά νιώθουμε την ανάγκη να το κάνουμε πιο καθαρό, βάζοντας μπροστά κάποιο επίθετο: την πικρή αλήθεια, την ωμή αλήθεια, τη γυμνή αλήθεια, την αφτιασίδωτη αλήθεια, όλη την αλήθεια, ή, αρκετά συχνά, να πούμε τη μαύρη αλήθεια. Μαύρη είναι η αλήθεια επειδή δεν μας συμφέρει ν’ ακούγεται. Τη φράση τη βρίσκουμε, λογουχάρη, στον Παπαδιαμάντη, σε ένα απόσπασμα από το θαυμάσιο «Του μπουφ του πλι», που νομίζω πως θα κέρδιζε αν δεν ήταν το μισό σε καθαρεύουσα:   Αγαπούσε πολύ το πλιάτσικο, ο βλογημένος. […] Πλην τούτο ίσως το συνήθιζον και άλλοι ναυτικοί και διά να είπωμεν την μαύρην αλήθειαν, ποτέ δεν έλειψεν από τον ναυτικόν μας κόσμον αυτή η στοιχειώδης πειρατεία. Ή, στο Τρίτο στεφάνι του Ταχτσή: Μμ, οι παλιοτουρκαλάδες, που μας είχαν τόσους αιώνες στη σκλαβιά. Μα τέλος πάντων, περασμένα-ξεχασμένα. Για να πω τη μαύρη αλήθεια, οι Τούρκοι που γνώρισα εγώ ήταν όλοι άνθρωποι του Θεού. Δεν περνούσε ζητιάνος χωρίς να τον ελεήσουν. Στην πρώτη περίπτωση, η μαύρη αλήθεια (που δεν θέλουμε να ακούγεται και πολύ) είναι ότι οι ναυτικοί συνήθιζαν το πλιάτσικο. Στη δεύτερη περίπτωση, ότι οι προαιώνιοι εχθροί είναι καλοί άνθρωποι -εδώ θα ταίριαζε και του στραβού το δίκιο.

Μια άλλη φράση που λειτουργεί σαν προτροπή για να πούμε ή να παραδεχτούμε χωρίς περιστροφές την αλήθεια, είναι: «για να λέμε τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη». Έχουμε ξαναγράψει για την πανάρχαιη αυτή φράση, οπότε δεν θα σταθώ καθόλου στη συναρπαστική της ιστορία, απλώς θα δώσω ένα παράδειγμα χρήσης, από το 10 του Καραγάτση, όπου ο δάσκαλος απευθύνεται σε βιομήχανο, γονιό μαθητή του (φυσικά, αυτά εκτυλίσσονται σε μια εποχή που οι πλούσιοι στέλναν τα παιδιά τους στα δημόσια σχολεία, στις μέρες μας τέτοιος διάλογος είναι αδιανόητος και ο Πρόκας τζούνιορ παίρνει άριστα): — Εξετέθην, κ. Πρόκα, για να προβιβάσω το γιο σας. Είναι πολύ καλό παιδί· αλλά, για να πούμε τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη, δεν παίρνει από γράμματα. Θα μπορούσε επίσης να πει «για να πούμε την αλήθεια». Υπάρχουν κι άλλες φράσεις περίπου συνώνυμες, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εδώ, όπως: «για να πούμε τα πράγματα με τ΄ όνομά τους», χωρίς ωραιοποιήσεις δηλαδή και χωρίς περιστροφές, και πάλι με την δυσάρεστην αλήθεια αφτιασίδωτη.

Εδώ βρισκόμαστε ήδη στον προθάλαμο μιας άλλης οικογένειας φράσεων, όπως μίλησε έξω απ’ τα δόντια, μίλησε ορθά-κοφτά, τα είπε χύμα (και τσουβαλάτα), δεν μάσησε τα λόγια του, αλλά δεν θα σταθούμε σ’ αυτές, μια και δίνουν κυρίως την έμφαση στην παρρησία με την οποία μίλησε κάποιος και όχι στο περιεχόμενο των όσων είπε. Πάντως, αυτές οι δυο οικογένειες φράσεων τέμνονται  -για παράδειγμα, στην τελευταία φράση με τον γιο βιομηχάνου, θα μπορούσαμε να πούμε «για να μιλήσουμε έξω από τα δόντια, ο γιος σας δεν παίρνει από γράμματα».

Η προτροπή προς αναγνώριση της αλήθειας μπορεί να εκφραστεί και με μιαν ακόμα φράση, να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Πίσω από το δάχτυλό του, κουτοπόνηρα, κρύβεται βέβαια κάποιος που δεν θέλει να παραδεχτεί την ενοχή του, κρύβεται όμως και όποιος δεν θέλει να αναγνωρίσει τη δυσάρεστην αλήθεια. (Κάπου διάβασα πως τα μικρά παιδιά πιστεύουν πράγματι πως μπορούν να κρυφτούν πίσω από το δάχτυλό τους, και εδώ θα βρίσκεται η αρχή της φράσης). Έγραφε πριν από τρία χρόνια γνωστός δημοσιογράφος: «Για να μην κρυβόμαστε πίσω απ’ το δάχτυλό μας, τα αμέσως επόμενα χρόνια εκατοντάδες εργαζόμενοι θα αναγκαστούν (αν τα καταφέρουν) να αλλάξουν δουλειά.»

Αυτό λέγεται και «Ας μην εθελοτυφλούμε» -ή, όπως συχνά ακούγεται επίσης, «Ας μη στρουθοκαμηλίζουμε». Εδώ εννοείται η διαδεδομένη πεποίθηση ότι η στρουθοκάμηλος, όταν δει κίνδυνο, χώνει το κεφάλι της μέσα στην άμμο επειδή πιστεύει ότι έτσι γίνεται αθέατη. Αυτό είναι μύθος, δεν είναι τόσο χαζό το πουλί -ξέρει να το βάλει στα πόδια, ξέρει και να αμυνθεί με τα γαμψόνυχά του. Όταν η στρουθοκάμηλος χώνει το ράμφος της στην άμμο, το κάνει για να φάει σκουλήκια και άλλα ζούδια, που τα καταπίνει μαζί με άμμο. Ωστόσο, η πολιτική της στρουθοκαμήλου (politique de l’autruche το είπαν οι Γάλλοι, και από κει το πήραμε κι εμείς, αλλά παρηγοριόμαστε που το autruche, όπως και το ostrich, είναι ελληνικής αρχής) είναι πολύ διαδεδομένη μέθοδος για την αντιμετώπιση των δυσκολιών, αν και όχι αποτελεσματική. Οι αμερικάνοι έχουν και μιαν έκφραση, ostrich effect, που σημαίνει ότι όταν τα χρηματιστήρια πάνε από το κακό στο χειρότερο, ο ιδιώτης επενδυτής αποφεύγει να πολυκοιτάζει την πορεία του χαρτοφυλακίου του, ενώ τον καιρό των παχιών αγελάδων αφιερώνει κάθε μέρα αρκετή ώρα για να δει πόσο αβγάτισαν τα αέρινα πλούτη του. Βέβαια, τώρα στην Κύπρο, φύσηξε βοριάς κι αγέρας και τους μάδησε όλους -και, για να πούμε του φτωχού το δίκιο, δεν ήταν μόνο Ρώσοι μαφιόζοι που κουρεύτηκαν, αλλά και μικροεπιχειρηματίες, και όλα τα ταμεία των εργαζομένων, και οι περισσότεροι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης του νησιού. Να το λέμε του φτωχού το δίκιο, μήπως και το βρει στο τέλος.

Τα κάλαντα, ένα χριστουγεννιάτικο διήγημα του Λαπαθιώτη

Τα κάλαντα μας τα είπαν χτες τα πιτσιρίκια, σε σπίτια και σε μαγαζιά, θα μας τα πουν και την άλλη Δευτέρα, ενώ για την ίδια τη λέξη έχουμε γράψει παλιότερα στο ιστολόγιο, αν και το άρθρο εκείνο σηκώνει αναδημοσίευση και ίσως το ξαναδείτε σε πεντέξι μέρες. Τα κάλαντα τα σημερινά είναι διήγημα χριστουγεννιάτικο, γραμμένο τον μεσοπόλεμο, τότε που κάθε έντυπο τέτοιες μέρες έπρεπε απαραιτήτως να έχει ύλη έκτακτη, εορταστική, μια συνήθεια που σιγά-σιγά ξεθύμανε, αν και θυμάμαι ότι πριν από μερικά χρόνια η Βιβλιοθήκη, το ένθετο της Ελευθεροτυπίας, είχε προσπαθήσει να την αναστήσει και είχε ζητήσει από γνωστούς συγγραφείς να γράψουν σύγχρονα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Εμείς πάντως στο ιστολόγιο συνηθίζουμε μέρες που είναι να βάζουμε κάποιο χριστουγεννιάτικο διήγημα, κι έτσι πέρσι τέτοιον καιρό είχαμε βάλει το Χριστόψωμο του Παπαδιαμάντη, ενώ πρόπερσι ένα παπαδιαμαντικό (α λα μανιέρ ντε, που λέμε) του Τάσου Βουρνά, και αντιπρόπερσι ένα άλλο σε παπαδιαμαντικό ύφος, του Βάρναλη. Και φέτος Παπαδιαμάντη σκεφτόμουν να βάλω, και συγκεκριμένα το Γιαλόξυλο, που το είχα κατά κάποιο τρόπο προαναγγείλει πέρσι, αλλά επειδή είδα πως το Γιαλόξυλο έχει ανέβει στον εξαιρετικόν ιστότοπο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (γεια σου Νεκτάριε!) οπότε σκέφτηκα να βάλω κάτι που δεν το έχει ακόμα δει ο παντεπόπτης οφθαλμός του Διαδικτύου, ένα διήγημα του Λαπαθιώτη, που περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο διηγημάτων του Λαπαθιώτη, που θα κυκλοφορήσει προσεχώς σε δική μου επιμέλεια (ο πρώτος τόμος πάντως βγήκε στις αρχές του χρόνου και υπάρχει στα βιβλιοπωλεία).

Το διήγημα λέγεται «Τα κάλαντα» και δημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο, το περιοδικό ποικίλης ύλης που φιλοξένησε μεγάλο μέρος της ποιητικής και της πεζής παραγωγής του Λαπαθιώτη, από το 1924 ίσαμε το τέλος της ζωής τους. Όπως θα περιμένατε, δημοσιεύτηκε σε χριστουγεννιάτικο τεύχος, στο τεύχος της 26ης Δεκεμβρίου 1929. Το παραθέτω εδώ, μονοτονισμένο φυσικά. Η ορθογραφία έτσι κι αλλιώς ήταν σχεδόν η ίδια με τη σημερινή.

Και φυσικά το ιστολόγιο εύχεται σε όλους καλές γιορτές!

Ταξίδι με τα 52 φύλλα της τράπουλας

Πριν από έναν ακριβώς μήνα είχαμε κάνει μαζί ένα ταξίδι στα 64 τετράγωνα της σκακιέρας, ταιριάζει λοιπόν σήμερα να ταξιδέψουμε σ’ ένα γειτονικό βασίλειο, στον κόσμο του χαρτοπαιγνίου, με οδηγούς μας τα φύλλα της τράπουλας.

Στην κλασική αρχαιότητα τυχερά παιχνίδια υπήρχαν, κυρίως με αστραγάλους ή ζάρια, που τα έλεγαν κύβους και από εκεί μας έχει μείνει η λέξη διακυβεύω,  όπως και το «ανερρίφθω κύβος» που είπε (στα ελληνικά) ο Ιούλιος Καίσαρ όταν αποφάσισε να διαβεί τον Ρουβίκωνα, φράση που έχει επικρατήσει στη χρήση με τη μορφή «ο κύβος ερρίφθη». Και το τάβλι ήταν γνωστό στην αρχαιότητα, τα χαρτιά όμως όχι.

Το χαρτοπαίγνιο το επινόησαν οι Κινέζοι, που άλλωστε εφεύραν το χαρτί. Τα κινέζικα τραπουλόχαρτα, που μπορεί να ήταν ταυτόχρονα και χαρτονομίσματα στην αρχική τους μορφή και χρήση, διαδόθηκαν σε όλη την Ασία και από εκεί στην Αίγυπτο των Μαμελούκων, απ’ όπου πέρασαν γύρω στο 1370 στην Ιταλία και στην Ισπανία.  Η τράπουλα των Μαμελούκων ήταν εντυπωσιακά όμοια με μια σύγχρονη: είχε 52 φύλλα, χωρισμένα σε 4 ‘φυλές’: τα μπαστούνια του πόλο, τα νομίσματα, τα σπαθιά και τα κύπελλα. Κάθε φυλή είχε δέκα φύλλα αριθμημένα από 1 έως 10 και τρία ‘βασιλικά’ φύλλα, ανάλογα με τις δικές μας φιγούρες: τον βασιλιά, τον αντιβασιλιά και τον βεζίρη. Είναι εντυπωσιακό ότι από το 1370 και μετά βρίσκει κανείς σε όλη την Δυτική Ευρώπη σαφείς και αφθονότατες αναφορές στο χαρτοπαίγνιο, γεγονός που δείχνει την ταχύτατη αποδοχή που βρήκε η νέα ψυχαγωγία, τόσο για παιχνίδια συναναστροφών όσο και για χαρτομαντεία (ένα θέμα με το οποίο δεν έχω τις γνώσεις να ασχοληθώ). Μια από τις πρώτες αναφορές είναι ένα έγγραφο από την αυλή της Βραβάνδης, από το 1379, όπου αναφέρεται η αγορά μιας τράπουλας για λογαριασμό του βασιλικού ζεύγους, δηλαδή του βασιλιά Βενσεσλάς του Λουξεμβούργου και της βασίλισσας Ιωάννας της Βραβάνδης. Καταγράφονται επίσης και τα καθόλου ευκαταφρόνητα ποσά που παίζονταν στη βασιλική αυλή. Αμέσως έρχονται και οι πρώτες απαγορεύσεις, που βέβαια δεν τελεσφόρησαν.

Στην Ιταλία οι τέσσερις φυλές  της τράπουλας ονομάζονται μπαστούνια (bastoni), νομίσματα (denari), σπαθιά (spade) και κύπελλα (coppe) και υποτίθεται ότι συμβολίζουν, αντίστοιχα, τους αγρότες, τους εμπόρους, τους ευγενείς και τον κλήρο. Οι ισπανικές ονομασίες είναι ανάλογες. Στη Γερμανία και την Ελβετία προτιμήθηκαν, αντίστοιχα, τα φύλλα, τα κουδούνια, τα βελανίδια και οι καρδιές, τελικά όμως επικράτησε το γαλλικό σύστημα, που αποτελεί συγκερασμό των παραπάνω, και έχει τριφύλλια (trèfles, ♣) που αντιστοιχούν στα ιταλικά μπαστούνια, καρά (carreaux, ♦) που αντιστοιχούν στα ιταλικά νομίσματα, πίκες (piques, ♠) που αντιστοιχούν στα ιταλικά σπαθιά, και καρδιές (coeurs, ♥) που αντιστοιχούν στα ιταλικά κύπελλα. Στην αρχή οι φιγούρες είναι βασιλιάς, ιππότης και υπηρέτης, ενώ αργότερα προστίθεται η βασίλισσα, με αποτέλεσμα η τρίτη σημερινή φιγούρα, ο βαλές, να πάρει χαρακτηριστικά και του ιππότη και του υπηρέτη. Τα γαλλικά τραπουλόχαρτα είχαν το τεράστιο πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να αναπαραχθούν εύκολα με μια μέθοδο παρόμοια με το στένσιλ, γι’ αυτό και γρήγορα επικράτησαν, αν και ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται π.χ. ιταλικές τράπουλες για διάφορα λαϊκά παιχνίδια στην Ιταλία.

Ο τελευταίος κάβος (πριν από το ναυάγιο;)

Σε χτεσινή του συνέντευξη στην Καθημερινή, ο πρωθυπουργός δήλωσε ότι «περνάμε τον τελευταίο κάβο», εννοώντας υποθέτω ότι το καράβι της χώρας μας, αν αντέξει την τρέχουσα δοκιμασία, θα οδηγηθεί σώο και αβλαβές σε ασφαλές λιμάνι. Βέβαια, αυτά τα είπε πριν σημειωθεί η νέα εμπλοκή, χτες βράδυ, στις συνομιλίες με την τρόικα, η οποία απαιτεί ακόμα πιο ριζικές ανατροπές στα εργασιακά, ακόμα περισσότερες απολύσεις, ακόμα πιο αιματηρές περικοπές, κι έτσι δεν αποκλείεται, την ώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, να έχουμε βρει σε ύφαλο, για να συνεχίσω τις ναυτικές μεταφορές.

Δεν ξέρω αν με τη ναυτική αυτή μεταφορά σκόπευε ο πρωθυπουργός να μας καθησυχάσει, γιατί αν πάρουμε τα λόγια του τοις μετρητοίς μάλλον πρέπει να ανησυχούμε. Θέλω να πω, αν ως «κάβος» νοούνται τα επαχθέστατα μέτρα που συζητιούνται εδώ και πολλές εβδομάδες, τότε φοβάμαι πως τα μέτρα αυτά δεν θα είναι τα τελευταία, εφόσον, συνάμα με τη επιμήκυνση, προαναγγέλθηκαν ήδη νέα μέτρα για την επόμενη διετία, ενώ εξαιτίας της ρήτρας απόκλισης, η (σχεδόν σίγουρη) μη επίτευξη των στόχων θα επιφέρει αυτομάτως νέες περικοπές. Άρα, πολύ φοβάμαι πως ο κάβος δεν θα είναι ο τελευταίος, εκτός βέβαια αν εννοεί ο πρωθυπουργός ότι το καράβι θα βουλιάξει.

Αλλά εμείς εδώ δεν πολιτικολογούμε μόνο, λεξιλογούμε κιόλας, οπότε θα πούμε δυο λόγια για τον κάβο. Αλλά πρώτα να πω ότι όταν διάβασα τις δηλώσεις Σαμαρά και την παρομοίωση με τον κάβο που περνάμε, αισθάνθηκα πως κάπου την είχα ακούσει αυτή τη φράση και γκουγκλίζοντας βρήκα ότι την είχε χρησιμοποιήσει πριν από ένα μήνα και κάτι ο Αλ. Παπαχελάς σε άρθρο του. Το σημειώνω απλώς, εξάλλου η πρωτοτυπία πέθανε με τον Αδάμ. Να σχολιάσω επίσης ότι, ενώ ο πρωθυπουργός είπε «περνάμε τον τελευταίο κάβο», στα ρεπορτάζ των εφημερίδων δούλεψε ο ευπρεπισμός (το ρήμα «περνάω» είναι υπό διωγμό από τους γλαφυρούς) κι έτσι γράφτηκε ότι «η χώρα διέρχεται τον τελευταίο κάβο». Φράκο με φουστανέλα, αλλά ας το σταματήσω εδώ.

Το αμπέλι και η περίφραξή του

Χτες είχαμε την επίσκεψη της Αγγέλας Μέρκελ, και πολύ ανακουφιστήκαμε που είπε ότι «εύχεται και ελπίζει» να μείνει η Ελλάδα στην ευρωζώνη (πάλι καλά που δεν είπε «προσεύχεται», όπως λένε για κάποιον ετοιμοθάνατο). Για την επίσκεψη της καγκελάρισσας πάρθηκαν δρακόντεια μέτρα ασφαλείας και χρησιμοποιήθηκαν 7.000 αστυνομικοί, κάτι που έκανε έναν ευρηματικό υλατζή ηλεφημερίδας να δώσει τον τίτλο Θωρακίζουν το ξέφραγο αμπέλι, υπαινιγμός στην πρόσφατη δήλωση του πρωθυπουργού, την περασμένη Παρασκευή, ότι «η χώρα δεν θα γίνει ξέφραγο αμπέλι«. Βέβαια, οι Οικολόγοι υποστήριξαν ότι το αμπέλι όχι απλώς είναι ξέφραγο, αλλά επιπλέον το έχουν αφήσει χωρίς σταφύλι. Κι έτσι, βρήκα θέμα για σήμερα.

Όταν λέμε αμπέλι εννοούμε μιαν έκταση φυτεμένη με κλήματα -το λέμε και αμπελώνα. Σπανιότερα, αμπέλι λέγεται και το μεμονωμένο φυτό, το κλήμα που λέμε πιο συχνά. Οι αρχαίοι έλεγαν άμπελο το φυτό, ενώ για τον καρπό είχαν δυο λέξεις, βότρυς και σταφυλή, που θα τα δούμε σε κάποιο άλλο άρθρο. Η άμπελος έδωσε το αμπέλι (από το υποκοριστικό «αμπέλιον»), ενώ η λέξη «κλήμα», είναι επίσης αρχαία, αλλά στην αρχαιότητα σήμαινε τα κλαδιά του φυτού, που σήμερα τα λέμε κληματσίδες ή κληματόβεργες. Τη διάκριση τη βλέπουμε παραστατικά στο γνωστό ευαγγελικό χωρίο «εγώ ειμι η άμπελος, υμείς τα κλήματα» (Ιωάν. 15:5) δηλαδή ο Χριστός είναι το δέντρο και οι μαθητές τα κλαδιά. Το κλήμα προέρχεται από το ρ. κλω, σπάζω, απ’ όπου και το κλάσμα.

Τα πούρα των τραμπούκων

Την Κυριακή που μας πέρασε, το Βήμα δημοσίεψε ένα άρθρο του κ. Θ. Πάγκαλου, στο οποίο ο πρώην υπουργός επιχειρεί μια εσφαλμένη και επικίνδυνη, κατά τη γνώμη μου, ταύτιση των «δύο άκρων», του Σύριζα και της Χρυσής Αυγής. Θα δώσω ένα απόσταγμα παγκαλικής σοφίας για να πάρετε μια ιδέα: Αν ο κύριος Μιχαλολιάκος και οι μαυροφορεμένοι του είναι τα SS, τότε ο κύριος Τσίπρας και τα παρδαλά στίφη του είναι τα SA με όρους Βαϊμάρης. Ωστόσο, επειδή εδώ εμείς προτιμάμε να λεξιλογούμε, δεν θα μπω στην ουσία του άρθρου (μπορείτε, αν δεν έχετε τίποτ’ άλλο να κάνετε, να το διαβάσετε όλο εδώ). Θα περιοριστώ  στις γλωσσικές πτυχές του. Διότι ο Θ. Πάγκαλος συνηθίζει να διανθίζει τα κείμενά του με γλωσσικές πληροφορίες. Έτσι, το άρθρο ξεκινάει με  ορισμό του τραμπούκου από δύο λεξικά και με την πληροφορία ότι το όνομα συνδέθηκε με την πολιτική επειδή στα λατινοαμερικάνικα πραξικοπήματα οι διοργανωτές μοίραζαν πούρα τύπου trabuco για να εξασφαλίζουν χειροκροτητές.

Πράγματι, αυτή είναι η επικρατούσα άποψη για τη γέννηση της λέξης τραμπούκος. Σύμφωνα π.χ. με το ΛΚΝ, η λέξη προέρχεται από το ισπαν. trabucos (πληθ. που θεωρήθηκε ενικός) μάρκα πούρων (η ονομασία από την ομοιότητα με trabuco, παλιό τύπο όλμου) που παλιοί πολιτικοί προσφέρανε στους ανθρώπους τους (πρβ. το τραμπούκο `φιλοδώρημα΄). Τα ίδια λέει και ο Μπαμπινιώτης. Στο ετυμολογικό γλωσσάρι του Παπαδιαμάντη, ο Κ. Καραποτόσογλου δίνει ότι trabuco είναι μεγάλο, χαμηλής ποιότητας πούρο, που δινόταν ως δώρο σε εκλογέα ή σε κομματάρχη (με παραπομπή σε ισπανοαγγλικό λεξικό που δεν το έχω). Και, παρόλο που σήμερα υπάρχει μάρκα πούρων Trabucos, αρχικά δεν επρόκειτο για εμπορική ονομασία κατοχυρωμένη, αλλά για όνομα ενός τύπου πούρων.

Και πράγματι, το πούρο, είναι συχνό φιλοδώρημα. Η έννοια του ρεγάλου ή της δωροδοκίας υπάρχει ιδίως στα παλιότερα λεξικά. Στο λεξικό της Πρωίας, ας πούμε, διαβάζουμε ότι τραμπούκος και (το) τραμπούκο είναι: α) είδος πούρου της Αβάνας και β) η ευτελής δωροδοκία, και μετωνυμικά ο τραμπούκος είναι «ο λαμβάνων τραμπούκο, ο ευτελής, ουτιδανός, άνθρωπος των καταγωγίων, κουτσαβάκης». Παρόμοια και ο Δημητράκος, για τον οποίο τραμπούκος είναι «ο λαμβάνων τραμπούκο, ο ευτελώς χρηματιζόμενος κομματάρχης, ο πωλών την ψήφον του εκλογεύς». Σχεδόν απουσιάζει δηλαδή η σημερινή έννοια του μπράβου που βιαιοπραγεί και στο προσκήνιο βρίσκεται η ευτελής εξαγορά ή δωροδοκία των ανθρώπων αυτών. Ότι τραμπούκο σήμαινε φιλοδώρημα, μπαξίσι, δωροδοκία, το τεκμηριώνει και ο Παπαδιαμάντης στους Χαλασοχώρηδες, όταν βάζει τον ταβερνιάρη Δημήτρη Τσιτσάνη να παραπονιέται ότι οι ισχυροί κομματάρχες τρώνε όλο τον τραμπούκο (τα χρήματα που μοίραζαν οι υποψήφιοι βουλευτές) και δεν περισσεύει για τους παρακατιανούς: «Πού επερίσσευε τραμπούκος απ’ αυτούς που έχουν δόντια, κατάλαβες, για να φάνε κι οι άλλοι, οι παραμικροί;»

Οι λέξεις του χρήματος και των νομισμάτων, ξανά

Το καλοκαίρι είχα πει ότι θα βάζω και επαναλήψεις, δηλαδή παλιότερα άρθρα του ιστολογίου, ιδίως όσα είχαν δημοσιευτεί τον πρώτο καιρό, που δεν είχαμε ακόμα τόσο πολλούς επισκέπτες, κι έτσι δεν είναι και πολύ γνωστά. Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα, το είχα δημοσιεύσει την πρώτη βδομάδα ζωής του ιστολογίου και στη συνέχεια το συμπεριέλαβα και στο βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία«, οπότε είναι κατάλληλο για επανάληψη ύστερα από τόσον καιρό. Βέβαια, όσην ώρα ετοιμάζω το άρθρο, έχω ένα φριχτό ντεζαβούδι, ότι δηλαδή το έχω ήδη δημοσιέψει δεύτερη φορά στο ιστολόγιο, παρόλο που έκανα πεντέξι αναζητήσεις χωρίς να επιβεβαιωθεί η υποψία μου. Τι να πω, ίσως να οφείλεται στο ότι το άρθρο έχει αναδημοσιευτεί σε πολλούς άλλους ιστότοπους, ακόμα και πρόσφατα. (Κάποια κομμάτια, το ξέρω, τα έχω χρησιμοποιήσει σε άλλα άρθρα, αλλά μόνο κομμάτια). Τέλος πάντων, αν το έχετε ξαναδιαβάσει ζητάω συγνώμη.

Λεφτά, νομίσματα, μονέδα, όβολα, παράδες, γρόσια, άσπρα, πεκούνια, τάλιρα, φράγκα, μπικικίνια, ψιλά, μαρούλια, χαρτί, μαλλί, μπαγιόκο

Γραμμένο καθώς είναι σε καιρούς οικονομικής κρίσης, το σημερινό μας σημείωμα θα ασχοληθεί με τον κόσμο του χρήματος και των νομισμάτων. Εννοείται ότι θα κάνουμε διερεύνηση γλωσσική, αν και πρέπει να προειδοποιήσω ότι το θέμα είναι απέραντο, τόσο εκτενές που εύκολα θα μπορούσε να γραφτεί σχετικό βιβλίο.

Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη χρήμα σήμαινε αρχικά κάτι που χρησιμοποιεί ή χρειάζεται κάποιος, και προέρχεται από το απρόσωπο ρήμα «χρη». Κι επειδή τα χρειαζούμενα που έχει κάποιος απαρτίζουν την κινητή περιουσία του, γρήγορα η λέξη «χρήματα» πήρε τη σημασία τη σημερινή· όμως, είχε επίσης και τη σημασία «πράγματα». Έτσι, όταν ο Πρωταγόρας (μέσω Πλάτωνα) λέει «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» εννοεί ότι ο άνθρωπος είναι κριτήριο των πάντων, όταν όμως ο Δημοσθένης φώναζε στην εκκλησία του δήμου: «δει δη  δε χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν εστι γενέσθαι των δεόντων» δεν εννοούσε βέβαια τα πράγματα, ούτε τα χρειώδη, αλλά ειδικώς εννοούσε τα χρήματα: τα λεφτά, τα νομίσματα, τη μονέδα, τα όβολα, τους παράδες, τα γρόσια, τα άσπρα, τα πεκούνια· τα τάλιρα, τα φράγκα, τα μπικικίνια, τα ψιλά, το μαρούλι, το χαρτί, το μαλλί, το μπαγιόκο· τα καπίκια, τα μπακίρια, το καύσιμο, το μπερντέ, τα γκαφρά, για να κάνουμε μια κάθε άλλο παρά εξαντλητική καταγραφή διάφορων ονομασιών -και ελπίζω να μη με θεωρήσετε ασεβή που κόλλησα πλάι στους αρχαίους μας προγόνους τις αργκοτικές ονομασίες της τρέχουσας επικαιρότητας, που ασφαλώς μερικές θα αποδειχτούν εφήμερες και θα ξεχαστούν σε μερικές δεκαετίες, όπως έχει σχεδόν ξεχαστεί σήμερα ο «μπαμπακόσπορος» τον οποίο απαιτούσαν οι ήρωες των Χαλασοχώρηδων του Παπαδιαμάντη για να πουλήσουν την ψήφο τους.

Μια από τις επίκαιρες λέξεις του χρήματος εδώ και μερικά χρόνια είναι αναμφίβολα η  τράπεζα αφού σε όλο τον κόσμο οι τραπεζίτες ζήτησαν και πήραν απίστευτα ποσά, που ψηλώνει ο νους σαν κάθεσαι να τα λογαριάσεις. Ας δούμε λοιπόν την ιστορία της λέξης. Η λέξη τράπεζα ήταν στα αρχαία τετράπεζα, από τα τέσσερα πόδια που έχει το τραπέζι, αλλά η πρώτη συλλαβή σίγησε κι έπεσε· αυτό το φαινόμενο λέγεται «απλολογία», κι όταν έχει συμβεί πριν από καμιά τριανταριά αιώνες το θεωρούμε ιερό και μεγαλειώδες, αλλά όταν γίνεται μπροστά στα μάτια μας και ακούμε κάποιον πιτσιρικά να λέει «περιβαντολόγος» μας φαίνεται ένδειξη έσχατης γλωσσικής παρακμής.

Σελίδες από τον δεύτερο εμφύλιο της Επανάστασης

Προχτές είχαμε ένα θέμα από την επανάσταση του 1821 και στα σχόλια εκφράστηκε επιθυμία να έχουμε και κάτι ακόμα, οπότε σήμερα παρουσιάζω μερικά στιγμιότυπα από μια άδοξη σελίδα του ξεσηκωμού, τον δεύτερο εμφύλιο -ή την εκστρατεία των Ρουμελιωτών για καθυπόταξη και λεηλάτηση του Μοριά. Η περίοδος αυτή φέρνει σε αμηχανία, πολύ περισσότερο που διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις αγριότητες δυο προσωπικότητες που απολαμβάνουν μεγάλη εκτίμηση, ο Μακρυγιάννης και ο Καραϊσκάκης. Βρισκόμαστε στον Νοέμβριο του 1824. Παραθέτω έξι στιγμιότυπα από τις πηγές, χωρίς κανένα σχεδόν σχόλιο.

1) Επιστολή του Κωλέττη προς ρουμελιώτες οπλαρχηγούς. Τη διασώζει ο Κανέλλος Δεληγιάννης, που βέβαια ήταν του αντίπαλου στρατοπέδου, αλλά δεν έχω δει να αμφισβητείται η γνησιότητά της. Περιλαμβάνεται (όχι ολόκληρη) και στο σχολικό βιβλίο της 3ης γυμνασίου. Παίρνω από τον Κόκκινο, τόμ. 4, σ. 509 αλλά γράφω με όμικρον τους Μοραΐτες.

Αδελφέ,

Οι Μοραΐτες ελύσσαξαν από τα πολλά πλούτη, τα οποία ήρπασαν από τους Τούρκους της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου, του Λάλα, της Κορίνθου, της Μονεμβασίας, του Νεοκάστρου και των λοιπών μερών κι έγιναν ντερμπεήδες, και προσπαθούν ν’ αντικαταστήσουν τον Κιαμήλμπεην και τους λοιπούς μπέηδες και αγάδες. Και σεις τρέχετε αυτού χωρίς ψωμί, χωρίς τσαρούχι, χωρίς φορέματα, με μίαν παλαιοκάπαν, καταβασανίζεσθε. Τι λοιπόν περιμένετε; Άλλην αρμοδιοτέραν και ευτυχεστέραν διά σας περίστασιν δεν θέλει εύρετε ποτέ, διά να πλουτίσετε μεγάλοι και μικροί. Τώρα άνοιξαν διά σας δύο πηγαί πλούτου, οι λίρες του δανείου και τα πλούσια λάφυρα του Μορέως. Τι άλλα πλέον επιθυμείτε;

ντερμπεήδες ή ντερεμπεήδες (από τκ. derebeyi) ήταν οι Τούρκοι ημιανεξάρτητοι τοπάρχες.

2) Μια υποσημείωση στην ιστορία του Αμβρόσιου Φραντζή (τόμ. 2, σελ. 296, δεν γκουγκλίζεται):