Ο δραγουμάνος χωρίς το κομπολόι του

Τις προάλλες, χάρη σε ένα σχόλιο του φίλου μας του Στάζιμπου, έγινε συζήτηση σε ένα από τα πρώτα άρθρα του ιστολογίου, που είχε δημοσιευτεί την πρώτη-πρώτη μέρα της ζωής του, στις 16 Φεβρουαρίου του μακρινού 2009. Είπα τότε ότι το άρθρο αυτό θα άξιζε αναδημοσίευση, και συμφωνήσατε -δεν θυμόμουν ότι το είχα ήδη αναδημοσιεύσει το 2012. Βέβαια, και το 2012 δεν είναι χτες, οπότε σήμερα το ξαναδημοσιεύω, έχοντας ενσωματώσει διάφορα πράγματα από τα σχόλια των προηγούμενων δημοσιεύσεων.

Στο θαυμάσιο τραγούδι του Κηλαηδόνη, που το τραγουδάει ο Μητσιάς, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος μας λέει ότι «ο δραγουμάνος του βεζίρη πίνει μαστίχα, ρίχνει τα χαρτιά, το’ να του μάτι στο Μισίρι και τ’ άλλο μάτι στην Αρβανιτιά». Όταν πιει τη μαστίχα του και ρίξει τα χαρτιά ο δραγουμάνος, σίγουρα θα βγάλει το κομπολόι του. Κι επειδή οι δραγουμάνοι, όσο και να πεις, είχανε τον τρόπο τους, οι χάντρες του κομπολογιού αυτού, φαντάζομαι, θα’ τανε από πολύτιμο υλικό. Εγώ μάλιστα λέω πως θα’ τανε από μαργαριτάρια. Κι επειδή δεν έχει διασωθεί τέτοιο κομπολόι δραγουμάνου με μαργαριταρένιες χάντρες, σκέφτηκα να φτιάξω εγώ ένα καινούργιο και να το παρουσιάσω στις σελίδες αυτές.

Αυτός ήταν ο πρόλογος που είχα βάλει στην ενότητα «Το κομπολόι του δραγουμάνου» που είχα καθιερώσει στον παλιό μου ιστότοπο για να φιλοξενώ μεταφραστικά μαργαριτάρια που ψάρευα στις εφημερίδες και σε βιβλία. Όταν άρχισα το ιστολόγιο, παραμέλησα το κομπολόι, αφού πια τα μαργαριτάρια τα παρουσιάζω εδώ, όπου έχει επικρατήσει να τα λέμε Μεζεδάκια.

Όμως στο σημερινό άρθρο θα λεξιλογήσουμε για τον δραγουμάνο, οπότε το κομπολόι το αφήνουμε για άλλη φορά.

Ποια είναι λοιπόν η ιστορία της λέξης δραγουμάνος; Η λέξη πάει πολύ πίσω, είναι πιθανότατα τρισχιλιετής, αλλά όχι ελληνική.

Στα ελληνικά είναι δάνειο από… από πού αλήθεια; Το λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφει ως κύριο τον τύπο δραγομάνος και δεύτερο τον τ. δραγουμάνος,και δίνει τη λέξη σαν δάνειο από τα ενετικά (dragomano), αραβικής αρχής, όμως το λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον τύπο δραγουμάνος ως δάνειο απευθείας από τα αραβικά. Με τον Τριανταφυλλίδη συμφωνούν και οι Καχανέ (στο Graeca et Romanica Scripta Selecta), που θεωρούν ότι το βυζαντινό δραγομάνος/δραγουμάνος, δάνειο από τα αραβικά, είναι η πηγή για το μεσαιωνικό λατινικό dragomannus απ’ όπου προέκυψαν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά, δηλαδή το ιταλικό dragomanno, το γαλλ. drogman ή το μεσαιωνικό αγγλικό dragman, σημερινό dragoman. Πιθανόν ο δανεισμός να έγινε από τα αραβικά της Αιγύπτου (ταργκουμάν, targumān). Την εκδοχή των Καχανέ τη δέχεται και το Μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά.

Advertisement

Μεζεδάκια λίγο πριν ανοίξουν οι κάλπες

Κι άλλες φορές έχω βάλει παρεμφερείς τίτλους στο πολυσυλλεκτικό σαββατιάτικο άρθρο μας, όταν δημοσιεύεται την παραμονή εκλογικής αναμέτρησης -δεν διεκδικεί πρωτοτυπία ο τίτλος, μόνο ακρίβεια. Κάμποσα από τα μεζεδάκια της πιατέλας, άλλωστε, είναι (προ)εκλογικά, αν και όχι όλα.

* Και ξεκινάμε με ένα μη εκλογικό μεταφραστικό μαργαριτάρι, μεγαλούτσικο μάλιστα, μεγέθους… μαρμάρου. Σύμφωνα με άρθρο του Βήματος, κάμερα κατέγραψε την πτώση μετεωρίτη στην Αυστραλία. Κατά το άρθρο, «ο μετεωρίτης είχε μέγεθος μαρμάρου».

Πόσο μέγεθος έχει όμως γενικά το μάρμαρο; Υπάρχουν μαρμάρινοι όγκοι πολλών κυβικών μέτρων, υπάρχουν και λεπτά μαρμαράκια λίγων τετραγωνικών εκατοστών, και μικρότερα ακόμα.

Μπα, κάτι άλλο συμβαίνει. Αν ανατρέξετε στο πρωτότυπο θα δείτε ότι χρησιμοποιείται η λέξη marble. Το οποίο όμως marble είναι μεν το μάρμαρο ειναι όμως επίσης η μπίλια, η γκαζά, ο βώλος. Μέγεθος βώλου είχε ο μετεωριτάκος.

(Κι αν σας πει κανένας Άγγλος have you lost your marbles?, δεν αναρωτιέται αν χάσατε τις μπίλιες σας, αλλά αναρωτιέται, ιδιωματικά, αν είστε στα καλά σας).

* Φίλος στέλνει τη φωτογραφία αριστερά, από εκλογικό περίπτερο της Ρένας Δούρου με την ανορθογραφία να βγάζει μάτι. Πιο δυνατά, βέβαια.

Μου γράφει: «Δεν ξέρω πιος έφτιαξε τα περίπτερα, αλλά την άλλη φορά να διαλέξουν κάποιον που να είναι ποιο προσεκτικός».

Διότι βέβαια επισημαίνουμε μαργαριτάρια και των παρατάξεων που μας είναι συμπαθείς και θα τις ψηφίσουμε -όπως εγώ τη Ρένα Δούρου (στον νότιο τομέα).

* Η γενικομανία της εβδομάδας. Διαβάζω ότι:

Αυτοκίνητο στη Λαμία ξέφυγε της πορείας του και πήρε… σβάρνα τα μηχανάκια.

Γράφει ο φίλος που το έστειλε: Πώς μεταφράζουμε το «εξετράπη»; Ξέφυγε. Τα άλλα τα κρατάμε ίδια, και προκύπτει το αυτοκίνητο που ξέφυγε της πορείας του.

Πράσινα άλογα και όχι πράσσειν άλογα

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη. Το αρχικό άρθρο δημοσιεύτηκε πριν από εφτά χρόνια και τέσσερις μέρες, δηλαδή όταν το ιστολόγιο δεν είχε ακόμα κλείσει το πρώτο του τρίμηνο, και έχει αναδειχτεί σε ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα άρθρα του ιστολογίου, επειδή διαρκώς συμβαίνει, σε κάποια διαδικτυακή συζήτηση, να χρησιμοποιεί κάποιος την έκφραση «και πράσινα άλογα» και να πετιέται κάποιος εξυπνάκιας και να τον επιπλήττει, ότι τάχα είναι λάθος το «πράσινα άλογα» και το σωστό είναι «πράσσειν άλογα», οπότε ή ο αρχικός σχολιαστής ή κάποιος τρίτος βάζει το λινκ από το άρθρο μου για να απαντήσει. Διότι, όπως θα δείτε στη συνέχεια, έκφραση «πράσσειν άλογα» δεν παραδίδεται πουθενά.

Εδώ και καιρό ήθελα να ξαναδημοσιεύσω το παλιό μου άρθρο, αν μη τι άλλο για να δώσω την ευκαιρία να σχολιαστεί από τους νεότερους φίλους, αλλά δίσταζα επειδή το αρχικό άρθρο ήταν ήδη πολύ μεγάλο. Τελικά χτες πήρα την απόφαση, χάρη σε μια πληροφορία που μου έδωσε ο φίλος Γιώργος Μπαλόγλου, που ενισχύει την επιχειρηματολογία του άρθρου. Οπότε, ζητώ συγνώμη για το διπλοσέντονο και ξεκινάω.

Πράσινα άλογα, στο εξώφυλλο του βιβλίου μου «Το αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων» (Τώρα έχει επανεκδοθεί επαυξημένο ως «Λόγια του αέρα»)

Η έκφραση …και πράσινα άλογα, όπως ας πούμε στη φράση «Τι ανώτατες σπουδές και πράσινα άλογα λέει πως έχει κάνει; Αφού δεν έχει τελειώσει ούτε το δημοτικό!» είναι πολύ συνηθισμένη.

Αν και κανείς δεν αμφιβάλλει για τη σημασία της, πολλοί αναρωτιούνται για την προέλευσή της, που δεν είναι φανερή στα μάτια τους. Καθώς δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκαν τα «πράσινα άλογα» προσπαθούν να βρουν μιαν άλλη, πιο ορθολογική κατά τη γνώμη τους εξήγηση.

Σύμφωνα με μια πολύ διαδεδομένη «εξήγηση» για την προέλευση της έκφρασης …και πράσινα άλογα, πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας έκφρασης «πράσσειν άλογα». (Υπάρχουν και άλλες θεωρίες για την προέλευση της φράσης, όπως η αναφορά σε ένα επεισόδιο που έγινε επί Όθωνα, αυτή όμως είναι η πιο διαδεδομένη.) Όπως μας πληροφορεί, για παράδειγμα, ο δικτυακός τόπος www.prasinaloga.gr, που ανήκει στην ομάδα εικαστικού θεάτρου κούκλας «Πράσσειν άλογα»: η έκφραση «Πράσσειν άλογα» είναι αρχαία (πράσσειν = πράττω, άλογο = μη λογικό).

Σε μια διαδικτυακή συζήτηση περί αστρολογίας, κάποιος σκεπτικιστής έγραψε άρθρο με τίτλο «Άστρα και πράσινα άλογα» και αμέσως κάποιος άλλος τον διόρθωσε σε «Άστρα και πράσσειν άλογα», επισημαίνοντας Έχεις δει πουθενά πράσινα άλογα; μήπως αυτό το πράσινα δεν είναι πράσινα αλλά πράσσειν ή πράττειν απαρέμφατο του ρήματος πράττω; Και το άλογα μήπως δεν εννοούνται τα άλογα αλλά το δίχως λογική πραττόμενο; Κάποιος άλλος, αλλού: Πράσινα άλογα και πράσσειν άλογα, που έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι.

Υπάρχουν λοιπόν αρκετοί που πιστεύουν ότι η αρχική μορφή της φράσης «και πράσινα άλογα» είναι η αρχαία «πράσσειν άλογα». Η λανθασμένη (όπως θα επιχειρήσω να αποδείξω) αυτή άποψη απέκτησε επιπρόσθετο κύρος όταν ένα συγκρότημα ελληνικής ροκ μουσικής πήρε την ονομασία Πράσσειν άλογα, με έμβλημά του ένα πράσινο αλογάκι του σκακιού.

Νικολοβαρβαρικά μεζεδάκια

Σάββατο σήμερα και επανερχόμαστε στο κανονικό μας πρόγραμμα, δηλαδή σερβίρουμε μεζεδάκια -θυμίζω πως το περασμένο Σάββατο, που ήταν πρωτομηνιά, τα μεζεδάκια μετατέθηκαν την Κυριακή. Κι επειδή τα περισσότερα μεζεδάκια ψαρεύτηκαν μέσα στα Νικολοβάρβαρα, είπα να τα βαφτίσω «νικολοβαρβαρικά», παρόλο που δεν έχουν σχέση ούτε με βαρβάρους ούτε με τον Νικολό Μπάρμπαρο, τον βενετσιάνο γιατρό που βρέθηκε αυτόπτης μάρτυρας της Άλωσης της Πόλης.

Πριν από μερικές μέρες είχαμε την αναγγελία της νέας πολιτικής κίνησης του Ανδρ. Λοβέρδου και τη διαγραφή του από το ΠΑΣΟΚ. Ο τίτλος της νέας κίνησης, ΡΙΚΣΣΥ, σχολιάστηκε κι εδώ αρκετά. (Στο Φέισμπουκ πρότεινα έναν εναλλακτικό τίτλο, ΡΙΚΣΣΥ ΣΠΛΗΝΟΣ = ΡΙζοσπαστική Κίνηση Σοσιαλδημοκρατικής ΣΥμμαχίας Σε ΠΛΗρη ΝΟητική Σύγχυση). Ο Ευάγγ. Βενιζέλος όμως διέγραψε τον Λοβέρδο, διότι θεώρησε «ασέβεια» την ανακοίνωση της ίδρυσης της ΡΙΚΣΣΥ την ίδια μέρα που το ΠΑΣΟΚ ανακοίνωνε, με πολλές τυμπανοκρουσίες, την πρωτοβουλία του εναντίον της Χρυσής Αυγής. Με τα εσωκομματικά του ΠΑΣΟΚ δεν θέλω να ασχοληθώ, ούτε να σχολιάσω την πρωτοβουλία του, αλλά θα παρατηρήσω πως φοβάμαι πολύ πως το φιλοναζιστικό κόμμα κερδίζει όταν του επιτίθεται ο κ. Βενιζέλος. Αλλά επειδή σήμερα έχουμε μεζεδάκια στο μενού, θα εστιαστώ στη λέξη «ασέβεια» που χρησιμοποίησε ο κ. Βενιζέλος για να χαρακτηρίσει την ενέργεια του κ. Λοβέρδου. Με παραξένεψε η επιλογή της λέξης διότι συνήθως ασέβεια έχουμε απέναντι στα θεία ή απέναντι στους θεσμούς, και κανένα από τα δύο δεν ισχύει για το ΠΑΣΟΚ. Υπάρχει βέβαια και η ασέβεια προς τους νεκρούς, και ίσως αυτό εννοούσε ο κ. Βενιζέλος.

Η νίκη έχει πολλούς πατεράδες, η ήττα κανέναν, είπε κάποιος μεγάλος που δεν τον θυμάμαι. Τα μαργαριτάρια, αναρωτιέμαι, πόσους πατεράδες έχουν; Συνήθως έναν, αλλά όχι πάντοτε. Για παράδειγμα, σε αυτό εδώ το άρθρο του ηλεΒήματος πρόσεξα τη φράση: Όταν πριν από λίγες εβδομάδες είχα επισκεφτεί τον κ. Σόιμπλε μου είχε ενεχηρίσει  μία λίστα με αυτά που δεν είχαν γίνει. Η φράση αποδίδεται στον υπουργό Οικονομικών κ. Στουρνάρα, οπότε γεννάται το ερώτημα αν το τερατούργημα το διέπραξε ο υπουργός ή ο δημοσιογράφος. Χωρίς να είμαι βέβαιος, υποψιάζομαι πως το φραγκεσταϊνάκι έχει δυο μπαμπάδες: ο υπουργός είπε «ενεχειρίσει» και ο δημοσιογράφος έγραψε «ενεχηρίσει». Πάλι καλά που δεν το πέρασαν από τον Σπελ Τσέκερ, τον χαλκέντερο διορθωτή των περισσότερων εφημερίδων, να το κάνει «ενεχυριάσει»! (Αυτή είναι η πρώτη πρόταση που σας προτείνει ο ακούραστος Σπελ όταν γράψετε «ενεχειρήσει»).