Εσείς κλοτσάτε ή κλωτσάτε;

….όχι βεβαίως γατάκια στην Αιδηψό! Αλλά το σημερινό άρθρο παίρνει αφορμή από τα δύο προηγούμενα. Από το χτεσινό μας άρθρο, για το γατάκι στην Αιδηψό, δανείστηκα το ρήμα (και μόνο). Και από το προχτεσινό μας άρθρο, για το αν γράφετε Φρανκφούρτη ή Φραγκφούρτη, δανείζομαι τη δομή του ερωτήματος, σαν σφυγμομέτρηση πες.

Διότι, βλέπετε, η λέξη κλοτσάω (και όλες της οικογένειας: κλότσος, κλοτσιά, κλοτσηδόν, κλοτσοσκούφι κτλ.) αποτελεί ένα από τα γνωστά παραδείγματα ορθογραφικής διτυπίας στη γλώσσα μας.

Παλιότερα οι λέξεις αυτής της οικογένειας γράφονταν με ωμέγα: κλωτσιά, κλωτσάω, κλωτσοσκούφι, όπως στην ταινία με τη Βουγιουκλάκη.

Κι έτσι, ενώ η επίσημη (εννοώ τη σχολική) ορθογραφία θέλει τη λέξη με όμικρον, και με όμικρον τη γράφουν όλα τα λεξικά, πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, τη γράφουν με ωμέγα. Όπως έμαθαν; Νομίζω ότι και νεότεροι, που ασφαλώς τη διδάχτηκαν με όμικρον στο σχολείο, θα τη γράφουν με ωμέγα -αλλά αυτό θα το δούμε στα σχόλια (και βεβαια, οι λέξεις της οικογένειας αυτής δεν έχουν πολλές ευκαιρίες να εμφανιστούν γραμμένες σε σχολικό κείμενο).

Η λέξη «κλοτσάω» δεν έχει ελληνική ετυμολογία. Οι αρχαίοι έλεγαν «λακτίζω», απ’ όπου έχει μείνει και το εναρκτήριο λάκτισμα στο ποδόσφαιρο (και με μεταφορική σημασία).

Σύμφωνα με τα ετυμολογικά λεξικά, γενάρχης, ας πούμε, της οικογένειας είναι η λέξη «κλότσος», που αποτελεί δάνειο από το ιταλικό calcio (λάκτισμα, φτέρνα) το οποίο ανάγεται στο λατινικό calx, φτέρνα. Στα ιταλικά, όπως θα ξέρουν οι φίλαθλοι, calcio είναι και το ποδόσφαιρο. Οι παλαιοί, όπως ο Κοραής, ήθελαν τη λατινική λέξη calx να προέρχεται από το αρχαίο «λαξ» (πρβλ. πυξ λαξ) αλλά δεν ισχύει κάτι τέτοιο.

Πού κάμισο;

Τη λογοπαικτική ερώτηση του τίτλου μόλις τη σκέφτηκα, αν και δεν αποκλείω καθόλου να την έχουν σκεφτεί κι άλλοι στο παρελθόν -δεν υπάρχει γραφείο κατοχύρωσης ευρεσιτεχνιών για τα λογοπαίγνια.

Βέβαια, το «πουκάμισο» δεν αναλύεται σε πού + κάμισο, αυτό το λέμε για να γελάσουμε. Ξέρουμε άλλωστε ότι στην καθαρεύουσα ήταν «υποκάμισον».

Να το αναλύσουμε λίγο αυτό το «υποκάμισον». Θα μου πείτε, δεν θέλει ανάλυση: υπό + κάμισον. Αλλά τι είναι αυτο το κάμισον που από κάτω του μπαίνει το πουκάμισο;

Καμίσιον και κάμισον είναι τύποι της ύστερης αρχαιότητας, αφού πρώτη φορά τους βρίσκω σε κείμενα του 3ου-4ου αιώνα της χρονολογίας μας. Για να είμαι ακριβής, στο TLG βρίσκω μόνο το καμίσιον, το κάμισον υπάρχει σε παπύρους. Παίρνω ένα κάπως μεταγενέστερο παράδειγμα, από τον Ιωάννη Μόσχο (6-7 αι.):

Περὶ τούτου τοῦ ἀββᾶ Θεοδοσίου ἀκούσας Ἀβράμιος ὁ ἡγούμενος τῆς ἁγίας Θεοτόκου Μαρίας τῆς Νέας, ὅτι οὐκ εἶχεν ἱμάτιον ἐν τῷ χειμῶνι φορέσαι, ἠγόρασεν αὐτῷ καμίσιον.

Δεν είχε ρούχο να φορέσει τον χειμώνα και του αγόρασε καμίσιον -άρα το καμίσιον, τότε τουλάχιστον, θα ήταν κάπως χοντρό ρούχο, πανωφόρι, και το υποκάμισον πιο λεπτό, κάτω από το καμίσιον.

Αλλά στο ίδιο έργο του Μόσχου βρίσκουμε και την πρώτη εμφάνιση του τύπου υποκάμισον:  Εἶτα μετὰ χρόνον τινὰ λοιδορία κατ’ ἐμοῦ πρὸς τὸν βασιλέα γίνεται, ὅτι τὰ κομερκίου ἐσκόρπισα· καὶ πέμπει ὁ βασιλεὺς, καὶ διαρπάζει τὴν οἰκίαν μου, καὶ ἀπὸ ὑποκαμίσου ἀνασπᾷ με ἐν Κωνσταντινουπόλει, καὶ δίδωσί με εἰς τὸ δεσμωτήριον, καὶ ποιῶ ἱκανὸν χρόνον μετὰ τοῦ παλαιοῦ καμισίου.

Και προχωρώντας μερικούς αιώνες πιο πέρα, βρίσκουμε και τους πρώτους τύπους με πουκάμισο, στον Σπανό, αυτό το βυζαντινό κρεσέντο κοπρολογίας: