Αυτό που μας φέρνει δάκρυα στα μάτια, ξανά

Κι επειδή ακόμα δεν έχω επιστρέψει στη βάση μου, καταφεύγω στη λύση της αναδημοσίευσης για να μη σπάσει το σερί της καθημερινής ανάρτησης  άρθρου. Θα ξαναδημοσιεύσω ένα άρθρο από το… μποστάνι του ιστολογίου, που αρχικά είχε δημοσιευτεί πριν από 9 και κάτι χρόνια, με κάποιες προσθήκες και αλλαγές.

Δεν εννοώ βέβαια τη συγκινητική στιγμή μιας ταινίας ή ένα τραγούδι που το έχουμε συνδέσει με ωραίες στιγμές της ζωής μας, κυριολεκτώ, άλλωστε θα σας προϊδέασε η εικόνα. Το άρθρο, που δεν είναι το πρώτο που αφιερώνω στα φαγώσιμα, αφορά το κρεμμύδι -και το κρεμμύδι, το ξερό, πράγματι φέρνει δάκρυα σε όποιον το καθαρίζει και το κόβει.

Το κρεμμύδι φέρνει δάκρυα, επειδή περιέχει αιθέρια έλαια που όταν το ψιλοκόβεις απελευθερώνονται και ερεθίζουν τα μάτια. Στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, σε ένα σημείο όπου ο χορός των γερόντων κάνει κόντρα με τον χορό των γυναικών, ο γέροντας λέει: Βούλομαί σε γραυ κύσαι, παναπεί θέλω να σε φιλήσω, και απαντάει η γυναίκα: Κρομμύων τ’ άρ’ ου σε δει, παναπεί: άρα, δεν θα χρειαστείς κρεμμύδια -εννοώντας ότι θα τον δείρει τόσο που να κλάψει χωρίς να έχει ανάγκη να χρησιμοποιήσει κρεμμύδι για τούτο· ή, στη μετάφραση του Πολ. Δημητρακόπουλου, «Αλλ΄ανάγκη πια δε θάχεις από κρομμυδιού κομμάτια, να σου κλάψουνε τα μάτια».

Το κρεμμύδι βρίσκεται από πολύ παλιά στα μέρη μας -είναι από εκείνα τα λαχανικά που τα μνημονεύει ο Όμηρος -και μάλιστα στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Λ, διαβάζουμε ότι πρόσφεραν κρεμμύδι σαν μεζέ για το κρασί (κρόμυον ποτῷ ὄψον), κάτι που σήμερα δεν νομίζω να συνηθίζεται, όσο κι αν το κρεμμύδι, μαζί με ψωμί, ελιές και τυρί ήταν συστατικό στοιχείο στο λαϊκό κολατσιό μέχρι πρόσφατα.

Σίγουρα πάντως οι αρχαίοι έτρωγαν πολύ κρεμμύδι, ιδίως στον στρατό. Στην Ειρήνη του Αριστοφάνη ο Τρυγαίος χαίρεται που δεν θα φοράει πια κράνος και δεν θα τρώει τυρί και κρεμμύδια (κράνους ἀπηλλαγμένος τυροῦ τε και κρομμύων).. Στο βιβλίο «Η γλώσσα της γεύσης» της Μ. Καβρουλάκη βρίσκω ότι ο Ηρόδοτος λέει ότι οι αθλητές έτρωγαν ένα κρεμμύδι το πρωί κι ένα το βράδυ -το κακό όμως είναι ότι δεν το βρίσκω πουθενά στον ίδιο τον Ηρόδοτο, οπότε η πληροφορία ίσως πρέπει να θεωρηθεί «απόφευγμα».

Advertisement

Κκκκ],κκκ,kκ

Μην ανησυχείτε, δεν λιποθύμησα με το δάχτυλο κολλημένο στο πλήκτρο «κ», ούτε έπαθα κάτι ανάλογο με εκείνο που είχε πάθει ο Τραμπ, ό,τι κι αν ήταν, όταν έγραψε το διάσημο covfefe. Απλώς, βγάζω το άχτι μου.

Αλλά ας εξηγηθώ. Εδώ και πολύ καιρό, το πληκτρολόγιό μου είχε αρχίσει να πνέει τα λοίσθια. Πρώτα άρχισε να φαλτσάρει το πλήκτρο που βάζει τον τόνο -γι’ αυτό και πολλές λέξεις τις άφηνα άτονες, με αποτέλεσμα να εκνευρίζεται η μητέρα μου, που προσέχει όσα γράφω κάθε μέρα. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές ο τόνος έμπαινε. Ύστερα με αποχαιρέτησε και η δεξιά αγκύλη, ] -αλλά μικρό το κακό, αφού σπανιότατα χρησιμοποιείται. Μετά όμως τα πράγματα σοβάρεψαν διότι άρχισε να μην εμφανίζεται το γράμμα «κ» αλλά και το κόμμα «,».

Αν ήταν επιτραπέζιος υπολογιστής, θα αγόραζα καινούργιο πληκτρολόγιο -αλλά στο λάπτοπ δεν είναι τόσο απλό, πρέπει να παραγγείλεις και να το τοποθετήσει ο τεχνίτης. Παράγγειλα, αλλά χρειάστηκε να φύγω, και μετά αρρώστησα, οπότε έμεινα κανα μήνα με το ετοιμοθάνατο πληκτρολόγιο -και το κάππα ή το κόμμα το έβαζα με το πληκτρολόγιο οθόνης, πράγμα που έκανε την πληκτρολόγηση πολύ πιο επίπονη. Όταν έγραφα κείμενα στο Word, το κ το είχα στο κλίπμπορντ και το κόμμα το έβγαζα με μάκρο. Αλλά και πάλι, μπελάς ήταν.

Το κακό είναι ότι το κάππα είναι γράμμα αρκετά συχνό οπότε δεν μπορείς να το αποφύγεις. Μάλιστα, εμφανίζεται και στη συχνότερη ελληνική λέξη, που είναι βεβαίως το «και». Το χειρότερο, υπάρχει και στο όνομά μου, και μάλιστα τόσο στο όνομα όσο και στο επώνυμο! Στο λατινικό αλφάβητο θα ήταν ευκολότερο, αφού το k είναι σπάνιο και μπορεί στην ανάγκη να αντικατασταθεί από το c.

Ασυναίσθητα άρχισα να αλλάζω το κείμενο που θα έγραφα ώστε ν’ αποφύγω το δύστροπο κάππα και το μπελαλίδικο κόμμα. Έβαζα περισσότερες τελείες. Διάλεγα συνώνυμα χωρίς κάππα. Αλλά δεν μου άρεσε.

Η όλη κατάσταση θύμιζε τα λιπογράμματα, για τα οποία έχουμε γράψει παλιάαα στο ιστολόγιο (αργότερα στο βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια»). Μια μέρα σκέφτηκα πώς θα ήταν η Πρέβεζα του Καρυωτάκη χωρίς κάππα κι έφτιαξα ένα τετράστιχο:

Θάνατος τ’ αγριοπούλια που χτυπιούνται
στους μαύρους τοίχους πάνω από τις στράτες.
Θάνατος οι συμβίες π’ αγαπιούνται
ωσάν να ξεφλουδίζανε πατάτες.

Αλλά το άφησα διότι υπάρχουν ολόκληροι στίχοι χωρίς κάππα που μένανε αμετάβλητοι -ενώ ας πούμε αν θες να φτιάξεις λιπογραμματική Πρέβεζα με άλφα είναι σαφώς πιο δύσκολο. Επίσης, γύρισα και έβαλα το καινούργιο πληκτρολόγιο, οπότε η περιπέτεια με το κάππα έκλεισε αισίως.

Για να τιμήσω όμως το γράμμα που με ταλαιπώρησε χωρίς να φταίει, θα του αφιερώσω το σημερινό άρθρο. (Οπότε εξηγείται και ο τίτλος, στον οποίο έχω βάλει και το Κ αλλά και τα ] και , που επίσης είχαν πρόβλημα στο παλιό πληκτρολόγιο).

Στο ιστολόγιο έχουμε βάλει άρθρα για μερικά γράμματα του αλφαβήτου -για όλα τα φωνήεντα καθώς και για το Π. Οπότε, συνεχίζω με το κάππα.

Θωμαδικά μεζεδάκια

Ή αλλιώς, του Θωμά, αφού αύριο είναι η Κυριακή του Θωμά (για όσους γιορτάζουν, έχουμε βάλει άρθρο για το όνομα) ενώ μεθαύριο έχουμε την αποφράδα Δευτέρα του Θωμά -αποφράδα για τους μαθητες βεβαίως, τουλάχιστον όταν ήμουν εγώ, αφού τότε πηγαίναμε σχολείο μετά τις διακοπές του Πάσχα, και νομίζω ότι και τώρα αυτό ισχύει.

Αν όμως θέλαμε να φτιάξουμε έναν μονολεκτικό όρο, είτε επειδή τον είχαμε ανάγκη είτε επειδή είχαμε βάλει στόχο να φτάσουμε τα 5.000.000 λέξεις και να τρώμε ολοι με χρυσά κουτάλια, πώς θα λέγαμε αυτόν που αναφέρεται στον Θωμά;

Οι Άγγλοι έχουν το Thomasian, που μας οδηγεί στο Θωμασιανός. Δεν γκουγκλίζεται. Εγώ σκέφτηκα το «Θωμαδικός» κατ’ αναλογία προς το «Νουμαδικός» που λεγόταν την εποχή που έβγαινε η εφημερίδα Νουμάς, όργανο του μαχητικού δημοτικισμού, και εννοούσε τους ανθρώπους που έγραφαν στο περιοδικό ή που συμμερίζονταν τη γλωσσική ιδεολογία του. Το Θωμαδικός στραβογκουγκλίζεται (δηλ. βρίσκεις ανευρέσεις του τύπου: Θωμά, δικό σου είναι) αλλά για κάποιο λόγο το προτιμώ.

* Μια και μιλάμε για καινούργιες λέξεις, στο πασχαλινό ρεπορτάζ επισήμανα μιαν ακόμα λέξη που δεν την ήξερα, τη λέξη «πάνσεκτος». Τη βρήκα στη δήλωση του κ. Δαμιανού, που είναι ο Έξαρχος του Πανάγιου Τάφου στην Ελλάδα, ο οποίος, με την ευκαιρία της άφιξης του Αγίου Φωτός είπε τα εξής στο ΑΠΕ/ΜΠΕ:

Από την ‘Αγια Πόλη των Ιεροσολύμων, τη σεπτή εγκρίσει και ευλογία του Μακαριωτάτου Πατριάρχη Ιεροσολύμων κ.κ. Θεόφιλου Γ’ , μεταφέρουμε το ‘Αγιο Φως στη φίλτατη πατρίδα Ελλάδα. Εκ του πανσέκτου πανίερου Ναού της Αναστάσεως, το κοσμοχαρμόσυνο μήνυμα του της Θεού Χριστού Αναστάσεως μεταβαίνει σε όλα τα μήκη και πλάτη της οικουμένης.

Θα το καταλάβατε, η καινούργια λέξη που μόλις γεννήθηκε είναι άκυρη, πρόκειται για ανεμογκάστρι ή πιο σωστά για τυπογραφικό λάθος: πάνσεπτος είναι ο πανίερος Ναός, όχι πάνσεκτος, δεν έχει σχέση με σέχτες ή τουλάχιστον δεν το λέει.

Λάθος είναι βέβαια και η συνεχιζόμενη υποδοχή του Αγίου Φωτός με τιμές αρχηγού κράτους από μια αριστερή κυβέρνηση, αλλά αυτό είναι άλλη συζήτηση (είχαμε, πάντως, γράψει).

* Ένα πασχαλινό που ψάρεψα στο Τουίτερ. Ο Τζέφρι Πάιατ, ο Αμερικανός πρέσβης, ανεβάζει μια φωτογραφία (μάλλον από τον εορτασμό στην Κέρκυρα) και γράφει «Xronia polla!»

Οπότε ο ντόπιος φωστήρας δημοσιογράφος ανταποδίδει τη φιλοφρόνηση: Xronia polla and to you!

Διοτι, αφού στα ελληνικά θα λέγαμε «και σε σένα», στα αγγλικά πρέπει να πούμε and to you, έτσι δεν είναι; Όλα από εμάς τα πήρανε, αφού!

* Το επόμενο μαργαριτάρι είναι μεταφραστικό, και κάθε άλλο παρά φρέσκο είναι. Αλλά είναι γουστόζικο και είναι και σοβαρό, αφού πρόκειται για μεταφραστικό  λάθος σε τίτλο βιβλίου.

Υπήρξε «Εξηκονταρχία Πρεβέζης»;

Το σημερινό άρθρο γεννήθηκε από μια συζήτηση σε ομάδα του Φέισμπουκ όπου συμμετέχουν φιλόλογοι. Επειδή από τη συζήτηση φάνηκε ότι πολλοί αγνοούσαν την πληροφορία που θα παρουσιάσω, αποφάσισα να γράψω το άρθρο. Βέβαια, θα πω πράγματα που είναι γνωστά στους καρυωτακικούς, που ίσως με κατηγορήσουν ότι κομίζω γλαύκα εις Αθήνας, αλλά δεν πειράζει. Δεν είναι όλοι οι αναγνώστες φανατικοί με τον Καρυωτάκη, οπότε ας το φέρουμε το καημένο το κουκουβαγιέλι, δεν πειράζει κανέναν και τρώει και τα ενοχλητικά έντομα.

Η Πρέβεζα είναι το τελευταίο ποίημα του Κ. Γ. Καρυωτάκη και ένα από τα δημοφιλέστερα ελληνικά ποιήματα -το 18ο στο γκάλοπ που είχε κάνει πριν από μερικά χρόνια ο Αντώνης Πετρίδης. Η μελοποίησή του από τον Δήμο Μούτση και τον Γιάννη Γλέζο ασφαλώς συνέβαλε στη δημοτικότητά του. Ας το θυμηθούμε:

Πρέβεζα

Θάνατος είναι οι κάργες που χτυπιούνται
στους μαύρους τοίχους και στα κεραμίδια,
θάνατος οι γυναίκες που αγαπιούνται
καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια.

Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι
με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους,
ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη
ο ήλιος, θάνατος μέσα στους θανάτους.

Θάνατος ο αστυνόμος που διπλώνει,
για να ζυγίσει, μια «ελλιπή» μερίδα,
θάνατος τα ζουμπούλια στο μπαλκόνι
κι ο δάσκαλος με την εφημερίδα.

Βάσις, Φρουρά, Εξηκονταρχία Πρεβέζης.
Την Κυριακή θ’ ακούσουμε την μπάντα.
Επήρα ένα βιβλιάριο Τραπέζης,
πρώτη κατάθεσις δραχμαί τριάντα.

Περπατώντας αργά στην προκυμαία,
«υπάρχω;» λες, κι ύστερα «δεν υπάρχεις!»
Φτάνει το πλοίο. Υψωμένη σημαία.
Ίσως έρχεται ο κύριος Νομάρχης.

Αν τουλάχιστον, μέσα στους ανθρώπους
αυτούς, ένας επέθαινε από αηδία…
Σιωπηλοί, θλιμμένοι, με σεμνούς τρόπους,
θα διασκεδάζαμε όλοι στην κηδεία.

Για να αφηγηθώ τηλεγραφικά την ιστορία, ότι ο Καρυωτάκης, δημόσιος υπάλληλος, έχοντας έρθει σε σύγκρουση με τον υπουργό Εσωτερικών Μιχ. Κύρκο (πατέρα του Λεωνίδα) μετατέθηκε δυσμενώς στην Πάτρα και από εκεί αποσπάστηκε στην Πρέβεζα. Φτάνει στην Πρέβεζα στις 18 Ιουνίου 1928. Στις 21 Ιουλίου, 33 μέρες μετά, αυτοκτονεί.

Το ποίημα «Πρέβεζα» το έστειλε αρχικά στον εξάδελφό του Κ.Δ.Καρυωτάκη την 1η Ιουλίου. Είχε τίτλο «Επαρχία» και όχι «Πρέβεζα». Στο γράμμα αυτό λέει στον ξάδερφο: Σου εσωκλείω ένα ποίημα για να γελάσεις και να πληροφορηθείς καλύτερα.

Από την πυκνή αλληλογραφία του Καρυωτάκη με συγγενείς και φίλους βλέπουμε φράσεις στα γράμματά του, που τις μετέπλασε ποιητικά και τις έβαλε στο ποίημα. Έτσι, στις 22 Ιουνίου γράφει στον εξάδελφό του Θόδωρο Καρυωτάκη:

Απόψε το βαπόρι ήρθε σημαιοστολισμένο. Μέγας θόρυβος μέσα στη Νομαρχία, όταν το είδαμε. Ο κ. Α΄ Γραμματεύς επήγαινε δώθε-κείθε ανήσυχος. Ποιος είναι μέσα; Ο Νομάρχης; Ο Γεν. Διοικητής ή καμιά άλλη προσωπικότης; Επιτέλους τώρα εξηκριβώθη ότι του πλοίου επέβαινε ο Σεβασμιότατος Ιωαννίνων (την ευχήν του να ‘χεις). Και τότε επέσαμε πάλι στη νάρκη μας.
Αυτά είναι τα νεώτερα της Πρεβέζης. Άλλη είδηση, η οποία ελπίζω να σ’ ενδιαφέρει εξ ίσου, είναι ότι προχθές ο κ. Ειρηνοδίκης απήγαγε την μερίδα που του έφεραν στο ξενοδοχείο, επειδή την ήβρε ελλιπή, αφού την ετύλιξε πρώτα σ’ ένα καθαρό χαρτί. Την εζύγισε στην Αστυνομία, την έφερε πάλι, την εξεδίπλωσε, την έβαλε στο πιάτο του και την έφαγε.

Σε άλλη επιστολή, στις 24 Ιουνίου, γράφει στη Μαρία Πολυδούρη:

Ένα μνημείο στην Πρέβεζα (συνεργασία του Αλέξη)

Ο τίτλος ειναι δικός μου, αλλά όχι το άρθρο. Το έχει γράψει ο φίλος μας ο Αλέξης, στον οποίο το ιστολόγιο χρωστάει μερικά πολυ καλά άρθρα, όπως το περσινό πολιτικοδημοσιογραφικό κλισεδολόγιο, τη συλλογή ιστορικών λέξεων και φράσεων της μεταπολίτευσης, πριν από 4 χρόνια, και την ανασύσταση των Ομηρικών επών  το 2011.

Στην πραγματικότητα, μάλιστα, ο Αλέξης έστειλε «Τρεις μικρές γλωσσικές ιστορίες», αλλά δεδομένου ότι το συνολικό κείμενο ήταν κάπως μεγάλο, και κυρίως επειδή οι άλλες δυο ιστορίες είχαν διαφορετικό θέμα, αποφάσισα να χωρίσω τη συνεργασία του σε δύο μέρη και να παρουσιάσω σήμερα την πρώτη ιστορία και (πιθανότατα) αύριο τις άλλες δύο που αφορούν περιπου το ίδιο θέμα.

Προς το παρόν δεν λέω περισσότερα, αλλά θα σχολιάσω στο τέλος.

Ο Αλέξης μού έστειλε και την εξής φωτογραφία, από ένα μνημείο για το οποίο γίνεται λόγος στη συνέχεια. Βλέπουμε και την Πυροβολαρχία Πρεβέζης, που εχει απαθανατιστεί στο ποίημα του Καρυωτάκη.

Δίνω όμως τον λόγο στον Αλέξη:

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στερεότυπα των ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας όταν μιλάνε για τους νέους είναι ότι οι σημερινοί νέοι «δεν είναι σαν αυτούς».  Σύμφωνα με το στερεότυπο  οι νέοι σήμερα δεν έχουν το ήθος, την παιδεία, το φιλότιμο, την εργατικότητα, την ευγένεια, τους τρόπους των παλιών.  Επειδή το στερεότυπο αντανακλά στην ουσία το χάσμα των γενεών, τη διαφορετικότητα στον τρόπο που βλέπουν τα πράγματα ο πενηντάρης και ο εικοσάρης, αλλά ίσως βαθύτερα και τη νοσταλγία των μεγαλύτερων για τα παιδικά και τα εφηβικά τους χρόνια, είναι κάτι επαναλαμβανόμενο από γενιά σε γενιά, ένα «μότο» που όλες οι γενιές αναπαράγουν και μεταδίδουν. Αυτό που έλεγαν σ’ εμάς οι γονείς μας και που πιθανότατα το άκουγαν κι αυτοί ως νέοι, το λέμε εμείς σήμερα στα παιδιά μας.

Ένα άγνωστο ποίημα του Γ. Κοτζιούλα για τη σφαγή της Παργινόσκαλας

Τη βδομάδα που μας πέρασε είχαμε την επέτειο ενός στυγερού εγκλήματ0ς, μιας αποτρόπαιης σφαγής, που έχει μείνει σχεδόν άγνωστη έξω από τον τόπο στον οποίο συνέβη, ίσως επειδή οι σφαγείς ήταν από την καλή μεριά, τη μεριά των νικητών του εμφυλίου. Εννοώ τη σφαγή της Παργινόσκαλας, στην Πρέβεζα, στις 21-22 Σεπτεμβρίου 1944, όπου δυνάμεις του ΕΔΕΣ εκτέλεσαν εν ψυχρώ πολλές δεκάδες ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες, που τους είχαν πιάσει αιχμάλωτους στις εμφύλιες συγκρούσεις που προηγήθηκαν μέσα στην πόλη μετά την αποχώρηση των Γερμανών.

Αυτό που προσδίδει ιδιαίτερη τραγικότητα στη σφαγή της Παργινόσκαλας είναι πως αρκετοί από τους εκτελεσμένους αγωνιστές, 14 ή 15 τον αριθμό, ήταν έφηβοι, ανήλικα παιδιά, μαθητές του γυμνασίου, μέλη της υποδειγματικής διμοιρίας ΕΠΟΝιτών του 24ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Μαζί τους βρηκε τον θάνατο και ο γυμνασιάρχης τους, ο Χρήστος Κοντός, πρόεδρος της Λαϊκής Επιτροπής (που είχε συγκροτηθεί με κοινή συμφωνία ΕΑΜ-ΕΔΕΣ), μη θέλοντας να αφήσει τους μαθητές του. Στη φετινή τελετή μνήμης στην Παργινόσκαλα, πριν από λίγες μέρες, έγιναν και τα αποκαλυπτήρια ενός νέου μνημείου που αν κατάλαβα καλά ανεγέρθηκε με πρωτοβουλία της τοπικής οργάνωσης του ΚΚΕ. Το μνημείο το ίδιο δεν είναι του γούστου μου, αλλά βέβαια δεν είναι αυτο το βασικό.

Το στίγμα για την εκτέλεση της Παργινόσκαλας πέφτει σε μεγάλο βαθμό στους ώμους ενός ανθρώπου, του Δημήτρη Γαλάνη, αξιωματικού του στρατού σύμφωνα με κάποιες πηγές, που ως επικεφαλής των δυνάμεων του ΕΔΕΣ στην πόλη διέταξε την εκτέλεση. Μεταπολεμικά, ο Γαλάνης δεν ενοχλήθηκε για το έγκλημά του αλλά δεν φαίνεται και να ωφελήθηκε από αυτό -ασχολήθηκε με επιχειρήσεις, είχε φορτηγά και τα εκμίσθωνε. Βρίσκω στη Βικιπαίδεια ότι το 1978 δήλωσε «…εγώ ήμουν εντελώς ξένος στην Πρέβεζα. Δεν ήξερα κανέναν. Διαταγές του ΕΔΕΣ εκτελούσα και των Βρετανών. Αναγνωρίζω πόσο τραγική είναι η εκτέλεση στην Παργινόσκαλα»

Δεν έχω ούτε σκοπό ούτε τις δυνατότητες να γράψω μια πλήρη μελέτη για το τραγικό αυτό επεισόδιο και ούτε θέλω να φορτώσω όλες τις ευθύνες στη μια πλευρά. Υπάρχει στο Διαδίκτυο αρκετή βιβλιογραφία για το θέμα, ας πούμε το άρθρο της Βικιπαίδειας έχει αρκετές λεπτομέρειες και σας παραπέμπω σε αυτό.

Αυτό που μας φέρνει δάκρυα στα μάτια

Δεν εννοώ βέβαια τη συγκινητική στιγμή μιας ταινίας ή ένα τραγούδι που το έχουμε συνδέσει με ωραίες στιγμές της ζωής μας, κυριολεκτώ, άλλωστε θα σας προϊδέασε η εικόνα. Το άρθρο, που δεν είναι το πρώτο που αφιερώνω στα φαγώσιμα, αφορά το κρεμμύδι -και το κρεμμύδι, το ξερό, πράγματι φέρνει δάκρυα σε όποιον το καθαρίζει και το κόβει.

Το κρεμμύδι φέρνει δάκρυα, επειδή περιέχει αιθέρια έλαια που όταν το ψιλοκόβεις απελευθερώνονται και ερεθίζουν τα μάτια. Στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, σε ένα σημείο όπου ο χορός των γερόντων κάνει κόντρα με τον χορό των γυναικών, ο γέροντας λέει: Βούλομαί σε γραυ κύσαι, παναπεί θέλω να σε φιλήσω, και απαντάει η γυναίκα: Κρομμύων τ’ άρ’ ου σε δει, παναπεί: άρα, δεν θα χρειαστείς κρεμμύδια -εννοώντας ότι θα τον δείρει τόσο που να κλάψει χωρίς να έχει ανάγκη να χρησιμοποιήσει κρεμμύδι για τούτο· ή, στη μετάφραση του Πολ. Δημητρακόπουλου, «Αλλ΄ανάγκη πια δε θάχεις από κρομμυδιού κομμάτια, να σου κλάψουνε τα μάτια».

Το κρεμμύδι βρίσκεται από πολύ παλιά στα μέρη μας -είναι από εκείνα τα λαχανικά που τα μνημονεύει ο Όμηρος -και μάλιστα στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Λ, διαβάζουμε ότι πρόσφεραν κρεμμύδι σαν μεζέ για το κρασί (κρόμυον ποτῷ ὄψον), κάτι που σήμερα δεν νομίζω να συνηθίζεται, όσο κι αν το κρεμμύδι, μαζί με ψωμί, ελιές και τυρί ήταν συστατικό στοιχείο στο λαϊκό κολατσιό μέχρι πρόσφατα. Σίγουρα πάντως οι αρχαίοι έτρωγαν πολύ κρεμμύδι. Στο βιβλίο «Η γλώσσα της γεύσης» της Μ. Καβρουλάκη βρίσκω ότι ο Ηρόδοτος λέει ότι οι αθλητές έτρωγαν ένα κρεμμύδι το πρωί κι ένα το βράδυ -το κακό όμως είναι ότι δεν το βρίσκω πουθενά στον ίδιο τον Ηρόδοτο, οπότε η πληροφορία πρέπει φοβάμαι να θεωρηθεί «απόφευγμα».

Ο κονοφάγος δεν τρώει κώνους

Προχτές, καθώς περπατούσα στο κέντρο της Αθήνας, έπεσε το βλέμμα μου πάνω σε μια επιγραφή όπου υπήρχε το όνομα ΚΩΝΟΦΑΓΟΣ, γραμμένο έτσι, με ωμέγα. Μια και η ελληνική γλώσσα έχει πρωτογένεια, όπως λέει το Λερναίο κείμενο, ενώ οι άλλες είναι απλές οδοντόκρεμες, συμπεραίνουμε ότι κωνοφάγος είναι αυτός που τρώει κώνους, και αρχίζουμε να σκεφτόμαστε τι είδους φαγώσιμοι κώνοι μπορεί να είναι αυτοί -να είναι τάχα καλαμπόκι; Ή μήπως πρόκειται για κουκουνάρες; Ούτε καλαμπόκι, ούτε κουκουνάρες -ούτε καν κώνοι υπάρχουν, διότι ο Κονοφάγος γράφεται με όμικρον και ετυμολογείται πειστικά, όσο κι αν η προέλευσή του δεν φαίνεται με την πρώτη.

Να βάλουμε κι ένα πρόχειρο κουίζ, που την απάντησή του θα τη δώσω ύστερα από μερικές αράδες: τι τρώει ο κονοφάγος; Δηλαδή, ποιο είναι το πρώτο συνθετικό του επιθέτου;

Για να κάνουμε μια παρένθεση, ενώ θα σκέφτεστε την απάντηση στο κουίζ, ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος ήταν πρύτανης του Πολυτεχνείου τον Νοέμβρη του 1973 και κράτησε θαρραλέα στάση απέναντι στη δικτατορία, υπερασπιζόμενος το άσυλο. Μετά τη μεταπολίτευση, βγήκε βουλευτής της ΝΔ στην πατρίδα του, την Πρέβεζα, και ανέλαβε υπουργός Βιομηχανίας στην κυβέρνηση Καραμανλή. Δίδασκε Μεταλλογνωσία, και θυμάμαι ότι στην εποχή μου, περί το 1980, τα εργαστήριά του ήταν τα μοναδικά της σχολής Χημικών Μηχανικών που είχαν μεταφερθεί στου Ζωγράφου, και τα είχαμε πάρει από φόβο· συνηθισμένοι καθώς ήμασταν στο παλιό κτίριο του Πολυτεχνείου, τα κατσάβραχα του Ζωγράφου μας φαίνονταν σαν Φαρ Ουέστ -ή, έστω, σαν Άπω Ανατολή για να είμαστε και γεωγραφικά ακριβείς. Αλλά παρασύρθηκα με τις αναμνήσεις.

Δίπλα στην Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου

Την Κυριακή βάζω συνήθως θέμα λογοτεχνικό, έτσι και σήμερα λοιπόν· το σημερινό θέμα είναι μικροφιλολογικό και το έχω δανειστεί από το βιβλίο του κύπριου λογίου Σάββα Παύλου «Μικροφιλολογικά και άλλα». Εγώ πρόσθεσα κάποιο υλικό και σχόλια, αλλά η βασική ιδέα είναι του Σ. Παύλου. Να πω ότι ο Σ.Π. είναι από τα ιδρυτικά μέλη και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του πολύ καλού κυπριακού περιοδικού Μικροφιλολογικά, στο οποίο έχω δημοσιεύσει μερικά… μικροφιλολογικά.

Η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου (1897-1977), ποιήτρια και πεζογράφος, γεννήθηκε στην Πρέβεζα και μεγάλωσε στη Λευκάδα και στην Αθήνα. Από μια αδικία της φιλολογικής ιστορίας, έχει μείνει κυρίως γνωστή όχι από το έργο της αλλά από έναν στίχο του Καρυωτάκη, ο οποίος, στο ποίημα «Σταδιοδρομία» φαντάζεται τ’ όνομά του να φιγουράρει τυπωμένο πλάι στο όνομα της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου:

Tη σάρκα, το αίμα θα βάλω
σε σχήμα βιβλίου μεγάλο.

«Oι στίχοι παρέχουν ελπίδες»
θα γράψουν οι εφημερίδες.

«Kλεαρέτη Δίπλα-Mαλάμου»
και δίπλα σ’ αυτό τ’ όνομά μου.

(…)

Το ποίημα περιλαμβάνεται στην τελευταία συλλογή του Καρυωτάκη, τα Ελεγεία και σάτιρες, προδημοσιεύτηκε όμως λίγους μήνες πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου, στην εφημερίδα Κυριακή του Ελεύθερου Βήματος, μια βραχύβια αλλά ποιοτική κυριακάτικη εφημερίδα (σαν περιοδικό) που έβγαινε το 1927 από τον οργανισμό Λαμπράκη. Είχε εκλεκτή φιλολογική ύλη με συνεργασίες των γνωστότερων Ελλήνων λογοτεχνών της εποχής. Εκεί λοιπόν, στις 20 Νοεμβρίου 1927, ο Καρυωτάκης δημοσίευσε δύο ποιήματά της μελλοντικής του συλλογής, αναγγέλλοντας ταυτόχρονα την έκδοσή της. Κατά σύμπτωση, και τα δυο ποιήματα ήταν σαρκαστικά προς δύο ομοτέχνους του: τον Μιλτιάδη Μαλακάση το δεύτερο, την Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου το πρώτο.

Όπως παρατηρεί και ο Παύλου, ο σαρκασμός προς τον Μαλακάση είναι δηκτικότερος, προς την Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου πιο ήπιος. Από την άλλη, ο Καρυωτάκης κρίνει σκόπιμο να βάλει απολογητική υποσημείωση στην οποία διευκρινίζει: «Οι στίχοι αυτοί απευθύνονται στον κοσμικό κύριο, και όχι στον ποιητή Μαλακάση, του οποίου δεν θα μπορούσε να παραγνωρίσει κανείς το σημαντικό έργο«. Για την Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, καμιά υποσημείωση, καμιά αναγνώριση στο έργο της. Να σημειώσω εδώ ότι η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου ήταν επίσης συνεργάτρια της Κυριακής. Τον Ιούλιο του 1927 είχε δημοσιεύσει ένα δικό της διήγημα, ενώ στο προηγούμενο τεύχος από τη δημοσίευση του Καρυωτάκη υπήρχε ένα διήγημα του Ταγκόρ σε δική της μετάφραση. Ο Μαλακάσης, βέβαια, ήταν γενικά αναγνωρισμένος ποιητής, τιμημένος με αριστεία, κόντευε τα εξήντα.

Ο Μαλακάσης πάντως, παρά τη διευκρίνιση, πληγώθηκε από το ποίημα. Ο Καρυωτάκης ίσως να μετάνιωσε· δεν αρκέστηκε στην υποσημείωση, αλλά δυο μέρες μετά τη δημοσίευση έστειλε μια σύντομη επιστολή στον Μαλακάση, όπου χαρακτήρισε «μια τρέλα» το ποίημά του, τρέλα στην οποία τον παρέσυραν «κυρίως οι δυνατότητες της ομοιοκαταληξίας»

Τα ίδια του τα είπε και διά ζώσης σε μια συνάντησή τους τον Μάη του 1928. Στις αναμνήσεις κάποιου άλλου λογίου [αυτό το προσθέτω εγώ, αλλά δεν θυμάμαι περισσότερες λεπτομέρειες] διάβασα ότι όταν επισκέφτηκε, γύρω στο 1940, τον γηραιό πια Μαλακάση, εκείνος έσπευσε με πρώτη ευκαιρία να του δείξει την επιστολή του Καρυωτάκη και να τον πληροφορήσει ότι ο Καρυωτάκης είχε μετανιώσει για την «τρέλα» του.

Δίνω τον λόγο στον Σάββα Παύλου:

Πρέπει να αναλογιστούμε όλοι μας την πίκρα της ευγενούς δέσποινας, ποιήτριας και πεζογράφου Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου από την Πρέβεζα, όταν την γνωρίζανε σε κάποιον και παρατηρούσε κάποτε το σπίθισμα, λίγο πειρακτικό, στη ματιά του, σημάδι πως ήξερε, θυμήθηκε και, μόλις ακούστηκε το όνομα της, ο στίχος «και δίπλα σ’ αυτό τ’ όνομα μου» ταίριαξε αμέσως στο μυαλό του.

Πρέπει να αναλογιστούμε όλοι μας τη μοναξιά της ευγενούς δέσποινας, ποιήτριας και πεζογράφου Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου (1897-1977), όταν συνειδητοποίησε (αλήθεια, πότε; στη δεκαετία του ’50, του ’70 ή απ’ τα χρόνια του ’30;) πως η αναγγελία του θανάτου της στις εφημερίδες (γι’  αυτό, λοιπόν, όλο και ανέβαλλε;) θα προκαλούσε το ερώτημα στους πολλούς: «Ποια είναι (ή, μάλλον, ήταν) αυτή;», και οι επαΐοντες θα έσπευδαν, περιχαρείς για την απόδειξη των γνώσεων τους, να πληροφορήσουν πως «είν’ αυτή που…» αναφέροντας απλώς τους δύο (ευκολομνημόνευτους, άλλωστε) στίχους του Κώστα Καρυωτάκη.

Όμως, κάποτε η μοίρα παίζει σκληρά παιγνίδια. Πέντε μήνες μετά τη δημοσίευση της «Σταδιοδρομίας», ο Καρυωτάκης μετατίθεται στην Πρέβεζα, τη γενέτειρα της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου, εκεί όπου στις 21 Ιουλίου θα ρίξει τον εκκωφαντικό πυροβολισμό του. Δικαιοσύνη, θα έλεγε κάποιος φίλος σεφερικός.

Όμως, πανεπιστημιακοί και άλλοι διοργανώνουν συνέδρια στην Πρέβεζα για τον Καρυωτάκη, ο δήμαρχος και οι αρχές τούς δεξιώνονται, η πόλη τιμά όχι την ποιήτρια που ανέθρεψε, αλλά τον ποιητή που σκότωσε.

Μένω πεισματικός και πάλιν. Η Λευκωσία σβήνει τα φώτα της σιγά σιγά. Αρχίζω κι απόψε να τακτοποιώ τη συντροφιά -ως-το-πρωί, να καλώ φίλους που ανωφέλετα κατέληξαν, την Κλεαρέτη χωρίς γενέτειρα, τα τραγούδια που άδοξα κατέπεσαν.

Και, κάποτε, κάποιος θα βρει αυτό το χαρτί, θ’ αναλογιστεί ποιος τό ‘γραψε: Ποιος; Χαμένος κι αυτός για τα χαμένα.

Εγώ μια σχολαστική διόρθωση έχω μόνο να κάνω, ή μάλλον μια σχολαστική συμπλήρωση: ίσως η Πρέβεζα δεν τίμησε την ποιήτρια που γέννησε, την τίμησε όμως η Λευκάδα που την ανέθρεψε. Στο Μποσκέτο, το πάρκο κοντά στο λιμάνι, θα βρείτε την προτομή της ανάμεσα σε άλλες προτομές λευκαδιτών λογοτεχνών, μοναδική γυναικεία παρουσία πλάι στον Βαλαωρίτη, τον Σικελιανό, και τον Λευκάδιο Χερν, τον λευκαδίτη που έγινε εθνικός ποιητής της Ιαπωνίας με τ’ όνομα Γιακούμο Κοϊζούμι.

Μερικά ποιήματα της Κλεαρέτης Δίπλα-Μαλάμου έχω στην παλιά μου σελίδα (εδώ το γράμμα Δ, ψάξτε με αλφαβητική σειρά στη σελίδα).

Να προσθέσω ένα ακόμα, δημοσιευμένο στον Νουμά το 1914:

Πνέμα του ολέθρου πέρασε, συντρόφι του πολέμου
και ρήμαξε τον τόπο.
Με τη γοργάδα επέρασε του κεραυνού.
Και του τρανού του ανασασμού η παγωνιά η χαλάστρα,
θανάτου αφήκε μούδιασμα στη γύρω πλατωσιά.

Στ’ αποκαΐδια των σπιτιών και στους σωρούς τη στάχτη
παραπονιάρικοι καημοί πνιχτά μοιρολογάνε.
Των πατημένων χωραφιών τα νιοβγαλμένα φύτρα,
βραχνάς τα δέρνει ασήκωτος, το φονικό ποδάρι.
Σωροί-σωροί τα πτώματα κι η ματωμένη λάσπη…
Στο κρύο και στην ερημιά, σα φίδι η ανατριχίλα
σιωπηλά γλιστράει.
Κι ένα κεφάλι απόμερα, μ’ ολάνοιχτα τα μάτια
κοιτάζοντας ψηλά,
έτσι βουβό κι ασάλευτο, λες πως αναθυμιέται
του ρημαγμένου σπιτικού την πονοπνίχτρα γλύκα,
στο τζάκι τη φωτιά….