Τι είναι η οισοπλοκία;

Ετοιμάζω αυτόν τον καιρό έναν ακόμα τόμο με χρονογραφήματα του Βάρναλη, αυτή τη φορά με «Φιλολογικά», όπου περιλαμβάνω και τα γλωσσικά. Ελπίζω να τον έχω έτοιμο για το τέλος του χρόνου, γιατί είναι πολλά τα καλά χρονογραφήματα της κατηγορίας αυτής κι ο τόμος απειλεί να ξεπεράσει σε σελίδες ακόμα και τα Αττικά, τον πρώτο τόμο της σειράς αυτής.

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα από τα χρονογραφήματα που θα συμπεριλάβω σε αυτόν τον τόμο, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πρωία μέσα στην Κατοχή, συγκεκριμένα στις 18 Μαΐου 1943. Να πω παρεμπιπτόντως, αν και το έχω ξαναπεί, ότι το 1943, μέσα σε βαθιά Κατοχή, γίνονταν στην Πρωία (και γενικά στα ελληνικά έντυπα) πολύ ουσιαστικές συζητήσεις για θέματα γλώσσας και πολιτισμού, που συμμετείχε και ο Βάρναλης σε αυτές. Το σημερινό χρονογράφημα είναι πιο ανάλαφρο, με ευτράπελη διάθεση, και θίγει διάφορες περιπτώσεις μετονομασιών της καθαρεύουσας, από την ειδική ορολογία έως τα τοπωνύμια.

Τη λέξη «οισοπλοκία» δεν τη βρίσκουμε σε κανένα λεξικό, δεν γκουγκλίζεται (ακόμα) καν, αλλά τα «είδη οισοπλοκίας» τα βρήκα μέσω google books σε έναν προπολεμικό τελωνειακό κώδικα.

Ο Βάρναλης θίγει επιτροχάδην τη στρατιωτική ορολογία, και εκεί έχω και μια αμφιβολία και γι’ αυτό σας έβαλα και το απόσπασμα της εφημερίδας. Λέει: Τα «κινητά… ωρραία», τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Αυτό που διαβάζω σαν «ωρραία» δεν το ξέρω και δεν το ξέρει κανένα κιτάπι που συμβουλεύτηκα, ενώ είναι γνωστό το «κινητό ουραίο» από τη στρατιωτική ορολογία -υποθέτω λοιπόν πως ουραίο έγραψε ο Β. και στραβοτυπώθηκε, αν και παλαιογραφικά δεν είναι προφανές πώς έγινε αυτό.

Μετά, ο Βάρναλης παραθέτει (απόσπασμα από) ένα ποίημα του Ορφανίδη και καταλήγει στις μετονομασίες τοπωνυμίων, όπου αναφέρει αφενός κανονικές μετονομασίες (Αχαρνές-Μενίδι) αλλά και περιπτώσεις κοντινών τοπωνυμίων (Οινόη-Σχηματάρι) όπου δεν ξέρω αν έγινε κάποια μετονομασία.

Ο λόγος στην… οισοπλοκία:

 

Είδη οισοπλοκίας

 Σε κάποιο δρόμο, σε κάποιο μαγαζί υπάρχει η ακόλουθη ταμπέλα: «Είδη οισοπλοκίας». Ας υποθέσουμε, πως είναι Κυριακή και το μαγαζί κλειστό. Έχει τα ρολά κατεβασμένα ή τα παράθυρά του κατάφραχτα από τα γρετίδικα[1] σανιδόφυλλα. Δεν μπορείς να ιδείς μέσα κανένα… οισόπλεγμα, για να καταλάβεις τι διάολος είναι. Σπάζεις το κεφάλι σου να μαντέψεις. Αλλ’ ούτε το ζωντανό σου γλωσσικό αίσθημα (της μητρικής σου λαλιάς) σε βοηθάει για τη λύση του μυστηρίου ούτε το δίπλωμά σου της… φιλοσοφικής σχολής! Τέτοια λέξη δεν τη συνάντησες ποτέ σου στους αρχαίους συγγραφείς.

Αλλά τα λεξικά γιατί υπάρχουν; Όταν πας στο σπίτι σου κατεβάζεις τη Λεξικάρα με τις χιλιάδες σελίδες και ζητάς τον ψύλλο στ’ άχυρα. Ε λοιπόν. Δεν υπάρχει τέτοιος… ψύλλος. Υπάρχει όμως ένας άλλος, που σου ανάβει περισσότερο τη γλωσσική σου φαγούρα. Είναι η λέξη «οίσος ή οισός· είδος ιτέας ή λύγου, ου οι κλώνοι εχρησίμευον προς κατασκευήν πλεγμάτων, σχοινίων κτλ.». Η λέξη απαντά στον Ησύχιο, στο Λυκόφρονα και στο Θεόφραστο. Ποιος δαίμων την «εξέθαψε» από κει μέσα; Ο δαίμων του σχολαστικού λογιοτατισμού. Κάποιος δάσκαλος από κείνους που βαλθήκανε στην αρχή της λεύτερης εθνικής μας ζωής να εξελληνίσουνε τη γλώσσα μας. Η γλώσσα του λαού τους φαινότανε αποτέλεσμα της δουλείας. Τα «γραικοβάρβαρα», τα «μοχθηρά ταύτα» έπρεπε να φύγουν από τη μέση και ν’ αντικατασταθούνε με λέξεις γνήσιες ελληνικές δηλαδή αρχαίες. Η δουλεία της δημοτικής έπρεπε ν’ αντικατασταθεί με την τυραννία της αττικής. Κυρίως οι δασκάλοι κάνανε θραύση στην ορολογία της διοίκησης, του στρατού και του στόλου. Τα «κινητά… ωρραία»*, τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Πολλοί λόγιοι του καιρού εκείνου σατιρίσανε αυτήν την μανία των δασκάλων. Αλλ’ έγινε παροιμιακή η σάτιρα του Ορφανίδη («Τίρι-Λίρι»):

 

Δασκάλους δε αποκαλώ συλλήβδην και αθρόα

τα δίποδα κακεντρεχή γνωστά χερσαία ζώα (…)

Οπόταν κούφος δάσκαλος θηρεύσει λέξιν μίαν

εις του Βαρίνου[2] την ξηράν αλλά σοφήν κοιλίαν

ως ο του ρωσικού ναού υπερμεγέθης κώδων

την εκφωνεί βαρύφθογγον εν μέσω των τριόδων

και τόσον η κουφότης του ογκούται κι αναβαίνει,

όσον αυτή είν’ άχρηστος και εσκωριασμένη…»

 

Λοιπόν ο περίφημος αυτός μαγαζάτορας, που πουλάει είδη «οισοπλοκίας», τι πουλάει, επιτέλους; Καλάθια ή σκοινιά; Ή και τα δυο; Πάντως και ο πελάτης αγοράζει σκοινιά και καλάθια κι ο μαγαζάτορας πουλεί καλάθια και σκοινιά. Κανένας δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οισοπλέγματα» ή «οισόπλεκτα» ή «οισοπλοκώ» ή «οισοπλόκος», που όλοι τους είναι ανύπαρκτοι. Τότε, τι μας πασάρισε στην ταμπέλα του ο μαγαζάτορας την ανύπαρχτην επίσης λέξη «οισοπλοκία»; Και το περίεργο είναι πως η λέξη οίσος ή οισός είναι… ανώμαλη. Στον πληθυντικό γίνεται από αρσενική ουδέτερη: τα οίσα!

Οι καλαθοπουλητάδες λοιπόν γενήκανε «οισοπλοκοπώλαι»! Αλλά δεν είναι οι μόνοι που πρέπει να περηφανεύονται γι’ αυτή τους την… αρχαιογέννηση. Είναι και οι πατσατζήδες. Ξέρετε πως ονομάζονται επισήμως; Ακροκαθαρισταί! Και το σωματείο τους «Σωματείον ακροκαθαριστών»! Ομοίως οι ραφτάδες εκκλησιαστικών ρούχων λέγονται «ιερορράπται»!

Αλλά τούτα είναι μεμονωμένα κακά. Τι συφορά γίνεται με το ξαναβάφτισμα των χωριών της υπαίθρου! Έπρεπε και οι τόποι ν’ αλλάξουνε όνομα για να εξαρχαϊσθούνε. Όποιος πάρει το τρένο της Χαλκίδας θα ταξιδεύει στην αρχαίαν Ελλάδα. Θα συναντήσει τας Αχαρνάς, το Οίον, τας Αφίδνας, την Σφενδάλην, τον Αυλώνα, τα Οινόφυτα, την Οινόην…[3] Θα τρίβει τα μάτια του για να ιδεί ναούς του Απόλλωνος, γυμνήτας και πελταστάς, τον Χρεμύλον, τον Στρεψιάδην, διακρίους και δημιουργούς, και θα βλέπει, ωστόσο, μπροστά του το Μενίδι, το Μπογιάτι, τα Κιούρκα, τη Μαλακάσα, το Σάλεσι, τις Στανιάτες, το Σχηματάρι· θα βλέπει φουστανέλες και πατατούκες, το Δέδε, τον Γκίκα, τον Κόλια, βουνήσιους, ζευγολάτες και μαστόρους!

Ωραία ήσαν τα ονόματα των χωριών. Τι τους ήρθε να τ’ αλλάξουνε; Κι είχανε υπέρ αυτών την ιστορία τους, τη ζωή τους. Κι όμως τ’ αλλάξανε. Η αλλαγή δεν πήγε πέρα από τα επίσημα έγγραφα. Κανένας Μενιδιάτης δε λέγεται Αχαρνεύς και κανένας Μαλακασιώτης Σφενδάλιος. Το όνομα είναι νεκρό. Αλλά πως λέγεται ο Μπογιατιώτης; Οίος; Ή δεν λέγεται καθόλου; Μυστήρια…

Δυστυχώς, πολλά ονόματα χωρίων μείνανε ανάλλαχτα. Ο λόγος το λέει. Γιατί κι αυτά τα αρχαιοποιήσανε: Κορωπίον, Βραχάμιον, Λεοντάριον κλπ.

[1] γρετίδικος ή εγρετίδικος: αφαιρούμενος, κινητός.

[2] Πρόκειται για το πσλιό λεξικό του Βαρίνου Φαβωρίνου.

[3] Οίον είχε πρόσκαιρα ονομαστεί το Μπογιάτι, αργότερα Άνοιξη. Ο σταθμός της Μαλακάσας είχε ονομαστεί σταθμός Σφενδάλης. Οι άλλες διτυπίες λόγω μετονομασίας είναι: Αχαρνές-Μενίδι, Αφίδνες-Κιούρκα, Αυλώνα-Σάλεσι, Οινόφυτα-Στανιάτες.

 

Advertisement

Καλή χρονιά, με υγεία και αγάπη!

Εδώ και λίγες ώρες έχουμε μπει στο 2023 κι έτσι έχουμε αλλάξει χρόνο.

Φέτος είναι η δέκατη τέταρτη πρωτοχρονιά του ιστολογίου -περνάνε τα χρόνια. Και επειδή είμαι άνθρωπος συντηρητικός, θα τηρήσω και φέτος μια παράδοση που αρκετές φορές ακολουθώ αν και όχι ανελλιπώς. Έτσι, όπως και πέρυσι και πρόπερσι και προηγούμενες πρωτοχρονιές, το θέμα του σημερινού πρωτοχρονιάτικου άρθρου είναι πρωτοχρονιάτικες γελοιογραφίες από περασμένες χρονιές, από την αντίστοιχη χρονιά προηγούμενων δεκαετιών, δηλαδή από χρονιές που πιάνουν τον ίδιο λήγοντα, σε 3. Επειδή όμως την ακολουθία 1963, 1973, 1983, 1993, 2003 την είχαμε καλύψει στο αντίστοιχο άρθρο της πρωτοχρονιάς του 2013 (είπαμε, περνάνε τα χρόνια!), φέτος άλλαξα την περιοδικότητα και άπλωσα το εύρος: θα δούμε πρωτοχρονιάτικες γελοιογραφίες από το 1933, το 1953, το 1973, το 1993 και το 2013.

Πριν όμως προχωρήσουμε, επειδή μας αρέσουν και οι αριθμοί, να πούμε ότι ο αριθμός 2023 δεν είναι πρώτος αλλά έχει σχετικά ασυνήθιστους διαιρέτες: 7 x 17 x 17.

Ας περάσουμε τώρα στη γελοιογραφική ανασκόπηση, ξεκινώντας από το μακρινό 1933. Στο πρωτοχρονιάτικο φύλλο της εφημερίδας Πρωία δημοσιεύτηκε, ανάμεσα σε άλλες, και η εξής γελοιογραφία:

Άλλος Βασιλόπηττα και άλλος χυλόπηττα, μας λέει, διότι τότε την πίτα την έγραφαν και πήτα, πήττα ή πίττα. Αριστερά είναι ο Παναγής Τσαλδάρης, ο ηγέτης του Λαϊκού Κόμματος, δεξιά ο Ελευθέριος Βενιζέλος των Φιλελευθέρων. Στις εκλογές του 1932 τα δυο μεγάλα κόμματα είχαν έρθει σχεδόν ισόπαλα. Τελικά, τον Νοέμβριο το Λαϊκό Κόμμα, αφού πρώτα αναγνώρισε το καθεστώς της Αβασίλευτης δημοκρατίας ώστε να καθησυχάσει τους αντιβασιλικούς στρατιωτικούς, σχημάτισε κυβέρνηση μειοψηφίας με ανοχή των Φιλελεύθερων, και αυτό αποτυπώνει η γελοιογραφία, όπου το κεφαλαίο Β στη βασιλόπιτα μάλλον δεν είναι τυχαίο. Βέβαια, λίγο αργότερα η κυβέρνηση Τσαλδάρη έπεφτε και αναλάμβανε ο Βενιζέλος, που οδήγησε τη χώρα σε εκλογές.

Ποιος είναι ο γελοιογράφος; Ομολογώ πως δεν μπόρεσα να αποκρυπτογραφήσω την υπογραφή του. Στην εφημερίδα σημειώνεται ότι τα σκίτσα είναι «του κ. Νουάρ». Δεν ξέρω σε ποιον  αντιστοιχεί το ψευδώνυμο.

Ήτον φονιάς; (διήγημα του Χρήστου Αγγελομάτη)

Δημοσιεύσαμε τις προηγούμενες εβδομάδες λογοτεχνικά κείμενα εμπνευσμένα από τη Μικρασιατική Καταστροφή κι ύστερα περάσαμε σε άλλη θεματολογία. Όμως ο φίλος μας ο Γιάννης Π., που έχει φτιάξει το καταπληκτικό Λογοτεχνικό Ιστολόγιο, με ενημέρωσε ότι έχει ανεβάσει στο Λ.Ιστ. δύο σχετικά διηγήματα, από τα οποία διαλέγω να παρουσιάσω σήμερα το πρώτο (αρχική δημοσίευση εδώ), ένα διήγημα γύρω από ένα τραγικό περιστατικό από την υποχώρηση, τον Αύγουστο του 1922. 

Ο συγγραφέας του διηγήματος είναι ο δημοσιογράφος Χρήστος Εμμ. Αγγελομάτης (1899-1979) γεννημένος στη Σμύρνη με καταγωγή από τη Χίο. Μετά την Καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες -ανάμεσά τους με την Πρωία την ίδια εποχή με τον Βάρναλη. Έγραψε το βιβλίο Χρονικόν μεγάλης τραγωδίας για τη Μικρασιατική Καταστροφή καθώς και άλλα ιστορικά και αθηναιογραφικά κείμενα. 

Εδώ πρέπει να ανοίξω παρένθεση. Το 1934-36 ο Ριζοσπάστης δημοσίευε σε συνέχειες τον Καλό στρατιώτη Σβέικ, του Γιάροσλαβ Χάσεκ. Στην οικογένειά μας λατρεύαμε τον Σβέικ και ο παππούς μου με τον πατέρα μου πάντοτε έλεγαν ότι η καλύτερη μετάφραση, δυστυχώς χαμένη, ήταν «του Αγγελομάτη στον Ριζοσπάστη». Και στο ιστολόγιο το έχω αναφέρει. Ωστόσο, δεν έχω βρει κανένα άλλο στοιχείο που ν’ αποδίδει τη μετάφραση του Σβέικ στον Χρήστο Αγγελομάτη. Στην εφημερίδα όνομα μεταφραστή δεν αναφέρεται. Κυκλοφόρησε και σε βιβλίο αυτή η μετάφραση αλλά δεν ξέρω αν εκεί μνημονευεται μεταφραστής. Επίσης, δεν βρίσκω πουθενά κανένα στοιχείο για συνεργασία του Χρ. Αγγελομάτη με τον Ριζοσπάστη ή με αριστερά έντυπα, οπότε αν δεν βρεθεί κάποιο άλλο στοιχείο η μαρτυρία του πατέρα μου πρέπει να θεωρηθεί αμφίβολη. Κλείνω την παρένθεση. 

Το διήγημα που θα διαβάσουμε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά στη συλλογή ΝΕΟΙ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ, ΔΙΑΛΕΧΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, που εκδόθηκε από τον οίκο Μ. Σαλίβερου γύρω στο 1926 (διαθέσιμο στην Ανέμη, εδώ). (Παρά τον τίτλο του δεν είχε μόνο νεους σε ηλικία συγγραφείς, αφού έχει και διηγήματα του Βουτυρά, του Στέφ. Δάφνη ή του Ξενόπουλου). Δημοσιεύτηκε με αφιέρωση στον Δ. Κόκκινο, τον μετέπειτα ιστορικό και ακαδημαϊκό. Η ορθογραφία έχει εκσυγχρονιστεί.

Ήτον φονιάς;

[Του διαλεχτού τεχνίτη Δ. Κόκκινου].

Στην ταβέρνα του μπαρμπ’-Αυγουστή σχηματιζόταν η παρέα το βραδάκι. Πέντε παλιοί συντρόφοι, αδελφωμένοι στις μπόρες, που περάσαμε τα τελευταία χρόνια, μαζευόμαστε και κουτσοπίνοντας λέγαμε τα δικά μας. Ε! τι τα θέλετε, άνθρωποι που έζησαν χρόνια στον ίδιο λόχο, που βοηθήθηκαν στη μάχη και που ίσως ο ένας να χρώσταγε τη ζωή του στον άλλο, είχαν πολλά να πουν. Πολλά, μα πάρα πολλά, τη στιγμή μάλιστα που ο πόλεμος και στους πέντε είχε χαρίσει κάτι, μιαν αγάπη, ένα αισθηματάκι και, ο πόλεμος πάλι τους το πήρε!
― Καλησπέρα μπαρμπ’-Αυγουστή.
― Καλώς τα, τα παιδιά.
Ο καλός αυτός ανθρωπάκος, από τη Νιο, με τα εβδομήντα σπαρταριστά του χρόνια, με την αιώνια νέα καρδιά, μας δεχόταν με το χαμόγελο και με την καλή λέξη στο στόμα.

Δυο ερωτικά χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη

Όπως έγραψα τις προάλλες, κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου επιμέλεια, ένας τόμος με 181 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη. Ο τίτλος του βιβλίου είναι «Ερωτικά» ή, όπως λέει ο υπότιτλος, χρονογραφήματα που έχουν θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των δύο φύλων.

Στο πρόσφατο αυτό άρθρο δεν είχα βάλει κάποιο χρονογράφημα για να πάρετε μια γεύση. Επανορθώνω τώρα και μάλιστα πλειοδοτώντας, αφού θα βάλω δύο χρονογραφήματα -ένα θα ήταν πολύ σύντομο.

Και τα δύο χρονογραφήματα γράφτηκαν μέσα στην Κατοχή και δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Πρωία, στην οποία ο Βάρναλης είχε καθημερινή στήλη με χρονογράφημά του (από τον Αύγουστο του 1939). Και η διάσταση του πολέμου και των ειδικών συνθηκών υπάρχει και στα δύο κείμενα.

Μεταφέρω το κείμενο από ένα αρχείο word, όπου δεν υπάρχουν οι τελικές διορθώσεις που έγιναν στο βιβλίο, οπότε αν βρείτε κανένα λάθος μπορεί να έχει διορθωθεί στο μεταξύ.

Το πρώτο χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 1941

Αίνος

Ο πόλεμος ήρθε ν’ αποδείξει, όχι πόσο δυνατοί είναι οι άντρες, αλλά πόσο ανίκητες είναι οι γυναίκες. Οι άντρες παλεύουνε με το Χάρο στα μαρμαρένια αλώνια των διαφόρων μετώπων, με την αγωνία στα μάτια, οι γυναίκες τον παλεύουνε στα ασφαλτοστρωμένα… σαλόνια των πόλεων με το χαμόγελο στα χείλη.

Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ερωτικά, με 181 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1954.

Είναι ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ και το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για τον παρόντα τόμο 181 κείμενα, με την εξής κατανομή:

7 προπολεμικά και 86 κατοχικά (Πρωία)

88 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-54, από τα οποία 72 στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο, 12 στην Προοδευτική Αλλαγή και 4 στην Αυγή (δειγματοληπτικά -δεν έβαλα περισσότερα, επειδή η εφημερίδα έχει αποφασίσει να εκδώσει, και έχει ήδη αρχίσει να εκδίδει, το σύνολο των χρονογραφημάτων του Βάρναλη στην Αυγή).

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) εκπροσωπούνται περίπου εξίσου.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, θα βρείτε συγκεντρωμένα χρονογραφήματα που αναφέρονται στον έρωτα και στις γυναίκες, στον γάμο και τα προβλήματά του, στις σχέσεις των δύο φύλων και στις διαφορές τους, καθώς και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Πολλά χρονογραφήματα έχουν θέμα παρμένο από το αστυνομικό δελτίο ή από κάποιο παράξενο ειδησάριο, συνήθως του εξωτερικού.

Οι σχέσεις των δύο φύλων ήταν ένα από τα αγαπημένα θέματα των παραδοσιακών χρονογραφημάτων. Φυσικά, το θέμα εξεταζόταν ανάλαφρα, και βέβαια σχεδόν πάντοτε από την οπτική γωνία των ανδρών, διότι η μεγάλη πλειοψηφία των αναγνωστών της εφημερίδας αλλά και η συντριπτική πλειονότητα των δημοσιογράφων και ειδικά των χρονογράφων ήταν άνδρες.

(Να αναφέρω εδώ ένα εντυπωσιακό στοιχείο: Στους δύο τόμους της Βασικής Βιβλιοθήκης με τον γενικό τίτλο «Ο Κονδυλάκης και το χρονογράφημα» (1955) ανθολογούνται 55 συνολικά χρονογράφοι, όλοι άνδρες!).

Ο Βάρναλης δεν έρχεται σε ρήξη με το κυρίαρχο παράδειγμα, αλλά το αμφισβητεί έντονα και το υπονομεύει. Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να τον κρίνουμε με τα σημερινά μέτρα, ξεχνώντας πόσο έχουν αλλάξει -και προοδεύσει- οι αντιλήψεις και πόσο έχει βελτιωθεί η κοινωνική θέση της γυναίκας στα 70-80 χρόνια που έχουν περάσει από τότε που γράφτηκαν τα χρονογραφήματα του τόμου αυτού.

Πράγματι, σε πολλά από τα χρονογραφήματα του βιβλίου ο Βάρναλης υιοθετεί στερεότυπα της εποχής του, που αν τα εξέφραζε κάποιος σήμερα μπορεί να τα χαρακτηρίζαμε σεξιστικά, όπως π.χ. ότι η γυναίκα ζει μεν περισσότερο αλλά γερνάει πιο γρήγορα από τον άντρα ή τα παράπονα για τη γκρίνια και την κοφτερή γλώσσα των γυναικών.

Γιατί βασιλεύει ο ήλιος;

Ακόμα ένας τίτλος με παραπλανητικό ερώτημα, θα το έχετε συνηθίσει πια. Ο ήλιος βασιλεύει επειδή η γη περιστρέφεται όχι μόνο γύρω από αυτόν, αλλά και γύρω από τον άξονά της. Το πραγματικό ερώτημα του τίτλου είναι άλλο, είναι γιατί λέμε «ο ήλιος βασιλεύει»;

Πραγματικά, αν κανείς το καλοσκεφτεί, η έκφραση «ο ήλιος βασιλεύει» με τη σημασία «δύει» είναι παράλογη. Όμως είναι μια έκφραση που τη μαθαίνουμε μαζί με το γάλα της μάνας μας, οπότε καθώς είναι τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα μας, δεν την καλοεξετάζουμε, όπως θα κάναμε αν τη μαθαίναμε σε μεγαλύτερη ηλικία -τη θεωρούμε δεδομένη.

Είναι ωστόσο μια από τις δυσετυμολόγητες εκφράσεις της ελληνικής, ένα από τα σκληρά καρύδια της ετυμολογίας μας. Για να πω την αμαρτία μου: νόμιζα ότι το θέμα είχε συζητηθεί στο ιστολόγιο· όχι σε ειδικό άρθρο αλλά στα σχόλια. Όμως, τις προάλλες που τέθηκε το θέμα, νομίζω από τον φίλο μας τον Πέπε, έψαξα και είδα, με κάποια έκπληξη, ότι συζήτηση δεν έχουμε κάνει. Οπότε, το σημερινό άρθρο.

Έχουν διατυπωθεί κάμποσες θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν για ποιο λόγο λέμε «ο ήλιος βασιλεύει», ήδη από την εποχή του Κοραή. Σε μια εργασία του, που έχει πια τα χρονάκια της, αφού δημοσιεύτηκε το 1937, ο Εμμανουήλ Κριαράς έκανε ανασκόπηση των προηγούμενων θεωριών και πρότεινε μια δική του. Από τότε δεν έχω υπόψη μου άλλη θεωρία που να αποκλίνει αισθητά απ’ όσα είχε γράψει ο Κριαράς πριν από ογδόντα τόσα χρόνια. Η μελέτη του Κριαρά, όπως και όλο του το έργο, υπάρχει ευτυχώς ονλάιν και μπορείτε να τη διαβάσετε.

Θα μπορούσα να σας παρουσιάσω, περιληπτικά και με δικά μου λόγια, τι λέει ο Κριαράς, αλλά θα κάνω κάτι καλύτερο. Θα αναδημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένο στις 6 Αυγούστου 1943 στην Πρωία, στο οποίο ο Βάρναλης κάνει ακριβώς αυτό: εξηγεί περιληπτικά τις προηγούμενες θεωρίες και την άποψη του Κριαρά. Και έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς ο Βάρναλης, που είχε βέβαια φιλολογική κατάρτιση, αναλαμβάνει να εκλαϊκεύσει ένα δύσκολο ετυμολογικό θέμα απευθυνόμενος όχι στο κοινό ενός ιστολογίου που είναι γνωστό ότι έχει ειδικό ενδιαφέρον για τη γλώσσα αλλά στο ευρύ και πολυπληθές αναγνωστικό κοινό μιας καθημερινής εφημερίδας.

Τι εγραψε λοιπόν ο Βάρναλης:

Ο ήλιος βασιλεύει

Λέμε και ξαναλέμε αυτήν την μεταφορική έκφραση κάθε μέρα και πολλές φορές την ημέρα και σ’ όλους τους χρόνους του ρήμα­τος (βασιλεύει, βασίλευε, θα βασιλέψει, βασίλεψε, έχει βασιλέψει) με τη σημασία τού δύει κλπ. κι όμως κανένας δε στάθηκε μια στι­γμή ν’ αναρωτηθεί: πώς διάβολο το βασιλεύω σημαίνει δύω; Κι αυτό σημαίνει, επειδή η έκ­φραση αυτή είναι τόσο συχνή, όσο ol λέξεις ψωμί, νερό κλπ. που κανένας δεν αναρωτιέται επίσης α­πό πού βαστάει η σκούφια τους.

Κι όμως. Ενώ για όλες σχε­δόν τις λέξεις της παλιάς και τής σημερινής μας γλώσσας οι φιλό­λογοι και οι γλωσσολόγοι δώσανε την τελειωτική τους ερμηνεία (έ­στω μια πειστική ερμηνεία, που ισχύει «μέχρις αποδείξεως του ε­ναντίου»), για το βασιλεύω συνεχίζεται η συζήτηση και καμιά ερμηνεία δεν έχει επιβληθεί. Και μη νομίζετε πως μονάχα οι Έλληνες συζητούνε. Συζητούνε και οι ξένοι, το πρόβλημα λοιπόν έχει πάρει χαραχτήρα διεθνή. Γάλ­λοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Ολλανδοί (όλοι ονόματα πρώτης) μπήκανε στη συζήτηση. Προσπαθούνε δη­λαδή να βρούνε πώς η σημασία του βασιλεύω (είμαι βασι­λιάς ή βρίσκομαι στις δόξες μου, ακμάζω) κατάντησε να σημαίνει το αντίθετο: σβήνω, χάνομαι κλπ.

Πρώτος ο Κοραής απόρεσε γι’ αυτήν την περίεργη σημασία του ρήματος: «Δεν ήθελ’ είσθαι βάρβαρον, αν εξεναντίας ελέγετο (το βασιλεύω) διά την ανατολήν του ηλίου. Ανατέλλων φαίνεται μάλλον ως βασιλεύς». «Άλλο δεν ημπορώ να εικάσω την ώραν ταύτην πλην, επειδή εις τον εσπερινόν, γινόμενον συνήθως κατά την δύσιν του ηλίου, ψάλλεται το: ο Κύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο κλπ. η χυδαιότης (= ο ελληνικός λαός), απατηθείσα είπεν όχι μόνον βασιλεύει αντί του δύει ή δύνει, αλλ’ εσχημάτισε και ρηματικόν ουδέτερον βασίλευμα».

Ο Ν. Πολίτης δέχεται τη γνώμη του Κοραή, αλλά προσθέτει πως υπάρχει στη μεταφορική τού­τη έκφραση η μυθολογική εικόνα του βασιλικού μεγαλείου του ή­λιου πού δύει. Ο ήλιος εβασίλευσε σημαίνει: «ο ήλιος έγινε βασιλεύς, μεταβάς εις τα βασίλεια δώματα αυτού, κείμενα εν τη Δύσει».

Ο Φιλήντας το παράγει από το μπάση του ήλιου, που κατά τά ξόρκια (έμπα του ή­λιου) σημαίνει δύση του ήλιου. Εί­πανε λοιπόν μπασίλιεμα κι ύστερα από παρετυμολογία βασίλεμα.

Ο Καμπούρογλους, ο Χατζιδάκης, ο κ. Μ. Στεφανίδης, ο μέγας Κρέτσμερ, ο Έσσελιγκ, ο Γιοκλ, ο Σπίτσερ κι ένα σωρό άλλοι είπανε τη γνώμη τους. Καμιά δέν πείθει. Τελευταία ο κ. Μ. Κριαράς σε μια μικρή του μελέτη όπου εκθέτει την «ιστορία» του ζητηματος, προτείνει μια δική του ερμηνεία.

Το βασιλεύω στην Οινόη του Πόντου έχει τη σημασία του μεσουρανώ. Αυτήν τη σημασία την ήξερε κι ο Χατζιδάκης κι απ’ αυτήν προσπάθησε να βρει μιαν εξήγηση τραβηγμένην από τα μαλλιά. Κάτι αναλογη με τη σημασία του μεσουρανώ έχει το βασιλεύω στην Κρή­τη. Τα παιδιά λένε: ο αετός βασιλεύει = «ο χαρταετός μετεωρίζεται σταθερώς· είναι, ούτως ειπείν, βασιλεύς του στερεώ­ματος». Αυτήν τη σημασία την πήρε το ρήμα «εκ της παλαιότερον ευρέως γνωστής εκφράσεως: βασιλεύει ο ήλιος = είναι βασιλεύς, κύριος του στερεώ­ματος».

«Οι παλαιότεροι θα έλεγον: «ο ήλιος καθ’ όλην την ημέραν βασιλεύει». Περί αυτού δύσαντος θα έλεγον ότι «δεν βασιλεύει πλέον, ότι εβασίλευσε και ότι αύριον θα βασιλεύσει πάλιν. Εβασίλευσε (ληκτικός αόριστος· ένας αόριστος που σημαί­νει πώς μια ενέργεια τέλειωσε)`κατά ταύτα εσήμαινε: συνεπλήρωσε το ημερήσιον έργον του (ως βασιλέως) άρα έδυσε». Κάτι ανάλογο έλεγαν κι οι Ρωμαίοι για τους πεθαμένους: vixit = έζησε, δηλαδή τώρα δεν ζει πια, απέθανε.

Συνέβη δε, συνεχίζει ο κ. Κριαράς, το ρήμα βασιλεύω να λάβει την αντίθετον της σημασίας, ήν είχε πρότερον. Περίπτωσις τοιαύτης σημασιολογικής εξελίξεως δεν είναι συνήθης εις άλλα ρήμα­τα. Αλλά δυνάμεθα να εύρωμεν εν τη νέα ημών γλώσση ρήματα, τα οποία δι’ ομοίας επιδράσεως του ληκτικού αορίστου των εξειλίχθησαν σημασιολογικώς (πλαγιάζω = κατακλίνομαι κι ύστερα είμαι κλινήρης· μακρένω = απομακρύνομαι κι ύστερα είμαι μακράν).

Και τώρα ας κρίνει ο αναγνώστης αν το ζήτημα βασίλε­ψε (= τελείωσε) ή ακόμα βασιλεύει ( = μεσουρανεί)!

Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Βλέπουμε ότι ο Βάρναλης παρουσιάζει τις προηγούμενες απόψεις, που τις βρίσκει όχι πειστικές, και μετά την άποψη του Κριαρά την οποία φαίνεται να δέχεται προσωρινά, αν και με την πνευματώδη κατακλείδα καλεί τον αναγνώστη να κρίνει.

Σημειώνω ότι το επιχείρημα για το λατινικό vixit δεν είναι του Κριαρά αλλά του Βάρναλη. Κάτι ανάλογο ισχύει και στα γαλλικά, όπου λένε il a vecu (κατά λέξη: έζησε) εννοώντας ότι πέθανε.

Από τα σημερινά λεξικά, το ΛΚΝ σημειώνει: από τη σημ. του αορ. βασίλεψε ο ήλιος `έφτασε πια στα μεσούρανα και άρχισε να γέρνει΄, ενώ ο Μπαμπινιώτης αναφέρει: «πιθανώς επειδή πρώτα μεσουρανεί και κατόπιν γέρνει προς το τέλος της διαδρομής του».

Για να αντιγράψω τον Βάρναλη, βρίσκετε πειστική την άποψη του Κριαρά; Ξέρετε κάποιαν άλλη;

 

Ο δεκάλογος των γυναικών

Κοιτάζω αυτόν τον καιρό τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, επειδή λογαριάζω να εκδώσω στο τέλος του χρόνου έναν ακόμα τόμο, που αυτός θα είναι αφιερωμένος στον έρωτα και στις σχέσεις των δυο φύλων, όπως και στην έγγαμη συμβίωση.

Ένα από τα πρώτα που έγραψε ο Βάρναλης, τον Αύγουστο του 1939 στην Πρωία (είχε μόλις αναλάβει τη στήλη μετά τον θάνατο του Γ. Σερούιου), έχει τίτλο «Ο Δεκάλογος του Μολιέρου».

Παραθέτω αποσπάσματα:

Λίγοι ίσως θα ξέρουν, ότι ο Μολιέρος έχει φιλοτεχνήσει ένα δεκάλογο, που αποτείνεται εκ μέρους των αντρών προς τις γυναίκες και γι’ αυτό οι εντολές του δεν έχουνε σκοπό να ωφελήσουν τις ίδιες τις γυναίκες, παρά μονάχα τους άντρες! Δίνουνε στις γυναίκες ένα πρόγραμμα διαγωγής τέτοιο, ώστε να εξασφαλίζεται η τιμή και η ησυχία του συζύγου μέσα στο σπίτι, για να είναι αυτός ελεύθερος να κάνει έξω ό,τι του γουστάρει. Ωραίος δεκάλογος!

Αυτόν το δεκάλογο ο Μολιέρος τον διατυπώνει έμμετρα στην κωμωδία του το «Σκολειό των Γυναικών». (…) στην εποχή του Μολιέρου, που τα κοινωνικά ήθη ελευθεριάζανε πολύ και η γκαλαντερί και ο ερωτισμός ήτανε τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κοσμικής ζωής, οι γυναίκες είχανε σπάσει τα δεσμά της παράδοσης και μπήκανε μέσα στη ζωή… σημαιοστόλιστες κι αρχίσανε να κυριαρχούνε σ’ όλα τα πεδία της πολιτικής και της πνευματικής κίνησης. Είχανε φιλολογικά σαλόνια, δεχόντανε εκεί τους ποιητές, τους φιλοσόφους, τους συγγραφείς, συζητούσανε για όλα τα θέματα, γράφανε οι ίδιες και πρωτοστατούσανε στον αγώνα του νέου πνεύματος εναντίον του παλιού. Εννοείται, ότι μέσα σ’ αυτά τα σαλόνια η φιλία και ο έρωτας χάσανε τα σύνορά τους. Το παράδειγμα της αριστοκρατίας το μιμηθήκανε κι οι γυναίκες των μπουρζουάδων. Κι άμα κατέβαινε κανείς ακόμα ένα σκαλί, συναντούσε τις γυναίκες του λαού, όπου δεν έβρισκε βέβαια φιλολογία και κομψότητα, έβρισκε όμως έρωτα, συζυγική απιστία και το πάντα αθάνατο και σπιθοβόλο γαλατικό πνεύμα. (…)

Ο δεκάλογος λοιπόν του Μολιέρου εκφράζει τη συνειδητή αντίδραση των ανδρών της εποχής, που δε βλέπανε με καλό μάτι τις γυναίκες (και γυναίκες είναι οι παντρεμένες) να παραβιάζουν τα καλά συνήθεια του παλιού καιρού, ν’ αφήνουνε το σπίτι τους (θα έλεγα το «γυναικωνίτη») και ν’ ανεβαίνουνε αυτές, το «ασθενές φύλον» στην… κοσμική εξουσία. (….) Λίγο πολύ οι Γάλλοι του 17ου αιώνα σκεφτόντανε όπως οι Ρωμιοί του 20ού και γενικά οι σύγχρονοι Ανατολίτες.

Δίνουμε παρακάτω τις δέκα αυτές εντολές μεταφρασμένες στη γλώσσα μας. Ο μεταφραστής προσπάθησε, καθώς φαίνεται, να δώσει το πνεύμα του κειμένου προσαρμοσμένο με τη γλώσσα μας και με τα εκφραστικά μας μέσα  ̶  και με την ψυχολογία μας. Ολάκερο το έργο θα παιχτεί φέτος το χειμώνα από το θέατρο της Κοτοπούλη κι έτσι το ελληνικό κοινό θα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει ένα από τα πιο πνευματώδη αριστουργήματα του Γάλλου Αριστοφάνη.

Προσχήματα και αλήθειες του Άξονος (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Όπως είχα αναγγείλει τις προάλλες, σήμερα θα δημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη από τον τόμο Πολεμικά, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου επιμέλεια, και που τον παρουσίασα στο ιστολόγιο την Τετάρτη που μας πέρασε.

Προβληματίστηκα ποιο χρονογράφημα να διαλέξω από τα 81 του βιβλίου. Τελικά αποφάσισα να παρουσιάσω ένα όχι ακριβώς αντιπροσωπευτικό, αλλά που έχει κομβική θέση: το πρώτο χρονογράφημα του Βάρναλη μετά τη γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941.

Θυμίζω ότι, όπως είπα προχτές, από τις αρχές Ιανουαρίου 1941 ο Βάρναλης σταμάτησε να δημοσιεύει καθημερινό πολεμικό χρονογράφημα στην Πρωία και στράφηκε στις ιστορικές επιφυλλίδες για τις σκοτεινές σελίδες της Ρωμης, που τις συμπεριέλαβε αργότερα στο βιβλίο του «Διχτάτορες» και που δεν τις έχω συμπεριλάβει στα Πολεμικά.

Όταν όμως έγινε η επίθεση της Γερμανίας, ο Βάρναλης διέκοψε τις ιστορικές επιφυλλίδες (είχε εξαντλήσει τη ρωμαϊκή ιστορία και είχε περάσει στην Ιταλία της Αναγέννησης) και επανήλθε στην πρώτη γραμμή, στο μάχιμο χρονογράφημα.

Και το πρώτο χρονογράφημα αυτής της νέας περιόδου, στο φύλλο της Πρωίας της 8ης Απριλίου 1941, είναι αυτό που θα δούμε σήμερα (Το φύλλο της 7ης Απριλιου, της μέρας της επίθεσης, δεν είχε χρονογράφημα: όλη η πρώτη σελίδα ήταν αφιερωμένη στο απαίσιο νέο).

Λοιπόν, το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Αλήθειες και προσχήματα του Άξονος

Κυριακή ξημερώματα, πέντε το πρωί, σε πολύ ακατάλληλη ώρα χτύπησε την πόρτα μας η… νέα τάξις. Χτύπησε την πόρτα μας, είναι τρόπος του λέγειν. Έπεσε απάνω στα στήθη μας με όλα του τα φονικά σίδερα, για να επιτύχει εκείνο που δεν το πέτυχε ο δίδυμος αδερφός του εθνικοσοσιαλισμού, ο φασισμός: να μας πάρει και τη γη και την ψυχή.

Πολεμικά, ο τέταρτος τόμος χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Πολεμικά, με 81 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη γραμμένα κατά την περίοδο του πολέμου στην Αλβανία, από την 1η Νοεμβρίου 1940 έως τις 26 Απριλίου 1941, λίγο πριν μπουν στην Αθήναν οι Γερμανοί.

Είναι ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, και πέρυσι τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Ωστόσο, αυτός ο τόμος των «πολεμικών» χρονογραφημάτων διαφέρει από τους τρεις προηγούμενους, που αποτελούσαν ανθολόγηση από ολόκληρη την χρονογραφική θητεία του Βάρναλη, δηλαδή την περίοδο 1939-1958 και από όλες τις εφημερίδες με τις οποίες συνεργάστηκε ο μεγάλος ποιητής· σε τούτον εδώ τον τόμο έχουμε το σύνολο των χρονογραφημάτων μιας σχετικά βραχείας περιόδου, που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία το 1940-41, πρώτα στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου και στη συνέχεια κατά τη γερμανική εισβολή τον Απρίλιο του 1941.

Ο προσεκτικός αναγνώστης που έχει έφεση στους μαθηματικούς υπολογισμούς θα έχει ίσως παρατηρήσει κάτι περίεργο στα παραπάνω. Εφόσον έγραψα ότι στον τόμο περιλαμβάνονται όλα τα χρονογραφήματα που δημοσίευσε ο Βάρναλης από τον Νοέμβριο του 1940 έως τον Απρίλιο του 1941, πώς γίνεται να είναι μόνο 81; Θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον διπλάσια -τον καιρό εκείνο μάλιστα οι εφημερίδες κυκλοφορούσαν 7 φορές την εβδομάδα.

Η απάντηση ειναι ότι ο Βάρναλης από τις 12 Ιανουαρίου 1941 έως τις αρχές Απριλίου σταμάτησε να δημοσιεύει καθημερινό χρονογράφημα και δημοσίευε, σε συνέχειες, ιστορικές επιφυλλίδες με τον γενικό τίτλο «Από τις σκοτεινές σελίδες της Ρώμης», στις οποίες περιγράφει, ασφαλώς με επικριτική προδιάθεση, τις ηγετικές φυσιογνωμίες, τα εγκλήματα και τις κάθε λογής καταχρήσεις της ρωμαϊκής ιστορίας, ιδίως της αυτοκρατορικής περιόδου.

Αυτές τις επιφυλλίδες δεν τις περιέλαβα στο βιβλίο αφενός επειδή δεν έχουν άμεση σχέση με τον πόλεμο της Αλβανίας και αφετέρου, και κυρίως, επειδή τα έχει ήδη εκδώσει ο Βάρναλης το 1956 σε έναν τόμο με τον τίτλο «Οι διχτάτορες», από τον Κέδρο.

Υποθήκες για το κρασί (δυο χρονογραφήματα του Βάρναλη)

Καθώς έχουμε χαλαρώσει τους περιορισμούς έχουν πια ανοίξει εστιατόρια και ταβέρνες, που τα τιμήσαμε στο ιστολόγιο με το άρθρο της περασμένης Δευτέρας. Συνεχίζουμε λοιπόν σήμερα στο ίδιο κλίμα. Για κυριακάτικο λογοτεχνικό ανάγνωσμα σάς προτείνω δυο χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα στην περίοδο της Κατοχής, που τώρα τα συμπεριέλαβα στον τόμο «Συμποσιακά», και είναι κατεξοχήν συμποσιακά, αφού ο Βάρναλης παρουσιάζει δυο αντικρουόμενες απόψεις για το πώς πρέπει να πίνει κανείς κρασί.

Παραξενεύεται κανείς λίγο όταν διαπιστώνει ότι στην πιο βαθιά στιγμή της Κατοχής, τον Σεπτέμβρη του 1942, θα μπορούσαν οι υπόδουλοι να προβληματίζονται για την καλύτερη οργάνωση των κρασοκατανύξεων -αλλά ο πεινασμένος παρηγοριέται καρβέλια ονειρεύοντας (σικ, ρε).

Το πρώτο χρονογράφημα (Πρωία, 17 Σεπτεμβρίου 1942)

Υποθήκαι

—Το να πιεις ένα καλό κρασί δεν είναι απλή δουλειά. Πρέπει πρώτα να «ανακαλύψεις» το κρασί. Και για να το ανακαλύψεις δεν αρκεί να είσαι μονάχα μερακλής, που δεν μπορείς να υποφέρεις τα «δεύτερα» πράματα παρά και να μη λυπάσαι τους κόπους. Ρωτώντας πας στην Πόλη, κρασί όμως δεν βρίσκεις. Οι περισσότεροι δεν το μολογάνε, για να μην τελειώσει ή γιατί ο κάπελας δε θέλει πελατεία. Θα βάλεις αυτί στην διπλανή παρέα των κρασοπατέρων στο καφενείο και είναι αδύνατο κάποιος απ’ αυτούς σε μια στιγμή να μη φέρει τη κουβέντα στο ενδιαφέρο θέμα. Απ’ αυτούς θ’ ακούσεις πού πηγαίνουν τα βράδια ή αν δεν τ’ ακούσεις, θα τους παρακολουθήσεις μόλις σηκωθούν. Ή θα ιδείς πρωί πρωί τον μπάρμπα-Σκουρά να κατεβαίνει τρεκλίζοντας τα σκαλιά της οδού Πλουτάρχου (από τα ύψη του Λυκαβηττού): «πού τα έπινε»; Απάνω στο μεθύσι του θα σου πει την αλήθεια (από τρελό κι από μεθυσμένο μαθαίνεις την αλήθεια).

Αλλ’ άμα το βρεις, δεν τελείωσε η υπόθεσις. Πρέπει να ξέρεις και πώς θα το πιεις. Πολλά προβλήματα υπάρχουν προς λύσιν, που οι ατζαμήδες του ποτηριού δεν τα υποψιαστήκανε ποτές. Μακάριοι άνθρωποι! Είναι τα προβλήματα του μεζέ, της ώρας και της παρέας.

Πολλές πλάνες επικρατούν και σ’ αυτόν τον τομέα της ανθρώπινης γνώσης. Οι πλάνες είναι γενικά αμέτρητες—και τις πιστεύουν όλοι από γενιά σε γενιά. Οι αλήθειες είναι λίγες —και λίγοι τις ξέρουν. Η επιστήμη λέει, πως καμιά τροφή κατ’ αρχήν δε βλάπτει. Βλάπτει ο συνδυασμός των τροφών. Με ποια λοιπόν τροφή θα συνδυάσεις το κρασί; Πολλοί νομίζουν πως ο μεζές πρέπει να είναι αρμυρός, για να προκαλεί δίψα: σαρδέλες, ρέγγες! Μα τη δίψα πρέπει να την έχεις από πριν. Και δεν είσαι ποτέ διψασμένος για κρασί, αν δεν πεινάς αβάσταγα. Η πρώτη λοιπόν προπαρασκευή για τον αγώνα του ποτηριού είναι να δημιουργήσεις πείνα. Είτε να δουλέψεις πολύ στο ύπαιθρο είτε ν’ ανεβείς στο βουνό, είτε να κολυμπήσεις πρωί στη θάλασσα. Και να μη βάλεις τίποτα στο στόμα σου. Όποιος από την παρέα σου τρώγει σταφύλια ή παξιμάδι ή πασατέμπο πριν κάτσει στο τραπέζι, είναι απόβλητος. Αυτός δε θα έχει όρεξη και θα σκοτώσει με την ακεφιά του το ζήλο των αλλωνών. Λοιπόν ο καλύτερος μεζές είναι η σούπα. Σούπα ρωμαλέα είτε μοσκαριού είτε γαλοπούλας είτε ψαριού, πηχτή πηχτή με μπόλικη ντομάτα και μανέστρα ή πατσάς. «Μετά τη σούπα κούπου»(*) λέει ο λαός. Ύστερα από τη σούπα έρχονται στην πρώτη γραμμή οι σκάρες, ύστερα οι γκιουβετσάδες και τελευταία τα τηγάνια —όχι συκωτάκια ή σουπιές. Δεν τα έχεις όλα αυτά; Θα αρκεσθείς στα κριθαρένια παξιμάδια, στα στραγάλια και στο τυρί. Όχι ωμές σαλάτες ή μαγιονέζες ή σκορδαλιές —δεν συνδυάζονται με το κρασί και με την μπίρα. Χαλούνε το στομάχι.

Άλλο πρόβλημα είναι της ώρας. Κι εδώ κυριαρχεί η πλάνη, πως οι καλύτερες ώρες για κρασί είναι οι βραδινές. Όχι. Είναι οι μεσημεριανές. Ο οργανισμός πρέπει να είναι ξεκούραστος, να μην έχει προηγηθεί άλλο γεύμα εντός της ημέρας. Έτσι η όρεξη για φαγί είναι μεγαλύτερη, άρα και η όρεξη για κρασί μεγαλύτερη. Καλύτερα να πίνεις από το μεσημέρι ως το βράδυ παρά από το βράδυ ως το πρωί. Στην πρώτη περίπτωση η ζωτικότητα του ανθρώπου όλο και μεγαλώνει, στη δεύτερη όλο κι ελαττώνεται.

Το τρίτο πρόβλημα είναι της παρέας. Κρασί χωρίς παρέα δεν έχει γούστο. Και γι’ αυτό δεν έχει διάρκεια. Αλλά ποια είναι η καλύτερη παρέα; Οι φίλοι —λέει η πλάνη. Μα φίλοι δεν υπάρχουν. Κι απάνου στο κρασί δείχνουν όλοι τα κρυμμένα τους πάθη ο ένας εναντίον του άλλου. Οι λεγόμενες «παρεξηγήσεις» είναι απλώς απότομες εκδηλώσεις παλιών μυχίων αντιπαθειών. Ούτε οι φιλενάδες κάνουνε για παρέα. Δεν ξέρουν να πίνουν, κουράζονται γρήγορα και σε απασχολούν από το κύριο θέμα. Την καλύτερη παρέα την κάνουν οι άγνωστοι άνθρωποι του λαού που τους βρίσκεις στην ταβέρνα, κάθεσαι στο διπλανό τραπέζι κι από κουβέντα σε κουβέντα σε καλούνε να κάτσεις στο τραπέζι τους. Δεν τους ξέρεις, δε σε ξέρουν—αυτό είναι το μέγα «άλλοθι». Κι αυτό ζητάς, όταν πηγαίνεις να πιεις: να λησμονήσεις και να λησμονηθείς!

Σημείωσέ τα αυτά γιατί δε θέλω άμα πεθάνω, να περπατάει η ανθρωπότητα στο σκότος!

(*) Έτσι είναι τυπωμένο. Πιθανώς τυπογραφικό λάθος αντί για “κούπα”.

Πέντε μέρες αργότερα, στις 22 Σεπτεμβρίου, δημοσιεύτηκε το δεύτερο χρονογράφημα, που είναι βασισμένο κυρίως στην επιστολή αναγνώστη, ο οποίος διαφωνεί με τον «υποθηκοφύλακα» του πρώτου χρονογραφήματος.

«Ένας που πίνει»

Η ένωση κάνει τη δύναμη, μα η διαίρεση αποδεικνύει τη ζωτικότητα της δυνάμεως. Όσο περισσότερες «αιρέσεις» παρουσιάζονται σ’ ένα κίνημα (δογματικό, επιστημονικό, κοινωνικό), τόσο σπουδαιότερη και γενικότερη η σημασία του και τόσο πιο επίκαιρη η γέννησή του.

Ένα τέτοιο ζήτημα είναι και του κρασιού. Όχι γιατί τώρα είναι η εποχή, που πατιούνται τα σταφύλια και βαρελιάζονται οι μούστοι. Αυτό είναι απλό επεισόδιο στην όλην υπόθεση. Το κρασί είναι επίκαιρο και ζωτικότατο εδώ κι αμέτρητους αιώνες, από τότε που ο άνθρωπος εστάθηκε κάπου κι οργάνωσε την πρώτη αγροτική κοινωνία.

Λοιπόν. Αμέτρητους αιώνες πίνει ο άνθρωπος το αίμα του αμπελιού, για να «ευφρανθεί η καρδία του» —όπως εντέλλεται η Γραφή. Αλλά ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να ευφρανθεί; Δεν πρέπει να ξεχνούμε και την κοινωνική πλευρά του ζητήματος. Κάθε εποχή «ευφραίνεται» με το δικό της τρόπο. Θα μπορούσε κανείς να γράψει την ιστορία των λαών γράφοντας την ιστορία της κρασοποσίας των. Αλλά και κάθε άτομο «ευφραίνεται» με το δικό του τρόπο. Αλλά πάντα μέσα στα πλαίσια της ομαδικής «συνήθειας».

Λοιπόν. Ένας που πιστεύει πως ξέρει να πίνει, ή μάλλον που χαριτολογεί απάνου σ’ αυτό το θέμα, μας έδωσε τις «υποθήκες» του πριν από λίγες μέρες σ’ αυτήν τη στήλη για το ποιος είναι ο καλύτερος μεζές, η καλύτερη ώρα κι η καλύτερη παρέα για το κρασί. Και μας είπε πως ο καλύτερος μεζές είναι η σούπα· οι καλύτερες ώρες το μεσημέρι (ως το βράδυ) κι η καλύτερη παρέα οι απλοί άνθρωποι του λαού, που κατά τύχην σε προσκαλούν να καθίσεις στο τραπέζι τους, άγνωστος μεταξύ αγνώστων.

Αλλά κάποιος αναγνώστης, που υπογράφεται «ένας που πίνει», δεν συμφωνεί μ’ αυτές τις «υποθήκες» του χαριτολόγου φίλου μας. Είναι οπαδός της κλασικής παράδοσης και δε φαίνεται να έχει αντιρρήσεις απλώς «για να γίνεται κουβέντα», παρά γιατί έχει και πείρα και γνώση του ζητήματος. Είμαστε υποχρεωμένοι να φιλοξενήσουμε τις γνώμες του —κι ας κάνει καλά μαζί του ο «υποθηκοφύλαξ» των νέων ιδεών.

«Ούτε με σαρδέλες, ούτε με ρέγγες πίνεται το κρασί. Ούτε και με σούπα και νερά. Η σούπα τρώγεται μετά το γλέντι και μάλιστα τα ξημερώματα της άλλης μέρας, όταν σφάζεται ο κόκορας και μπαίνει στο τέντζερη. Και τότε τρώγεται με λίγο κρασάκι μονάχα.

Βέβαια στην πρώτη γραμμή έρχονται οι σκάρες —όχι ψάρι, γιατί το κρασί δεν πίνεται με ψάρι— παρά με κρέας: παϊδάκια, μπριζόλα χοιρινή με μπόλικο λεμόνι ή βραστό χωρίς ζουμί.

Το γκιουβέτσι δεν είναι μεζές, αλλά φαγί. Το γκιουβέτσι είναι καλό για μεγάλη παρέα. Αλλ’ η μεγάλη παρέα είναι εχθρός του κρασιού. Ένας, που θέλει να πιει σε ταβέρνα, ποτές δεν πάει με περισσότερους από τρεις.

Επίσης έχετε λάθος, πως οι ωμές σαλάτες κι η σκορδαλιά δεν συνδυάζονται με το κρασί. Γιατί ειδικά το σκόρδο, είναι ωραίος μεζές.

Όσον αφορά για την ώρα, νομίζω πως οι καλύτερες ώρες είναι οι βραδινές. Γιατί το βράδυ ο άνθρωπος είναι κουρασμένος από τις δουλειές της ημέρας και ζητάει ξεκούραση στην ταβέρνα.

Έχω επίσης τη γνώμη, πως το κρασί πρέπει να το πίνεις μόνος όταν ξέρεις να κάνεις παρέα  με τον εαυτό σου. Τότε όλες οι ώρες είναι καλές κι όλοι οι μεζέδες περίφημοι…»

Δεν πιστεύω να έχει σπουδαίες αντιρρήσεις σ’ όλα αυτά ο «υποθηκοφύλαξ των νέων ιδεών». Για έναν που έχει κέφι και σεκλέτια, όλες οι ώρες κι όλοι οι μεζέδες είναι καλοί —και μάλιστα όταν δεν βρίσκει κι εκείνο κι αυτούς όποτε και όπως τα θέλει. Ο «υποθηκοφύλαξ» μίλησε για τους καλύτερους όρους να πίνουν κρασί οι «αριστοθήραι», οι μερακλήδες κι όχι απλώς να το πίνουν, παρά να το γλεντάνε.

Απ’ όλες τις γνώμες του επιστολογράφου μας η τελευταία του είναι η πιο αξιοσημείωτη: πως την καλύτερη παρέα την κάνει ο εαυτός μας. «Ο ένας που πίνει» είναι άνθρωπος «που πίνει ένας» δηλαδή μοναχός του. Κι ο ένας είναι ο «δυνατός», που λέει ο Ίψεν ο ατομικιστής. Είναι δυνατός όμως όχι γιατί είναι ένας, παρά γιατί μπορεί να τα έχει καλά με τον εαυτό του. Ένας τέτοιος άνθρωπος δε φοβάται τίποτε και δεν πελαγώνει ποτέ. Αλλά πόσοι είναι οι τέτοιοι; Οι περισσότεροι πίνουν για να ξεχάσουν και να ξεχαστούν. Είναι άρα οι άνθρωποι που δεν τα έχουν καλά με τον εαυτό τους. Αυτοί ξεχνούνε και ξεχνιούνται μονάχα με παρέα αγνώστων· και κάθε φορά σε άλλη ταβέρνα, με άλλους αγνώστους.

Δεν ξέρουμε αν ο πρώτος βαρελόφρων εκφράζει την άποψη του Βάρναλη ή αν ο Βάρναλης είναι απλός διαιτητής ανάμεσα στους δύο, όπως φαίνεται στο δεύτερο χρονογράφημα. Πάντως ο Βάρναλης το τιμούσε δεόντως το κρασί!

 

Όταν μας επιτέθηκαν οι Γερμανοί (ένα χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη)

Σαν εχτές, στις 6 Απριλίου 1941, η ναζιστική Γερμανία επιτέθηκε στην Ελλάδα, που ήδη έδινε, από τις 28 Οκτωβρίου άνισο αλλά πετυχημένο αγώνα κατά της φασιστικής Ιταλίας. Στις 27 Απριλίου, ο αγκυλωτός σταυρός κυμάτιζε πάνω στην Ακρόπολη.

Θα δημοσιεύσω σήμερα ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, που δημοσιεύτηκε στην Πρωία στις 8 Απριλίου 1941, το πρώτο που γράφτηκε μετά τη γερμανική επίθεση (το φύλλο της 7.4.41 ήταν όλο πιασμένο από ειδήσεις πολεμικές και δεν είχε χρονογράφημα).

Ο Βάρναλης δημοσίευε καθημερινά χρονογράφημα στην Πρωία το οποίο, φυσικά, μετά την 28η Οκτωβρίου 1940 ήταν μονοθεματικά αφιερωμένο στην πολεμική προσπάθεια. Κάτι που ξεχωρίζει τα χρονογραφήματα αυτά του Βάρναλη από τα κείμενα πολλών συναδέλφων του ήταν ότι δεν επέκρινε γενικώς τους Ιταλούς και τον Μουσολίνι, αλλά τον ιταλικό φασισμό. Κι άλλοι έκαναν αυτή τη διάκριση κι έτσι λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1940 πολλοί, αριστεροί κυρίως, επιφυλλιδογράφοι και δημοσιογράφοι κλήθηκαν στην Ασφάλεια για συστάσεις (έχουμε γράψει για το περιστατικό αυτό).

Δεν ξέρω αν ασκήθηκαν πιέσεις και στη διεύθυνση της Πρωίας, πάντως από τις 11 Ιανουαρίου 1941 ο Βάρναλης, αντί για χρονογράφημα, άρχισε να γράφει στην Πρωία μια σειρά από ιστορικές επιφυλλίδες με τίτλο «Από τις σκοτεινές σελίδες της Ρώμης» όπου περιέγραφε με μελανά χρώματα διάφορα περιστατικά της ρωμαϊκής ιστορίας.

Ωστόσο, μόλις άρχισε η γερμανική επίθεση, ο ποιητής διέκοψε τις επιφυλλίδες και ξανάρχισε το χρονογράφημα, με πρώτο αυτό που θα δούμε τώρα.

Η γελοιογραφία που συνοδεύει το άρθρο είναι από τη Daily Mirror. Τη δανείστηκα από τον τοίχο του συγγραφέα Γιώργου Αλεξάτου, όπου έγινε και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση σχετικά με τον μύθο που κάποιοι προωθούν ότι, τάχα, οι Έλληνες κομμουνιστές και αριστεροί κράτησαν παθητική στάση στη γερμανική επίθεση λόγω του συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Αυτό δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Πρόχειρο τεκμήριο, που το εισέφερε στην ίδια συζήτηση ο ιστορικός Νίκος Χατζηδημητράκος, το άρθρο του Μιλτιάδη Πορφυρογένη, ανώτατου στελέχους του ΚΚΕ, που απέδρασε από τη Φολέγανδρο όπου ήταν εξόριστος, στην εφημερίδα «Κρητικά Νέα», με τίτλο «Ενωμένοι προς τη νίκη», τις μέρες που ετοιμαζόταν η γερμανική επίθεση στην Κρήτη.

Οπότε, ας δούμε πώς υποδέχτηκε χρονογραφικά ο Βάρναλης την εντελώς αναμενόμενη αλλά και πάλι φοβερή είδηση της επίθεσης της ναζιστικής Γερμανίας τον Απρίλιο του 1941:

Προσχήματα και αλήθειες του Άξονος

Κυριακή ξημερώματα, πέντε το πρωί, σε πολύ ακατάλληλη ώρα χτύπησε την πόρτα μας η… νέα τάξις. Χτύπησε την πόρτα μας, είναι τρόπος του λέγειν. Έπεσε απάνω στα στήθη μας με όλα του τα φονικά σίδερα, για να επιτύχει εκείνο που δεν το πέτυχε ο δίδυμος αδερφός του εθνικοσοσιαλισμού, ο φασισμός: να μας πάρει και τη γη και την ψυχή.

Χριστούγεννα πριν από 40+76 χρόνια (του Κ. Βάρναλη)

Χρονιάρα μέρα κι η σημερινή και λέω να παρατείνω την εορταστική ραστωνη τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το ιστολόγιο -που σημαίνει να βάλω και σήμερα ένα λογοτεχνικό ανάγνωσμα, με θέμα εορταστικό και νοσταλγικό, μακριά από την τύρβη της επικαιρότητας.

Διάλεξα ένα κείμενο που θα μας πάει πίσω στο παρελθόν… δυο φορές. Πρόκειται για ένα χρονογράφημα του Βάρναλη που δημοσιεύτηκε στην Πρωία μέσα στην Κατοχή, τα Χριστούγεννα του 1943 -όπου όμως ο ποιητής, ίσως για να αποδράσει από τον ζόφο, επιλέγει να μεταφερθεί σαράντα χρόνια πίσω και να θυμηθεί πώς γιόρταζε τα Χριστούγεννα με την παρέα του, όταν ήταν νεαρός φοιτητής της Φιλοσοφικής, έχοντας μόλις έρθει από τον Πύργο της Βουλγαρίας, στην αυγή του εικοστού αιώνα. Καθώς τις αναμνήσεις του Βάρναλη εμείς σήμερα τις διαβάζουμε 76 χρόνια μετά, μεταφερόμαστε 40+76 δηλ. 116 χρόνια πίσω, έστω και με μια σύντομη στάση στο 1943.

Το κείμενο το πήρα από το βιβλίο Τα Αττικά (εκδόσεις Αρχείο, 2016) σε δική μου επιμέλεια, όμως το είχε συμπεριλάβει νωρίτερα ο φίλος Γιώργος Ζεβελάκης στη δική του ανθολογία κατοχικών χρονογραφημάτων του Βάρναλη «Φέιγ βολάν της Κατοχής», κι έτσι υπάρχει ήδη στο Διαδικτυο. Αλλά δεν πειράζει.

Στο χρονογράφημα ο Βάρναλης αναφέρεται και σε κάποιον ψιλικατζή ονόματι Κιουλάμπεη, που έπαιρνε μέρος στην παρέα τους. Αξίζει να πούμε ότι αργότερα ο Βάρναλης έγραψε και διήγημα για το ίδιο πρόσωπο. Ίσως το ανεβάσω κι αυτό κάποια φορά στο ιστολόγιο, αλλά προς το παρόν μπορείτε να το δείτε σε εικόνα, εδώ.

Στο τέλος του κειμένου έχω κάποιες υποσημειώσεις.

Πριν σαράντα χρόνια

–«Οι αιώνες αντιγράφουν αλλήλους» λένε οι μεν. «Δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης»(1), λένε οι δε. Αλλά τι μας χρειάζεται τώρα η φιλοσοφία; Εγώ προσπάθησα να μπω στο ποτάμι του χρόνου και δε βρήκα ούτε σταλιά από το ίδιο νερό. Είναι πολλοί που κάνουνε την ίδια βουτιά και φτάνουνε στη θάλασσα πριν απ’ το ποτάμι. Αυτοί είναι οι οραματιστές του μέλλοντος. Δύσκολη δουλειά! Όμως έκανα κάτι πιο εύκολο (ας το πούμε εύκολο). Πήγα κόντρα στο ρέμα. «Άνω ποταμών χωρούσι παγαί»(2). Κι οραματίστηκα τα περασμένα. Γι’ αυτήν τη δουλειά χρειάζεται μονάχα μνήμη και καημός· για την άλλη, την προφητική, χρειάζεται θείο χάρισμα. Κι εγώ δεν έχω.

Αυτός που το ξανάρχισε (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Θα βάλω σήμερα ένα χρονογράφημα από τον τόμο Συμποσιακά, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον εκδοτικό οίκο Αρχείο σε δική μου επιμέλεια, και που περιέχει 154 χρονογραφήματα, της περιόδου 1939-1957, με θέμα το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το ποτό, το φαγητό και τα συμπόσια των φίλων.

Από τον τόμο αυτό διάλεξα σήμερα ένα χρονογράφημα που αναφέρεται σε ένα θέμα που βρίσκεται τον τελευταίο καιρό στην επικαιρότητα, και εννοώ το κάπνισμα. Στην εποχή που γράφτηκε το χρονογράφημα (το 1941) δεν υπήρχαν φυσικά αντικαπνιστικοί νόμοι και δεν απαγορευόταν το κάπνισμα σε κλειστούς χώρους, αλλά υπήρχε και πάλι το αιώνιο δίλημμα που βασανίζει τους περισσότερους καπνιστές: να το κόψω ή όχι;

Μάλιστα, το βασικό κίνητρο για να κόψει κανείς το κάπνισμα μέσα στην Κατοχή δεν ήταν λόγοι υγείας, όπως σήμερα, αφού δεν είχε γίνει συνείδηση ότι το τσιγάρο βλάφτει αναπόδραστα, όσο οικονομικοί λόγοι.

Στο αιώνιο αυτό καπνιστικό δίλημμα, ο ήρωας του Βάρναλη επιλέγει μια πρωτότυπη μέση λύση, που παρουσιάζεται ιδανική. Ωστόσο, από την προσωπική μου πείρα ως καπνιστή, ευκολότερο είναι να το αναλύεις το διακοπτόμενο αυτό σύστημα παρά να το εφαρμόζεις στην πράξη.

Το χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στην Πρωία στις 29 Ιουλίου 1941.

Αυτός που το ξανάρχισε

Κυρίως δεν είναι «αυτός που το ξανάρχισε», αλλ’ «αυτός που το ξαναρχίζει και πάλι». Γιατί ως τώρα το έχει κόψει δέκα φορές (εννοώ το κάπνισμα) κι άλλες δέκα το έχει ξαναρχίσει. Κι αυτού είναι το μεγαλείο. Οι επισημότερες στιγμές της ζωής του, οι γεμάτες το υψηλότερο νόημα, σαν τον τρίσβαθο ουρανό, είναι (τώρα που στερέψανε όλες οι πηγές της χαράς μέσα του) η μια όταν πατάει μαχαίρι στο «απαίσιο» συνήθειο και «πέρα πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησή του»*, κι η άλλη, όταν ξαναγυρίζει στο πάθος του, όχι σαν άσωτος υιός, που μετανιώνει, παρά σαν θριαμβευτής σταυροφόρος στη σιδεροζωσμένη «Κυρά» του, ύστερα από πολλά χρόνια, με το κλειδί στην τσέπη. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο τέρματα, που υψώνονται στον ορίζοντά του σαν δυο στήλες πυρός, η άλλη ζωή είναι γούβα από ατελείωτην άμμο, χωρίς αέρα κι ανάσα, ένας φοβερός εφιάλτης.

Συμποσιακά, ο τρίτος τόμος χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη!

Μόλις κυκλοφόρησε, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Συμποσιακά, με 154 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, από τις παρέες και από τη συλλογική ευωχία.

Είναι ο τρίτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω, πάντοτε από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, και το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, ενώ από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη. Αν όλα πάνε καλά, του χρόνου θα βγουν τα Πολεμικά, γραμμένα με την ευκαιρία του ελληνοϊταλικού πολέμου.

Εδώ μπορείτε να δείτε τους τίτλους των 154 χρονογραφημάτων -και να παραγγείλετε το βιβλίο αν θέλετε 🙂

Τα χρονογραφήματα που περιλαμβάνονται στον τόμο Συμποσιακά δημοσιεύτηκαν σε πέντε εφημερίδες της Αθήνας από το 1939 έως το 1957, τις εξής:

Πρωία, 1939-1944

Ηνωμένος Τύπος, 1944
Προοδευτικός Φιλελεύθερος, 1950-1953
Προοδευτική Αλλαγή 1953
Αυγή 1953-1957

Χρειάζεται να πω δυο λόγια για τη δεύτερη από τις εφημερίδες αυτές. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1944, όλες οι αθηναϊκές εφημερίδες αναγκάστηκαν να κλείσουν, λόγω έλλειψης στο δημοσιογραφικό χαρτί και στη θέση τους εκδόθηκαν δύο μόνο εφημερίδες, μία πρωινή και μία απογευματινή, ο Ηνωμένος Τύπος και τα Βραδυνά Νέα. Ο Βάρναλης ανέλαβε το χρονογράφημα στον Ηνωμένο Τύπο, ένδειξη του κύρους του. Δεν έχω βρει πουθενά πλήρες σώμα της βραχύβιας άλλωστε αυτής έκδοσης αλλά στο αρχείο Βάρναλη σώζονται 2-3 χρονογραφήματα, ένα από τα οποία περιλαμβάνονται στον ανά χείρας τόμο. Βέβαια, αυτή η λύση ανάγκης δεν κράτησε πάνω από 2-3 εβδομάδες.

Η μερίδα του λέοντος των χρονογραφημάτων του τόμου ανήκουν στη περίοδο της Κατοχής. Εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται περίεργο, αφού στην Κατοχή ο κόσμος πέθαινε από την πείνα. Ωστόσο, εξηγείται: Αφενός, εξαιτίας της λογοκρισίας μια σειρά από θέματα απαγορεύονταν, με αποτέλεσμα τα χρονογραφήματα να προτιμούν θέματα εκ πρώτης όψεως ανώδυνα όπως οι ταβέρνες  ή το κάπνισμα. Αφετέρου, λειτουργεί κάποιο αίσθημα αναπλήρωσης. Ακριβώς επειδή οι Αθηναίοι περνούσαν περίοδο ακραίων στερήσεων και δοκιμασιών, η τέχνη ανέλαβε να αναπληρώσει όσα δεν μπορούσε να δώσει η ζωή -κι έτσι, σε κάποια από τα χρονογραφήματα του Βάρναλη που θα διαβάσετε σε αυτόν τον τόμο θα βρείτε να περιγράφονται γενναία τραπεζώματα, ακόμα και λουκούλλεια γεύματα.

Δεν λείπουν πάντως οι αναφορές στις δυσκολίες της περιόδου: στη μαγειρική των περιστάσεων, στην έλλειψη γνήσιου καφέ (“ο βαρύς γλυκός έχει γίνει ελαφρός σκέτος”), στην επιβολή περιορισμών στην πώληση τσιγάρων, στη μετατροπή της παραδοσιακής ταβέρνας σε “κέντρο πολυτελείας” και βέβαια στη μαύρη αγορά, τόσο στα τσιγάρα όσο και στα τρόφιμα. Υπάρχει κι ένας “άφρων μαυραγορίτης” που σκάει από το πολύ φαΐ όταν γιορτάζει την απόκτηση της πρώτης του πολυκατοικίας.