Έγινε φέσι: οι 50 αποχρώσεις της μέθης

Σε μια συζήτηση τις προάλλες στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια στο Φέισμπουκ, ένας φίλος διηγήθηκε ότι ενώ βρισκόταν σε μια πολυεθνική παρέα, οι Έλληνες της παρέας έλεγαν για κάποιον που μέθυσε πολύ, που έγινε τύφλα στο μεθύσι, που έγινε φέσι, που έγινε ντίρλα, και χρησιμοποίησαν την έκφραση «έγινε κομοδίνο». Τότε ένας Τούρκος συνάδελφός τους γελώντας τούς εξήγησε ότι στα τούρκικα χρησιμοποιούν τον χαρακτηρισμό komodin για κάποιον άχρηστο, αυτόν που δεν έχει άλλη αξία παρά να στέκεται διακοσμητικός σε μια άκρη. «Γιατί πολεμάμε με αυτούς τους ανθρώπους;» αναρωτήθηκε ο συνάδελφος.

Ομως το σημερινό άρθρο δεν έχει σκοπό να προβληματιστεί για τα κοινά στοιχεία Ελλήνων και Τούρκων ούτε να κάνει κήρυγμα για τη φιλία των λαών, αλλά να διερευνήσει το κομοδίνο και τις άλλες 50 (να είναι τόσες; ή περισσότερες;) αποχρώσεις της μέθης.

Βέβαια στον τίτλο δεν έβαλα την έκφραση «έγινε κομοδίνο» επειδή δεν είναι τόσο κοινή, προτίμησα να βάλω γνωστότερες. Για να πω μάλιστα την αλήθεια, την έκφραση αυτή, το λέω χωρίς να κοκκινίζω, δεν την ήξερα -ο φίλος που τη χρησιμοποίησε είναι αρκετά νεότερος, και κάθε γενιά έχει (και) δικές της λέξεις για να περιγράψει το μεθύσι. Μεθάμε κι εμείς οι γεροντότεροι αλλά το περιγράφουμε αλλιώς.

Γιατί κομοδίνο ο μεθυσμένος; Δεν είναι πάντα εύκολο να εξηγήσεις πώς γεννήθηκε μια έκφραση, αλλά ο φίλος θεωρεί ότι βγήκε επειδή περιγράφει κάποιον «που έχει πιει τόσο, που οι διανοητικές του λειτουργίες είναι σε κατάσταση επίπλου». Πιθανώς την ίδια προέλευση να έχει και μια άλλη έκφραση που αναφέρθηκε στην ίδια συζήτηση, το «έγινε μπαούλο».

Σκέφτηκα να συγκεντρώσω λοιπόν σε αυτό το άρθρο όλες τις εκφράσεις που βρήκα και που θυμήθηκα για την περιγραφή των μεθυσμένων, πάντοτε της μορφής «έγινε Χ» ή «είναι Χ» ή «Χ στο μεθύσι». Σημειώνω και μερικές παλιότερες, ως και αρκετά παλιότερες. Η αργκό, το είπαμε και χτες, γερνάει γρήγορα και ανανεώνει γρήγορα το λεξιλόγιό της, οπότε οι νεότεροι δεν θα ξέρουν πολλές από τις εκφράσεις του καταλόγου. Ρώτησα και τις κόρες μου, τι λένε όταν μεθάνε, και μου είπαν κάποιες μάλλον κοινές εκφράσεις όπως έγινε ντίρλα, σκνίπα, φέσι, κώλος, χώμα, τάπα.

Από την άλλη, στο Λεξικό της Λαϊκής του Δαγκίτση βρήκα τις εξής εκφράσεις: έγινε βαποράκι, γκον, κουρούνα, κουτούκι, μούσκεμα, σκνίπα, σκρου, στουπί, στύφα, τάβλα, τύφλα, φέσι. Στο λεξικό των συνωνύμων του, ο Δαγκίτσης προσθέτει και το παπόρι. Περίπου τα ίδια έχει και ο Βλαστός στα Συνώνυμα και συγγενικά: κουτουκι, τύφλα, τάβλα, στουπί, τάπα, σκρου, φέσι, σκνίπα· κουρούνα, μούσκεμα. Βαποράκι.

Η σκνίπα, το στουπί, η τύφλα και το φέσι είναι σε χρήση και σήμερα, καναδυό ακόμα μπορεί να είναι γνωστές, κάποιες δεν θα τις ξέρετε.

Στο λεξικό συνωνύμων του Μπαμπινιώτη δίνονται: σκνίπα, τύφλα, πίτα, στουπί, τάβλα, κουδούνι, σταφίδα, χώμα, φέσι.

Περισσότερες εκφράσεις καταγράφονται στο Λεξικό της περιθωριακής γλώσσας του Γιώργου Κάτου, που υπάρχει και ονλάιν αλλά δεν βρήκα τρόπο να λινκάρω στη σελίδα των αποτελεσμάτων της αναζήτησης, ενώ αρκετές υπάρχουν στο Πιπέρι στο στόμα, τη μελέτη για τις λέξεις-ταμπού που έχουμε παρουσιάσει κι εδώ. Από διαδικτυακές πηγές, το slang.gr έχει φυσικά πολλές εκφράσεις, που επίσης τις έχω συμπεριλάβει στον κατάλογο.

Πρέπει να πούμε ότι πολλές από τις εκφράσεις αυτές ισχύουν όχι μόνο για το μεθύσι αλλά και για την κατανάλωση ουσιών ή ακόμα και για τη σωματική εξάντληση π.χ. η «είμαι χώμα». Κάποιες βέβαια είναι μόνο για το μεθύσι, όπως εκείνες που δηλώνουν διαβροχή (έγινε στουπί). Σε πολλές από τις εκφράσεις ο μεθυσμένος παρομοιάζεται με αλοιφή ή συναφές υλικό, σε άλλες με ζώο ή έντομο, σε άλλες με έπιπλο.

Τον κατάλογο τον έφτιαξα συνενώνοντας όσα υπάρχουν στις πηγές που ανέφερα παραπάνω, χωρίς να σημειώνω ολες τις παραπομπές. Πρόσθεσα μερικά που έχω αποδελτιώσει απο τη λογοτεχνία.

Ας δούμε λοιπόν τον κατάλογο με κάποιο σχολιασμό για κάποιες εκφράσεις. Σε αλφαβητική σειρά:

1. έγινε/είναι αλιάδα (Κάτος)
2. έγινε/είναι άλογο (slang.gr)
3. έγινε/είναι αλοιφή (Κάτος)
4. είναι αποκαής. Παπαδιαμαντικό. Το βάζω τιμής ένεκεν, αν και διαφέρει λίγο αφού περιγράφει την ειδική κατάσταση του μεθύστακα που με ελάχιστη ποσότητα μεθάει πάλι, όπως ο φούρνος που μόλις έχει αρχίσει να κρυώνει.
5. έγινε/είναι βαποράκι (Δαγκίτσης, Βλαστός) Ανεξάρτητα από τη χρήση βαποράκι = αυτός που μεταφέρει λαθραία, ιδίως ναρκωτικά, για λογαριασμό άλλου.
6. έγινε/είναι γκάιντα (Κάτος)
7. έγινε/είναι Γκόγκολ (slang.gr) Παιγνιώδης πλατειασμός του «γκολ»
8. έγινε/είναι γκολ (slang.gr, Κάτος) Εικάζω ότι είναι εξέλιξη του «έγινε γκον», όταν χάθηκε η διαφάνειά του
9. έγινε/είναι γκον (Κάτος, Δαγκίτσης) Ο Κ. Καραποτόσογλου, «Δυσετυμολόγητα της νέας Ελληνικής» ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ 15 (1989), το ετυμολογεί από το gone=drunk, dead drunk, υποστηρίζοντας ότι «πέρασε στην ελληνική είτε από τους μετανάστες που γύριζαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, είτε από τους διαλόγους των κινηματογραφικών ταινιών». Το βρίσκω πειστικό. Ενδιαφέρουσα είναι και η ετυμολόγηση του Ζάχου από το γκογκ, που ο Καραποτόσογλου τη βρίσκει «πληρέστερη αλλά όχι και απόλυτα πειστική».
10. είναι «εν τη δόξη του». Παπαδιαμαντικό, τιμής ένεκεν.
11. έγινε/είναι ένα με τη γη (Κάτος)
12. έγινε/είναι ένα με το χώμα (Κάτος)
13. έγινε/είναι ζάντα (slang.gr)
14. έγινε/είναι ζάντα φε (slang.gr)
15. έγινε/είναι ζούνα. Παπαδιαμαντικό. Ήτο αγγλικόν ρούμι, και με ολίγας δόσεις εγένετο κανείς «ζούνα». (Βαρδιάνος στα σπόρκα).
16. έγινε/είναι κόκαλο (slang.gr)
17. έγινε/είναι κομμάτια (slang.gr) Βέβαια η έκφρ. «κομμάτια να γινει» έχει άλλη σημασία.
18. έγινε/είναι κομοδίνο (Υπογλώσσια)
19. έγινε/είναι κουδούνι (Κάτος)
20. έγινε/είναι κουνουπίδι (slang.gr, Κάτος). Περί τη μία μεταμεσονύχτιο διαλύθηκαν -κουνουπίδι απαξάπαντες- για να μεταβούν έκαστος εις τα ίδια (Καραγάτσης, Το 10).
21. έγινε/είναι κουρούνα (Δαγκίτσης, Βλαστός) κι οι σκαπανείς μαζευονται απ το κρασί κουρούνα, στίχος του Σουρή περί το 1880
22. έγινε/είναι Κουστώ (slang.gr) Διότι έχει πιει πολύ και την έχει ακούσει.
23. έγινε/είναι κουτούκι (Δαγκίτσης, Βλαστός) …είμαι κουτούκι, σε στίχο του Σουρή, 1882
24. έγινε/είναι κωλίδι (slang.gr)
25. έγινε/είναι κώλος (slang.gr)
26. έγινε/είναι λάσπη (slang.gr, Κάτος)
27. έγινε/είναι λέσι (Κάτος)
28. έγινε/είναι λιάδα (Κάτος)
29. έγινε/είναι λιάρδα (slang.gr) Κατά το σλανγκρ, από το αρβανίτικο λιάρδα που σημαίνει λιώμα. Ωστόσο, πρέπει να είναι από το «λιάδα» δηλαδή αλιάδα, δηλαδή σκορδαλιά.
30. έγινε/είναι λιώμα (slang.gr, Κάτος)
31. έγινε/είναι μανουάλι (slang.gr)
32. έγινε/είναι μούσκεμα (Δαγκίτσης,, Βλαστός)
33. έγινε/είναι μπαούλο (Υπογλώσσια)
34. έγινε/είναι Μπομπ Ντίρλαν (slang.gr) Παιγνιώδης πλατειασμός του «έγινε ντίρλα»
35. έγινε/είναι ντέφι (Κάτος)
36. έγινε/είναι ντίρλα (slang.gr, Κάτος). Εικάζω ότι προέρχεται από το Ντιρλαντά-ντιρλανταντά.
37. έγινε/είναι ντούρλα. Ίσως παραλλαγή της ντίρλας. Κι ένα βράδυ, που ήταν υπηρεσία στη μονάδα, αφού πρώτα έγινε ντούρλα στο μεθύσι, βγήκε «εφόδου», και δεν ήξερε πού πάν’ τα τέσσερα. (Τόλης Καζαντζής, Ματαιότης ματαιοτήτων).
38. έγινε/είναι παϊτόνι (Κάτος)
39. έγινε/είναι παπόρι (Δαγκίτσης)
40. έγινε/είναι πατάτα (Κάτος)
41. έγινε/είναι πίτα (slang.gr, Κάτος) Και πίτας (Κάτος)
42. έγινε/είναι σκατά (Κάτος)
43. έγινε/είναι σκνίπα (slang.gr, Κάτος, Δαγκίτσης) Και σκνίπας (Κάτος) Ίσως επειδή οι σκνίπες διαγράφουν τροχιές που θυμίζουν το περπάτημα του μεθυσμένου με οχτάρια. Οι ξυλένιοι φαφλατάδες από το μεθύσι σκνίπες, στίχος του Σουρή.
44. έγινε/είναι σκρου (Δαγκίτσης, Βλαστός)
45. έγινε/είναι σούπα (Κάτος)
46. έγινε/είναι σούρα (Κάτος)
47. έγινε/είναι σπανακόπιτα (Κάτος)
48. είναι στα πράματα. Παπαδιαμαντικό.
49. έγινε/είναι σταφίδα (Κάτος, Μπαμπινιώτης)
50. έγινε/είναι στειλιάρι. Κι εγώ στηλιάρι έγινα με κόκκινο κρασί στίχος του Σουρή στον Ρωμηό, 1889,
51. έγινε/είναι στουπί (Κάτος, Δαγκίτσης)
52. έγινε/είναι στύφα (Δαγκίτσης) Υπάρχει και η παραλλαγή: στούφα στο μεθύσι.
53. έγινε/είναι τάβλα (Κάτος, Δαγκίτσης, Βλαστός)
54. έγινε/είναι τάπα (Κάτος, Βλαστός) «ένας μόρταρος … από το μεθύσι τάπα» σε στιχούργημα του Λαπαθιώτη, 1933.
55. έγινε/είναι τέζα (Κάτος)
56. έγινε/είναι τούνγκα (Κάτος)
57. έγινε/είναι τούντζι. Του Καραγάτση, π.χ. Σύντομα γίνηκαν τούντζι απαξάπαντες («Γιούγκερμαν»)
58. έγινε/είναι τούρνα (Κάτος)
59. έγινε/είναι τύφλα (Κάτος, Δαγκίτσης). Και τύφλας (Κάτος) Τύφλα στο μεθύσι της η Πλάση, δεν πρόσεξε καθόλου το σβήσιμο τ’ ακριβού της. Καρκαβίτσας, Αρχαιολόγος
60. έγινε/είναι φέσι (Κάτος, Δαγκίτσης, Βλαστός).
61. έγινε/είναι φέτα (Κάτος)
62. έγινε/είναι χάλια (Κάτος)
63. έγινε/είναι χημείο (slang.gr)
64. έγινε/είναι χέσμα (slang.gr)
65. έγινε/είναι χότζας (Κάτος)
66. έγινε/είναι χύμα (Κάτος)
67. έγινε/είναι χώμα (slang.gr)
68. έγινε/είναι ψάθα (Πιπέρι στο στόμα) Είναι η παλαιότερα καταγραμμένη από τις εκφράσεις, αφού τη βρίσκουμε σε ποίημα του Σούτσου, 1835: Κι εγώ τρέχω ζαλισμένος κι από το μεθύσι ψάθα

Είχα πει για 50 αποχρώσεις αλλά πλησιάζουμε τις εβδομήντα και δεν αποκλείεται, μαζί με τα σχόλια, να ξεπεράσουμε και τις εκατό.

Περιμένω λοιπόν να πλουτίσετε τον κατάλογο στα σχολια!

 

 

Γιατί βλέπουν τσόντες οι νέοι;

Για άλλη μια φορά, ο τίτλος είναι παραπλανητικός. Δεν θα ασχοληθώ σχεδόν καθόλου με την πορνογραφία και αν έχει διάδοση (που θα έχει, κυρίως η διαδικτυακή) στους νέους. Το θέμα του άρθρου είναι καθαρά γλωσσικό: λεξικογραφικό και ετυμολογικό, ειδικότερα.

Τσόντα λέμε την πορνοταινία. Σύμφωνα με το Πιπέρι στο στόμα, το καλό αυτό βιβλίο που διερευνά τις λέξεις ταμπού της ελληνικής (το έχουμε παρουσιάσει εδώ) οι πορνογραφικές ταινίες, με σύντμηση πορνό, έχουν «δυσφημιστικό ισοδύναμο, ιδιαίτερα διαδεδομένο» το ουσιαστικό τσόντες.

Δυσφημιστικό λέγεται επειδή σε ορισμένα επίπεδα ύφους ή περιβάλλοντα συζήτησης δεν θα πει κανείς «τσόντα» αλλά «πορνό» ή πορνοταινία ή πορνογράφημα ή «αυστηρώς ακατάλληλον» ή «άσεμνη ταινία» κτλ.  Ωστόσο, ο όρος ειναι πράγματι εξαιρετικά διαδεδομένος -και στις μέρες μας.

Θα μου πείτε ότι κομίζω γλαύκα εις Αθήνας, αλλά για λόγους τάξεως το κουκουβαγιέλι χρειάζεται. Η πρώτη σημασία της λέξης «τσόντα», σύμφωνα με τα λεξικά, είναι: μικρό κομμάτι από ύφασμα, που το ράβουν μαζί με άλλο όμοιο για να το συμπληρώσουν: Έβαλε μια τσόντα στη φούστα για να τη μακρύνει. Ο ορισμός είναι αυτός από το ΛΚΝ. Ο Μπαμπινιώτης αναφέρει ότι πρόκειται για «πρόσθετο» κομμάτι υφάσματος, μια λέξη σημαντική.

Εκεί όπου και ο βασιλιάς πηγαίνει μόνος του

Σας προειδοποιώ πως το σημερινό άρθρο δεν έχει εύοσμο θέμα· έχει όμως μεγάλο λεξιλογικό ενδιαφέρον, και εκτός αυτού ήταν και επίκαιρο.

Επίκαιρο ήταν χτες, που έπεφτε Κυριακή, μέρα αφιερωμένη στη λογοτεχνία. Και η χτεσινή Κυριακή, 19 Νοεμβρίου, ήταν, ανάμεσα στ’ άλλα, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, World Toilet Day στα αγγλικά, όπως έχει ανακηρυχθεί πριν από μερικά χρόνια με απόφαση του ΟΗΕ.

Ομολογώ πως δεν ήξερα τιποτα για το θέμα, μέχρι που ένας φίλος με ρώτησε κάτι και, παρεμπιπτόντως, την ανέφερε. Την απορία του φίλου μου θα τη δείτε πιο κάτω, διότι έχει σχέση με το θέμα μας.

Γιατί να υπάρχει Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, θα ρωτήσετε. Απλούστατα, επειδή πάρα πολλοί συνάνθρωποί μας, σε 2 δισεκατομμύρια υπολογίζονται, δεν έχουν πρόσβαση σε ικανοποιητικές εγκαταστάσεις υγιεινής, κι αυτή η έλλειψη στοιχίζει κάθε χρόνο πολλές χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Είναι λοιπόν θέμα ζωτικό, αλλά είναι και θέμα ποιότητας ζωής -οι πιο παλιοί θα έχουν προλάβει άλλωστε την εποχή όπου ακόμα και οικονομικά ευκατάστατες οικογένειες δεν είχαν τουαλέτα μέσα στο σπίτι τους -αλλά τα περιγράφει με τόση μαστοριά ο Μάριος Χάκκας στον Μπιντέ, που δεν είναι ανάγκη να πω περισσότερα.

Του κερατά

Φυλλομετρούσα προχτές το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα «Συμποτικά επιγράμματα», που περιλαμβάνει 64 επιγράμματα από το 11ο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας, που κατατάσσονται στην κατηγορία των συμποτικών -πολλά είναι πειραχτικά, σαν κι αυτό που έτυχε να προσέξω, και που θα δώσει το έναυσμα για το σημερινό μας άρθρο.

Είναι λοιπόν ένα επίγραμμα του Καλλικτήρος του Μανησίου, το εξής:

Ὅστις ἔσω πυροὺς καταλαμβάνει οὐκ ἀγοράζων,
κείνου Ἀμαλθείας ἁ γυνά ἐστι κέρας.

Χρειάζεται μετάφραση; Όχι βέβαια, διότι η ελληνική γλώσσα είναι μία και ενιαία. Επειδή όμως με διαβάζει κι ένας αλλοδαπός που μαθαίνει ελληνικά, παραθέτω την (όχι κατά λέξη, εννοείται) απόδοση του Παντελή Μπουκάλα:

Όποιος ποτέ του στάρι δεν αγόρασε μα πάντα σπίτι του το βρίσκει,
κέρατο της Αμάλθειας έχει τη γυναικούλα του.

Τον μύθο με το κέρας της Αμάλθειας τον ξέρουμε βέβαια, και θα το έχετε δει και σε παραστάσεις να βγάζει από μέσα χίλια δυο καλά. Ο φίλος Παντελής διόλου τυχαία δεν διάλεξε να γράψει «κέρατο» της Αμάλθειας, διότι, όπως λέει στα σχόλια, ασφαλώς εδώ υπάρχει λογοπαίγνιο ανάμεσα στο κέρας της Αμάλθειας και στον κερατά σύζυγο, που βρίσκει το τραπέζι του πάντοτε γεμάτο χάρη στις απιστίες της γυναίκας του.

Πράγματι, η σύνδεση του απατημένου συζύγου με το κέρατο είναι παλιά. Ο Μπουκάλας παραθέτει απόσπασμα από το Ονειροκριτικόν του Αρτεμίδωρου (2ος αι. μ.Χ.) όπου κάποιος που επρόκειτο να παντρευτεί είχε δει όνειρο ότι καβαλούσε κριάρι και έπεσε, και η ετυμηγορία ήταν «ἡ γυνή σου πορνεύσει καὶ τὸ λεγόμενον κέρατα αὐτῷ ποιήσει» -ήταν δηλαδή από τότε παροιμιώδης η έκφραση. Παραθέτει επίσης ο Μπουκάλας σκωπτικό επίγραμμα του Λουκίλλιου «Εις γραμματικόν κερασφόρον»:

Ἔξω παιδεύεις Πάριδος κακὰ καὶ Μενελάου
ἔνδον ἔχων πολλοὺς σῆς Ἑλένης Πάριδας.

που το αποδίδει:

Πιπέρι στο στόμα!

Με αυτόν τον ευρηματικό τίτλο κυκλοφόρησε, στα τέλη του 2015, ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που θα σας παρουσιάσω σήμερα -Τσικνοπέμπτη γαρ, μέρα συνδεδεμένη όχι απλώς με το ντερλίκωμα και τα κοψίδια αλλά και με μια γενικότερη ελευθεριότητα.

Οπότε, προειδοποιώ, το σημερινό άρθρο είναι ακατάλληλο για ανηλίκους, σε αντίθεση με το γενικό πνεύμα του ιστολογίου, που κάπως έχει περιφρονήσει τα «ου φωνητά».

Το βιβλίο αυτό, που το οφείλουμε σε τρεις νέες λαμπρές ερευνήτριες γλωσσολόγους, τη Μαρία Καμηλάκη, τη Γεωργία Κατσούδα και τη Μαρία Βραχιονίδου, διερευνά, όπως λέει και ο υπότιτλός του, τις λέξεις-ταμπού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας.

Ωστόσο, δεν είναι σκέτα λαογραφικό βιβλίο, δεν κάνουν μόνο καταγραφή υλικού. Υπάρχει στο βιβλίο πολλή και βαθιά γλωσσολογία, αλλά ευτυχώς είναι καλογραμμένο και έξυπνα οργανωμένο σε μικρά κεφάλαια κι έτσι δεν θα διαμαρτυρηθούν όσοι βαριούνται τα επιστημονικά.

Για παράδειγμα, βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα την ανάλυση για τους -φημισμούς, που θα την παρουσιάσω με συντομία.