Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 10 – Ο Αναξαγόρας και οι σοφιστές

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Στις πόλεις της Αιολίδας και της Ιωνίας   αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η επική και η λυρική ποίηση και η φιλοσοφική σκέψη. Όταν όμως οι Πέρσες υπέταξαν τις πόλεις της μικρασιατικής ακτής και των απέναντι νησιών, η πνευματική αυτή άνθηση άρχισε να ασφυκτιά και να μαραίνεται. Όπως γράφω σε προηγούμενα κεφάλαια, για να απαλλαγούν από την περσική τυραννία, πολλοί διανοητές της Ιωνίας έφυγαν από την πατρίδα τους. Μερικοί μετανάστευσαν στη Μεγάλη Ελλάδα, όπου ίδρυσαν σχολές και διέδωσαν τις απόψεις τους, άλλοι όμως προτίμησαν την Αττική, κοντινότερη και πλησιέστερη στη γλώσσα και την κοινή ιστορία.

Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Ο κυριότερος από τους Ίωνες αυτούς διανοητές ήταν ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Ιωνίας στα 500 π.Χ. Καταγόταν από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια, ο ίδιος όμως, όταν έγινε είκοσι χρονών, παραμέλησε τελείως την πατρική περιουσία και αφιερώθηκε σε φιλοσοφικές σπουδές. Η μόρφωσή του ήταν στέρεη και βαθιά, αγνοούμε όμως ποιους είχε δασκάλους. Από πολύ νωρίς τον μάγεψε η μελέτη του έναστρου ουρανού, και η συμβολή του στην εξέλιξη της αστρονομίας είναι τεράστια.

Σε ηλικία σαράντα ετών ήρθε στην Αθήνα κι αμέσως έγινε φίλος του Περικλή, που ήταν τότε στην αρχή της λαμπρής πολιτικής σταδιοδρομίας του. Ο Αναξαγόρας έγινε μέλος του πνευματικού κύκλου που δημιουργήθηκε γύρω από τον ηγέτη της δημοκρατίας και στον οποίο συμμετείχαν επίσης ο Ηρόδοτος, ο Ιπποκράτης και οι νεαροί τότε Ευριπίδης και Σωκράτης, καθώς και οι μεγάλοι σοφιστές που περνούσαν από την Αθήνα.

Ο Αναξαγόρας έφερε πάνω στην κατάλληλη στιγμή την ιωνική σκέψη στην Αθήνα, το νέο πνευματικό κέντρο που είχε αρχίσει να δημιουργείται στην κυρίως Ελλάδα. Ο Ευριπίδης αλλά και ο Σωκράτης επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τη σκέψη του Αναξαγόρα, που τον θεωρούσαν δάσκαλό τους (μολονότι ο Πλάτων, για δικούς του λόγους, αποσιωπά την προσωπική γνωριμία του Σωκράτη με τον Αναξαγόρα).

Χρήματα και νομίσματα

Συζητήθηκε αρκετά χτες και προχτές μια φράση του Προέδρου της Δημοκρατίας, και επειδή η σχετική συζήτηση είχε και γλωσσική διάσταση σκέφτηκα πως δεν θα ήταν άσκοπο να τη σχολιάσουμε εδώ, ανακυκλώνοντας εν μέρει υλικό από παλιότερο άρθρο.

Τις προάλλες, λοιπόν, στο Άργος, κατά την τελετή ανακήρυξής του σε επίτιμο Δημότη του Δήμου Άργους-Μυκηνών, ο Προκόπης Παυλόπουλος στην ομιλία του, ξεκίνησε παινεύοντας αρκετά την ομολογουμένως πλούσια ιστορία των οικοδεσποτών του. Ανέφερε, ας πούμε, ότι το Άργος είναι η αρχαιότερη πόλη του κόσμου, που φαίνεται υπερβολή αν σκεφτούμε το Τσατάλ Χουγιούκ, αλλά ίσως εννοούσε η αρχαιότερη που εξακολουθεί να κατοικείται. Πάντως, σε σχετικόν κατάλογο με τις 16 αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης, όσην εγκυρότητα έχει, το Άργος είναι όντως η αρχαιότερη -και βέβαια στις 16 οι εννιά είναι ελληνικές και άλλες τρεις γεωργιανές. Αλλά πλατειάζω, διότι η φράση που συζητήθηκε πολύ ειπώθηκε προς το τέλος της ομιλίας του Προέδρου.

Προς το τέλος, λοιπόν, ο Προκόπης Παυλόπουλος είπε:

Εμείς, οι σύγχρονοι Έλληνες, ως άξιοι συνεχιστές της παράδοσης των Προγόνων μας και του Πολιτισμού και της Δημοκρατίας που θεμελίωσαν, οφείλουμε να συμβάλλουμε, ως μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε αυτή η μεγάλη Ευρωπαϊκή Οικογένεια να συνειδητοποιήσει πως το μέλλον της εξαρτάται από την υπεράσπιση του βασικού της μεγέθους, όπως αυτό προσδιορίσθηκε από τις ιδρυτικές αρχές και αξίες της. Και το μέγεθος αυτό είναι ο Άνθρωπος, η αξία του και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του ως συστατικά στοιχεία της πραγματικώς φιλελεύθερης ιδεολογίας. Η οικονομία και το νόμισμα αποκτούν νόημα μόνον όταν υπηρετούν τον Άνθρωπο. Η ρήση του Πρωταγόρα συνιστά τον κοινό ευρωπαϊκό δείκτη πορείας: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».

Η αντιπολίτευση θεώρησε ότι η φράση «η οικονομία και το νόμισμα αποκτούν νόημα μόνον όταν υπηρετούν τον Άνθρωπο» αποτελεί υπαινιγμό για ενδεχόμενη αλλαγή νομίσματος, ενώ ο Στ. Κασιμάτης στην Καθημερινή έγραψε ότι ο ΠτΔ έπρεπε να σκεφτεί ότι το ακροατήριό του δεν γνωρίζει ότι η αρχαία λέξη «χρήματα», όπως θα δούμε παρακάτω, δεν σήμαινε «χρήματα» με τη σημερινή σημασία, αλλά «πράγματα». Ίσως η γειτνίαση των δύο φράσεων, της μίας νεοελληνικής και της επόμενης με αρχαίο παράθεμα, να προκάλεσε το μπέρδεμα -διότι όταν πηγαίνουμε μπρος πίσω στην τρισχιλιετή γλώσσα μας που τη θέλουμε ενιαία, νομίζουμε ότι οι λέξεις μένουν ίδιες ενώ στην πραγματικότητα η σημασία τους αλλάζει.

Οι κακές μεταφράσεις των αρχαίων ελληνικών

Και το σημερινό μας άρθρο ξεκινάει από ένα θέμα των πανελληνίων εξετάσεων, που συνεχίζονται για δεύτερη εβδομάδα. Και αφού χτες ασχοληθήκαμε με τη Θετική/Τεχνολογική κατεύθυνση, σήμερα πιάνουμε ένα θέμα που δόθηκε προχτές στη θεωρητική κατεύθυνση, στα αρχαία ελληνικά.

Τα θέματα των αρχαίων ελληνικών νομίζω ότι θεωρήθηκαν δύσκολα, ειδικά επειδή το αδίδακτο κείμενο ήταν Θουκυδίδης, και για να το μεταφράσεις καλά, μού είπε ένας φιλόλογος, έπρεπε να αναγνωρίσεις ότι είναι από την εισαγωγή του έργου και να θυμάσαι για ποιο πράγμα μιλάει. Ο φιλόλογος αυτός είναι σχεδόν σαραντάρης, δηλαδή από τη γενιά (δυο γενιές, μάλλον) που είχαν τη σπάνια τύχη να μη διδαχτούν αρχαία από το πρωτότυπο στο γυμνάσιο κι έτσι μπόρεσε να τα προσεγγίσει στην πρώτη Λυκείου ώριμος και να τα μάθει καλά, ενώ οι σημερινοί απόφοιτοι της θεωρητικής κατεύθυνσης που έχουν διδαχτεί κι εγώ δεν ξέρω πόσες εκατοντάδες ώρες αρχαίων ελληνικών στα έξι χρόνια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν μπορούν να διαβάσουν πρίμα βίστα ούτε δυο γραμμές από αρχαίο κείμενο -αν είχαν αναλώσει εξακόσιες ώρες της εφηβείας τους να μάθουν, έστω, ρώσικα, μάλλον θα τα κατάφερναν να διαβάσουν Τολστόι.

Αλλά πλατειάζω. Λοιπόν, στις προχτεσινές εξετάσεις των αρχαίων ελληνικών δόθηκε ως «διδαγμένο κείμενο» στους υποψηφίους ένα απόσπασμα από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (το 322 a-d, που το βλέπετε εδώ). Ζητήθηκε από τους υποψηφίους να μεταφράσουν ένα απόσπασμα του κειμένου, να ερμηνεύσουν ένα άλλο, να σχολιάσουν ένα τρίτο. Επίσης, στην ερώτηση Β3 των εξετάσεων οι υποψήφιοι κλήθηκαν να απαντήσουν σε ένα ερώτημα συνδυάζοντας ένα απόσπασμα του κειμένου που τους είχε δοθεί με ένα άλλο απόσπασμα, πάλι από τον Πρωταγόρα (326e, όπως αναφέρθηκε), το οποίο όμως τούς δόθηκε σε μετάφραση, το εξής:

Ότι το πράγμα αυτό [την αρετή] το θεωρούν διδακτό και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, το αποδείξαμε ήδη. Ενώ όμως είναι το πράγμα αυτό διδακτό, αφού είναι κάτι που μπορεί να φροντίσει και να καλλιεργήσει κανείς, αυτοί διδάσκουν στους γιους τους τα άλλα, των οποίων η άγνοια δεν πρόκειται να επιφέρει ως ποινή τον θάνατο, αυτό όμως, την αρετή, που εάν τα αγόρια δεν τη μάθουν και δεν τη φροντίσουν, μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οἴκου τους, αυτή δεν τη διδάσκουν και δεν τη φροντίζουν με κάθε δυνατή επιμέλεια!

Διαβάστε σας παρακαλώ ξανά το παραπάνω κείμενο και απαντήστε μου: είναι καλά ελληνικά; είναι στρωτά ελληνικά; καταλαβαίνετε με την πρώτη το νόημα;

Ο Δημόκριτος κι ο αραμπάς (Δημήτρης Σαραντάκος)

Για τη σημερινή επίσκεψη δεν θέλω να γράψω, και ευτυχώς η ρουτίνα του ιστολογίου (σήμερα είναι μέρα που βάζω κομμάτια από το βιβλίο του πατέρα μου) με απαλλάσσει από την όποια υποχρέωση. Πάντως, αν θέλετε να δείτε ορισμένα λεξιλογικά του θέματος, έχω ένα παλιό άρθρο.

Tο σημερινό είναι το δέκατο ένατο απόσπασμα από τα “Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια”, το ανέκδοτο αυτοβιογραφικό πεζογράφημα του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου. Δημοσιεύτηκε την Παρασκευή που μας πέρασε στο Εμπρός της Μυτιλήνης, την εφημερίδα με την οποία συνεργαζόταν για πολλά χρόνια ο πατέρας μου. Το προηγούμενο απόσπασμα μπορείτε να το βρείτε εδώ. Επειδή έχω παραλείψει μερικά ενδιάμεσα, να πω ότι βρισκόμαστε στο σημείο που ο Νίκος Σαραντάκος (ο παππούς μου) παίρνει εντολή από την Οργάνωση να φύγει στην Αγία Παρασκευή, στο ελεύθερο κομμάτι του νησιού, για να αποφύγει τη σύλληψη. Οπότε, πατέρας και γιος ξεκινάνε, φυσικά με τα πόδια. Πάντοτε καλοκαίρι του 1944.

Όταν μας ειδοποίησε η Οργάνωση, ήμασταν κιόλας έτοιμοι. Η μητέρα μου μας είχε βάλει σ’ ένα είδος σάκου δυο αλλαξιές ασπρόρουχα, ένα παγούρι με νερό και μια καστάνια με λίγο φαΐ. Έτσι, και ελαφροί θα ήμαστε και δε θα κινούσαμε τις υποψίες της γειτονιάς, όπως αν ξεκινούσαμε με βαλίτσα. Ξέραμε πως πίσω από τις μισόκλειστες γρίλιες δεκάδες μάτια παρακολουθούσαν άγρυπνα κάθε κίνηση στο δρομάκο μας.

Ξεκινήσαμε ένα ζεστό σούρουπο του Ιούνη και τραβήξαμε από παράδρομους στη Λαγκάδα, στην έξοδο της πόλης. Όταν φτάσαμε εκεί, είχε πάει εννέα και είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει. Η κυκλοφορία το καλοκαίρι απαγορευόταν από τις 11 τη νύχτα ως τις 7 το πρωί. Είχαμε λοιπόν καιρό να απομακρυνθούμε από την πόλη.

Αφήσαμε πίσω τις Φυλακές και τα Νταμάρια κι ανηφορίσαμε. Στο διάσελο πιάσαμε να κατηφορίζουμε, προς τον Κόλπο. Σε μισή ώρα περπατούσαμε σχεδόν δίπλα στη θάλασσα, από την οποία μάς χώριζαν λίγα χωράφια. Δεν την βλέπαμε, αλλά ακούγαμε τον αδιάκοπο ρόχθο της. Είχε πια σκοτεινιάσει για καλά, και στο πηχτό σκοτάδι της νύχτας ξεχώριζε αμυδρά η αχνή ασπράδα της δημοσιάς. Δεν υπήρχε φεγγάρι, αλλά μια εκπληκτική αστροφεγγιά. Στην πόλη δεν έβλεπα τα άστρα τόσο καθαρά όσο εδώ. Ήταν απίστευτο πόσο πολλά ήταν. Το νυχτερινό ουρανό τον διέτρεχε λοξά, με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, ένα φωτεινό ποτάμι: ο Γαλαξίας.

«Ο Δημόκριτος ήταν ο πρώτος που κατανόησε τη φύση του Γαλαξία», μου λέει ο πατέρας μου όταν είδε να κοιτάζω τον έναστρο ουρανό.

Παρατήρησα πως τώρα που βρισκόμασταν έξω από τα έσχατα όρια της ζώνης στην οποία τη νύχτα κυκλοφορούσαν περίπολα της χωροφυλακής ή των Γερμανών, είχε πάψει να είναι σφιγμένος και σιωπηλός.

«Σύγκειται εκ πλήθους αστέρων συμφωτιζομένων διά την απόστασιν», απάγγειλε.

Οι λέξεις του χρήματος και των νομισμάτων, ξανά

Το καλοκαίρι είχα πει ότι θα βάζω και επαναλήψεις, δηλαδή παλιότερα άρθρα του ιστολογίου, ιδίως όσα είχαν δημοσιευτεί τον πρώτο καιρό, που δεν είχαμε ακόμα τόσο πολλούς επισκέπτες, κι έτσι δεν είναι και πολύ γνωστά. Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα, το είχα δημοσιεύσει την πρώτη βδομάδα ζωής του ιστολογίου και στη συνέχεια το συμπεριέλαβα και στο βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία«, οπότε είναι κατάλληλο για επανάληψη ύστερα από τόσον καιρό. Βέβαια, όσην ώρα ετοιμάζω το άρθρο, έχω ένα φριχτό ντεζαβούδι, ότι δηλαδή το έχω ήδη δημοσιέψει δεύτερη φορά στο ιστολόγιο, παρόλο που έκανα πεντέξι αναζητήσεις χωρίς να επιβεβαιωθεί η υποψία μου. Τι να πω, ίσως να οφείλεται στο ότι το άρθρο έχει αναδημοσιευτεί σε πολλούς άλλους ιστότοπους, ακόμα και πρόσφατα. (Κάποια κομμάτια, το ξέρω, τα έχω χρησιμοποιήσει σε άλλα άρθρα, αλλά μόνο κομμάτια). Τέλος πάντων, αν το έχετε ξαναδιαβάσει ζητάω συγνώμη.

Λεφτά, νομίσματα, μονέδα, όβολα, παράδες, γρόσια, άσπρα, πεκούνια, τάλιρα, φράγκα, μπικικίνια, ψιλά, μαρούλια, χαρτί, μαλλί, μπαγιόκο

Γραμμένο καθώς είναι σε καιρούς οικονομικής κρίσης, το σημερινό μας σημείωμα θα ασχοληθεί με τον κόσμο του χρήματος και των νομισμάτων. Εννοείται ότι θα κάνουμε διερεύνηση γλωσσική, αν και πρέπει να προειδοποιήσω ότι το θέμα είναι απέραντο, τόσο εκτενές που εύκολα θα μπορούσε να γραφτεί σχετικό βιβλίο.

Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη χρήμα σήμαινε αρχικά κάτι που χρησιμοποιεί ή χρειάζεται κάποιος, και προέρχεται από το απρόσωπο ρήμα «χρη». Κι επειδή τα χρειαζούμενα που έχει κάποιος απαρτίζουν την κινητή περιουσία του, γρήγορα η λέξη «χρήματα» πήρε τη σημασία τη σημερινή· όμως, είχε επίσης και τη σημασία «πράγματα». Έτσι, όταν ο Πρωταγόρας (μέσω Πλάτωνα) λέει «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» εννοεί ότι ο άνθρωπος είναι κριτήριο των πάντων, όταν όμως ο Δημοσθένης φώναζε στην εκκλησία του δήμου: «δει δη  δε χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν εστι γενέσθαι των δεόντων» δεν εννοούσε βέβαια τα πράγματα, ούτε τα χρειώδη, αλλά ειδικώς εννοούσε τα χρήματα: τα λεφτά, τα νομίσματα, τη μονέδα, τα όβολα, τους παράδες, τα γρόσια, τα άσπρα, τα πεκούνια· τα τάλιρα, τα φράγκα, τα μπικικίνια, τα ψιλά, το μαρούλι, το χαρτί, το μαλλί, το μπαγιόκο· τα καπίκια, τα μπακίρια, το καύσιμο, το μπερντέ, τα γκαφρά, για να κάνουμε μια κάθε άλλο παρά εξαντλητική καταγραφή διάφορων ονομασιών -και ελπίζω να μη με θεωρήσετε ασεβή που κόλλησα πλάι στους αρχαίους μας προγόνους τις αργκοτικές ονομασίες της τρέχουσας επικαιρότητας, που ασφαλώς μερικές θα αποδειχτούν εφήμερες και θα ξεχαστούν σε μερικές δεκαετίες, όπως έχει σχεδόν ξεχαστεί σήμερα ο «μπαμπακόσπορος» τον οποίο απαιτούσαν οι ήρωες των Χαλασοχώρηδων του Παπαδιαμάντη για να πουλήσουν την ψήφο τους.

Μια από τις επίκαιρες λέξεις του χρήματος εδώ και μερικά χρόνια είναι αναμφίβολα η  τράπεζα αφού σε όλο τον κόσμο οι τραπεζίτες ζήτησαν και πήραν απίστευτα ποσά, που ψηλώνει ο νους σαν κάθεσαι να τα λογαριάσεις. Ας δούμε λοιπόν την ιστορία της λέξης. Η λέξη τράπεζα ήταν στα αρχαία τετράπεζα, από τα τέσσερα πόδια που έχει το τραπέζι, αλλά η πρώτη συλλαβή σίγησε κι έπεσε· αυτό το φαινόμενο λέγεται «απλολογία», κι όταν έχει συμβεί πριν από καμιά τριανταριά αιώνες το θεωρούμε ιερό και μεγαλειώδες, αλλά όταν γίνεται μπροστά στα μάτια μας και ακούμε κάποιον πιτσιρικά να λέει «περιβαντολόγος» μας φαίνεται ένδειξη έσχατης γλωσσικής παρακμής.