Ντον Τζοβάνι, κάθαρμα γοητευτικό και θαρραλέο

Την Κυριακή που μας πέρασε πήγα στη Λυρική, στον Νιάρχο, και είδα τον Ντον Τζοβάνι του Μότσαρτ, την τελευταία παράσταση αυτού του ανεβάσματος, σε συμπαραγωγή με την όπερα του Γκέτεμποργκ. Ο Ντον Τζοβάνι είναι η αγαπημένη μου όπερα και η μοναδική που την ξέρω απέξω και μ’ αρέσει να την τραγουδάω στο αυτοκίνητο (όταν είμαι μόνος).

Όπως και ο Ριγολέτος του Βέρντι, για τον οποίο είχα γράψει στις αρχές του καλοκαιριού, έτσι και ο Ντον Τζοβάνι είναι μία από τις πιο πολυπαιγμένες όπερες του διεθνούς ρεπερτορίου, συχνά στην πρώτη δεκάδα των πιο πολυπαιγμένων έργων παγκοσμίως, ένας κατάλογος βέβαια που αδικεί κάποιες εξαιρετικές όπερες.

Ο Μότσαρτ έγραψε τον Ντον Τζοβάνι σε λιμπρέτο του δαιμόνιου Βενετσιάνου Λορέντζο ντα Πόντε στον οποίο οφείλουμε επίσης τα λιμπρέτα των Γάμων του Φίγκαρο και του Έτσι κάνουν όλες. Η πρεμιέρα δόθηκε στην Πράγα, στις 29 Οκτωβρίου 1787. Υπάρχουν διάφορες ιστορίες σχετικά με την πρεμιέρα αυτή, ας πούμε ότι όταν ο Μότσαρτ πήγε στην Πράγα στις αρχές Οκτωβρίου συνάντησε εκεί, εκτός από τον ντα Πόντε και τον Τζάκομο Καζανόβα και μάλιστα ότι συζήτησαν λεπτομέρειες της πλοκής του έργου -το μόνο βέβαιο είναι οτι ο Καζανόβα γνώριζε τον ντα Πόντε και ότι βρισκόταν εκείνη την εποχή επίσης στην Πράγα. Μια άλλη μπεντροβάτη ιστορία λέει ότι ο Μότσαρτ ολοκλήρωσε την εισαγωγή της όπερας μόλις τα ξημερώματα της πρεμιέρας, ύστερα από ένα ιστορικό ξενύχτι, και ότι όταν οι παρτιτούρες έφτασαν στους μουσικούς το μελάνι δεν είχε προφτάσει να στεγνώσει.

Η πρεμιέρα ήταν μια αποθέωση και οι ευγενείς της Πράγας προσπάθησαν να κρατήσουν κοντά τους τον Μότσαρτ, αλλά εκείνος βιαζόταν να επιστρέψει στη Βιέννη (ο Γκλουκ ήταν ετοιμοθάνατος και οι μνηστήρες για τη θέση του πολλοί). Η όπερα παίχτηκε τον επόμενο χρόνο στη Βιέννη, με αρκετές αλλαγές για τις οποίες θα μιλήσω αργότερα.

Το λιμπρέτο βασίζεται στην ιστορία του Δον Ζουάν, που έχει περάσει και στη γλώσσα μας σαν συνώνυμο του γυναικοκατακτητή. Πρώτος που δραματοποίησε την ιστορία αυτή, που πρέπει να κυκλοφορούσε από πιο παλιά, ήταν ο Ισπανός Τίρσο ντε Μολίνα στις αρχές του 17ου αιώνα, με το θεατρικό έργο El burlador de Sevilla y convidado de piedra (Ο ξεγελαστής [σικ, ρε] της Σεβίλλης και ο πέτρινος καλεσμένος), όπου ο ήρωας ονομάζεται Δον Χουάν Τενόριο. Ακολούθησε ο Μολιέρος με το θεατρικό Dom Juan, και το ίδιο θέμα το έχουν αξιοποιήσει δεκάδες άλλοι συγγραφείς πριν και μετά την όπερα του Μότσαρτ. Αλλά και ειδικά στις όπερες, ο Μότσαρτ δεν είναι πρώτος, αφού προηγήθηκε τον Φλεβάρη του 1787 στη Βενετία ένας άλλος Ντον Τζοβάνι, του συνθέτη Τζουζέπε Γκατζανίγκα, σε λιμπρέτο του Μπερτάτι -ο ντα Πόντε βασίστηκε σαφώς στο λιμπρέτο του Μπερτάτι, αλλά αν διαβάσετε αντικριστά τα δυο λιμπρέτα βλέπετε τις μικρολεπτομέρειες που ξεχωρίζουν τον μεγαλοφυή δημιουργό από τον τίμιο μάστορα.

Την υπόθεση θα την ξέρετε αλλά να τη διηγηθούμε. Στην αρχή, βλέπουμε τον Λεπορέλο, τον υπηρέτη του Ντον Τζοβάνι να περιμένει έξω από ένα μέγαρο. Μέσα στο μέγαρο, ο Ντον Τζοβάνι προσπαθεί να κατακτήσει την ντόνα Άννα. Επεμβαίνει ο πατέρας της, ο γηραιός Κομεντατόρε (Διοικητής) και τον προσκαλεί σε μονομαχία. Ο Ντον Τζοβάνι δεν θέλει, αλλά τελικά συγκρούονται και τον σκοτώνει. Η Ντόνα Άννα με τον μνηστήρα της, τον Ντον Οτάβιο ορκίζονται εκδίκηση -αλλά δεν έχουν δει καθαρά τον δράστη. Ο Ντον Τζοβάνι με τον Λεπορέλο συναντάει μια παλιά του αγαπημένη, την Ντόνα Ελβίρα, που της είχε υποσχεθεί γάμο σε άλλη πόλη και την εγκατέλειψε. Καταφέρνει να την ξεφορτωθεί με τη συνέργεια του Λεπορέλο. Πέφτουν πάνω σ’ έναν χωριάτικο γάμο, όπου ο Ντον Τζοβάνι προσκαλεί το ζευγάρι στο αρχοντικό του, κάμπτοντας με τον τσαμπουκά του ιππότη τις αντιρρήσεις του γαμπρού, του Μαζέτο, και εκμεταλλεύεται την ευκαιρία για να ξεμοναχιάσει τη νύφη, την Τζερλίνα.

Πριν όμως συμβεί το ανεπανόρθωτο, ενσκήπτει η Ντόνα Ελβίρα και του κάνει χαλάστρα. Πάνω στην ώρα εμφανίζονται και η Ντόνα Άννα με τον Οτάβιο, που ξέρουν τον Ντον Τζοβάνι για αξιότιμο αριστοκράτη. Ωστόσο, από τον τρόπο που μιλάει και κινείται. η Ντόνα Άννα καταλαβαίνει ότι έχει μπροστά της τον φονιά του Διοικητή και παρολίγο βιαστή της. Ακολουθούν διάφορες περιπέτειες χωρίς ο Ντον Τζοβάνι να καταφέρνει να κατακτήσει την Τζερλίνα και χωρίς οι άλλοι να καταφέρουν να τον ξεσκεπάσουν -ανάμεσα στ’ άλλα, ο Ντον Τζοβάνι ανταλλάσσει ρούχα με τον Λεπορέλο και τον στέλνει να κάνει καντάδα στη Ντόνα Ελβίρα ώστε εκείνος μασκαρεμένος να σαγηνεύσει την υπηρέτριά της.

Ενώ ο Ντον Τζοβάνι διηγείται στον Λεπορέλο τα κατορθώματά του, ακούει μια σπηλαιώδη φωνή να τον μέμφεται. Όσο κι αν είναι απίστευτο, η φωνή προέρχεται από το άγαλμα του δολοφονημένου Διοικητή. Αψηφώντας το υπερφυσικό, ο Ντον Τζοβάνι καλεί το άγαλμα για δείπνο. Ετοιμάζει ένα λουκούλειο δείπνο με τα καλύτερα εδέσματα. Εκείνη τη στιγμή καταφθάνει η Ντόνα Ελβίρα που τον εκλιπαρεί να αλλάξει ζωή, εκείνος την αποπέμπει, εκείνη κάνει να φυγει αλλά γυρίζει έντρομη. Ο Λεπορέλο πάει στην εξώπορτα να δει περί τίνος πρόκειται και επιστρέφει κι αυτός κάτωχρος: έχει έρθει το άγαλμα στο δείπνο.

Το άγαλμα δηλώνει ότι δεν θα γευτεί τα εδέσματα των θνητών, αλλά ανταποδίδει την πρόσκληση και καλεί τον Ντον Τζοβάνι για δείπνο. Εκείνος, πάντα θαρραλέος δέχεται, του δίνει το χέρι και αμέσως τον κυριεύουν απερίγραπτα ρίγη. Μετανιώνεις αχρείε; του λέει το άγαλμα. Όχι, γεροξεμωραμένε, απαντάει εκείνος. Κι όταν αρνείται οριστικά αυτή την τελευταία ευκαιρία, έρχονται οι δαίμονες και τον παίρνουν στην Κόλαση.

Μετά, όλοι οι άλλοι ήρωες του έργου ξαναβρίσκουν τον Λεπορέλο, ο οποίος ασθμαίνοντας τούς περιγράφει τα απίστευτα που διαδραματίστηκαν και στο τέλος όλοι χαίρονται που έφυγε από τη μέση «εκείνος που έκανε κακό» και ανακοινώνουν τα σχέδιά τους για το μέλλον.

Η παράσταση της Λυρικής ήταν διεθνής: σκηνοθέτης ο Βρετανός Τζον Φούλτζεϊμς, διευθυντής ορχήστρας ο Σλοβάκος Οντρέι Όλος, η διανομή όμως ελληνική, με εξαίρεση την Ελβίρα (Τσέλια Κοστέα). Εδώ το τρέιλερ της παράστασης:

Advertisement

Και οι δήμιοι πεθαίνουν

Θυμήθηκα τη φράση του τίτλου επειδή το Σάββατο, που ήταν 10 Ιουνίου, ήταν η επέτειος γεγονότων με τα οποία συνδέεται.

«Και οι δήμιοι πεθαίνουν» είναι o ελληνικός τίτλος της αμερικανικής ταινίας Hangmen also die. Πρόκειται για ένα νουάρ του 1943, σε σκηνοθεσία του Φριτς Λανγκ, που έχει την ιδιομορφία να είναι η μοναδική χολιγουντιανή ταινία στην οποία δούλεψε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Η ταινία είναι εμπνευσμένη από τον σκοτωμό του Ράινχαρντ Χάιντριχ, του «δήμιου της Πράγας», ανώτατου στελέχους του ναζιστικού κόμματος και εμπνευστή της «τελικής λύσης». Ο Χάιντριχ εκτελούσε χρέη κυβερνήτη στο προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας (Τσεχίας). Στις 27 Μαΐου 1942 δυο Τσέχοι κομάντο, που είχαν εκπαιδευτεί ειδικά στη Βρετανία, έριξαν χειροβομβίδα στο αυτοκίνητό του. Το «ξανθό κτήνος» τραυματίστηκε, είχε όμως δυνάμεις να βγει και να ανταλλάξει πυρά με τους κομάντο πριν καταρρεύσει. Αφού χαροπάλεψε αρκετές μέρες, έφυγε για την Κόλαση στις 4 Ιουνίου.

Οι τυραννοκτόνοι εντοπίστηκαν, μέρες αργότερα, ύστερα από προδοσία, σε εκκλησία όπου κρύβονταν και αυτοκτόνησαν αντί να παραδοθούν. Η λύσσα των Γερμανών και του Χίτλερ προσωπικά για τον θάνατο του «ανθρώπου με τη σιδερένια καρδιά», όπως τον έλεγαν, ήταν απερίγραπτη και τα αντίποινα ανατριχιαστικά. Διάλεξαν το χωριό Λίντιτσε, 22 χιλιόμετρα μακριά από την Πράγα, επειδή είχαν (ψευδείς, τελικά) πληροφορίες ότι εκεί υπήρχε ομάδα υποστήριξης στην επίθεση κατά του Χάιντριχ. Το περικύκλωσαν και εφάρμοσαν τις λεπτομερείς διαταγές που είχαν.

Εκτέλεσαν όλους τους άντρες. Μετέφεραν τις γυναίκες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ξεδιάλεξαν από τα παιδιά όσα ήταν «κατάλληλα προς εκγερμανισμό» και τα έδωσαν σε γερμανικές οικογένειες να τα μεγαλώσουν. Τα άλλα, που ήταν τα περισσότερα, τα έστειλαν στον θάλαμο αερίων. Μάζεψαν τα ζώα του χωριού και τα σκότωσαν επίσης. Ξέθαψαν τους νεκρούς από το νεκροταφείο, τους σκύλευσαν από τιμαλφή και χρυσά δόντια και τους έκαψαν. Στη συνέχεια, δύναμη 100 ανδρών εξαφάνισε κάθε ίχνος της ύπαρξης του Λίντιτσε: Ισοπέδωσαν τα σπίτια, εκτρέψανε το ποταμάκι που περνούσε μέσα από το χωριό, έσκαψαν τους δρόμους που πήγαιναν προς και από το χωριό, το σκέπασαν με φρέσκο χώμα και φύτεψαν επάνω καλλιέργειες. Όλα αυτά τα κινηματογραφούσε ένας Τσέχος συνεργάτης των Γερμανών, διότι το Λίντιτσε, σε αντίθεση με άλλες σφαγές, οι Γερμανοί δεν το κρύψανε αλλά αρχικά το διαφήμισαν.

Η χτεσινή κασιματιά για τον Γιάννη Ρίτσο

 

Τη λέξη κασιματιά δεν την έχουν τα λεξικά, και δικαίως, αφού την έχουμε φτιάξει εδώ στο ιστολόγιο, αν και βλέπω με καμάρι ότι και άλλοι την έχουν υιοθετήσει. Κασιματιά είναι το ψέμα, και ειδικότερα το ψέμα που σερβίρεται με το μανδύα ιστορικού ανεκδότου και που έχει στόχο έναν πολιτικό αντίπαλο και επαναλαμβάνεται συχνά (ώστε να μείνει). Φυσικά, πήρε το όνομά του από τον δημοσιογράφο κ. Στέφανο Κασιμάτη, που του αρέσει να διανθίζει τη στήλη του με ιστορικά ανέκδοτα (μερικά υπαρκτά) και που ειδικεύεται στις κασιματιές εναντίον των αριστερών. Για παράδειγμα, κασιματιά είναι ότι ο Λένιν είχε κάνει λόγο για «χρήσιμους ηλίθιους» (μια άλλη κασιματιά, πάλι για τον Λένιν, εδώ).

Η κασιματιά που δημοσιεύτηκε στη χτεσινή Καθημερινή δεν είχε στόχο τον Λένιν, αλλά τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο. Αντιγράφω ολόκληρο το σχόλιο ώστε να μη χάσετε σταγόνα απ’ τη χολή: Από την ιστοσελίδα του King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου πληροφορούμαι ότι ο Τζον Κίτμερ διαδέχεται τον ιδιαιτέρως αγαπητό Ντέιβιντ Λάντσμαν ως πρεσβευτής της Βρετανίας στην Αθήνα. Ελληνιστής, όπως και ο προκάτοχός του, ο Ντ. Κίτμερ θα τολμούσα να επισημάνω ότι διαφέρει ως προς την εκκεντρικότητα των γούστων του – των φιλολογικών, για να μην παρεξηγηθώ. Λάτρης της ποίησης του Γιάννη Ρίτσου, έχει δημοσιεύσει τη μελέτη «Χρήσεις της Ελληνικής Ορθοδοξίας στην πρώιμη ποίηση του Γιάννη Ρίτσου» και επί του παρόντος εργάζεται για την ολοκλήρωση της διδακτορικής διατριβής του για τον ποιητή, ο οποίος εκτός των άλλων ύμνησε τον δικτάτορα Στάλιν («Σώπα γιαγιά και σκούπισε με το τσεμπέρι σου τα μάτια σου. / Οταν σβύνει η φωτιά σου κάτω από το τσουκάλι σου / Είναι ο Στάλιν που σκύβει και φυσάει τη φωτιά σου ν’ ανάψει» κ.λπ.), καθώς και την εισβολή των Σοβιετικών στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Αντιλαμβάνομαι, ωστόσο, ότι τα ενδιαφέροντα του Τζ. Κίτμερ επικεντρώνονται μάλλον στην ανίχνευση των τρόπων με τους οποίους ο Ρίτσος αφομοίωσε στην ποίησή του την επιρροή άλλων ποιητικών φωνών της νεοελληνικής γραμματείας. Εν πάση περιπτώσει, παραδέχομαι ότι μου είναι δύσκολο να καταλάβω πώς μπορεί να γοητεύεται κάποιος με τον Ρίτσο, όταν υπάρχουν ο Σολωμός και ο Καβάφης· από την άλλη πλευρά όμως, όταν θυμάμαι ότι έχω περάσει μία εποχή κατά την οποία λάτρευα την ποίηση του Τέννυσον, τότε τα αποθέματά μου ανεκτικότητας και κατανόησης ξαφνικά ανανεώνονται ως διά μαγείας..

Δεν θα σταθώ στις ποιητικές προτιμήσεις, είτε του Βρετανού πρεσβευτή είτε του κ. Κασιμάτη, αλλά στο απόσπασμα που έχω σημειώσει με έντονους χαρακτήρες, δηλαδή την κασιματιά, εννοώ το ψέμα, ότι ο Ρίτσος ύμνησε την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Κατά σύμπτωση το ιστολόγιό μας έχει ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα πριν από πεντέξι μήνες και γι’ αυτό η πρώτη μου σκέψη, όταν με ειδοποίησε ένας φίλος με ηλεμήνυμα για την τελευταία κασιματιά, ήταν να αφιερώσω μόνο ένα σαββατιάτικο μεζεδάκι. Ύστερα όμως συνειδητοποίησα ότι το παλιό άρθρο του ιστολογίου είχε δημοσιευτεί κατακαλόκαιρο, Κυριακή 12 Αυγούστου, επομένως πολλοί φίλοι δεν θα το έχουν διαβάσει (αν και είχε γίνει αρκετά μεγάλη συζήτηση), οπότε ίσως θα είναι συγγνωστή η ανακύκλωση. Τώρα, αν έχετε διαβάσει το παλιό άρθρο, συγνώμη, ελπίζω το αυριανό (που θα είναι καινούργιο) να σας αποζημιώσει.

Ο Γιάννης Ρίτσος και τα σοβιετικά τανκς

Ίσως δεν είναι και πολύ κατάλληλη η συγκυρία για το σημερινό άρθρο, κατακαλόκαιρο παραμονές δεκαπενταύγουστου, αλλά δεν το είχα έτοιμο το θέμα, εκείνο ήρθε και με βρήκε. Κι έπειτα, είναι θέμα που με ενδιαφέρει διπλά, μια και το ιστολόγιο αρέσκεται να σκαλίζει μικροφιλολογικά μυστήρια, ιδίως τις Κυριακές, αλλά και έχει ειδικευτεί στην ανασκευή μύθων, και το σημερινό θέμα μας έχει και από τα δύο. Ο λόγος είναι για τον Γιάννη Ρίτσο, ο οποίος, αν πιστέψουμε όσα γράφονται κατά καιρούς, έχει πει ή έχει γράψει κάτι για σοβιετικά τανκς που χορεύουν. Ως εκεί υπάρχει ομοφωνία στις διάφορες εκδοχές, αλλά ως προς τις υπόλοιπες λεπτομέρειες οι διάφορες εκδοχές διίστανται.

Για παράδειγμα, σε χρονογράφημά του στην εφημ. Μακεδονία, ο συγγραφέας Γιώργος Σκαμπαρδώνης γράφει: Πώς να ξεχάσεις τον πράγματι σπουδαίο μας ποιητή Γιάννη Ρίτσο, που έγραφε ότι τα σοβιετικά άρματα χόρευαν ταγκό κατά την εισβολή στην πλατεία της Πράγας; Πώς να το ξεχάσεις ή πώς να το θυμηθείς, θα το δούμε παρακάτω. Αλλά αν η εκδοχή του Σκαμπαρδώνη είναι απλώς μία από τις πολλές, έχει ωστόσο ένα μοναδικό στοιχείο.

Εννοώ ότι, απ’ όσο ξέρω, ο Σκαμπαρδώνης είναι ο μοναδικός που θέλει τον Ρίτσο να γράφει για τα τανκς που χορεύουν ταγκό. Η Κωνσταντίνα Ζάνου, σε άρθρο της που δημοσιεύτηκε και στην κυπριακή Καθημερινή, δίνει την επικρατούσα εκδοχή: «Τα τανκς χορεύουν βαλς στις πλατείες της Πράγας», που υποτίθεται ότι το έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος για την εισβολή των σοβιετικών στην Πράγα το 1968. Και πράγματι, οι περισσότερες εκδοχές θέλουν τον Γιάννη Ρίτσο να έγραψε ένα ποίημα για να υμνήσει τη σοβιετική εισβολή στην Πράγα, στο οποίο έβλεπε τα τανκς να χορεύουν βαλς. Εδώ που τα λέμε, το βαλς, σαν χορός, ταιριάζει στα τανκς περισσότερο από το ταγκό, δεν βρίσκετε; Με τα βαλς συμφωνεί και το sansimera.gr, που βρίσκει ότι ο Ρίτσος ήταν σπουδαίος ποιητής  «όταν δεν υπονόμευε ο ίδιος την αξία του με τη στρατευμένη ποίησή του για τα «σοβιετικά τανκς που χορεύουν βαλς στην Πράγα» και άλλα τέτοια». Σε άλλες πάλι πηγές, δεν προσδιορίζεται ο χορός. Έτσι, σε άρθρο του Δ. Παλαιολογόπουλου, αρχικά στην Αυγή, τα τανκς απλώς χορεύουν στους δρόμους της Πράγας, αλλά δεν ξέρουμε τι είδους χορό.