Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.
Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών και τώρα οδεύουμε προς το τέλος του. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).
Τα προηγούμενα έξι κεφάλαια του δευτέρου μέρους αυτού του βιβλίου ήταν αφιερωμένα στους έλληνες φιλοσόφους, από τους λαμπρούς Ίωνες και Ελεάτες, από τον Αναξαγόρα, τον Ηράκλειτο, τον Δημόκριτο και τον Σωκράτη, ώς τους διαδόχους του Πλάτωνα, του Αντισθένη και του Αριστοτέλη. Παρακολουθήσαμε πώς η φιλοσοφική σκέψη, στους τέσσερις αυτούς αιώνες βαθμιαία αποσπάστηκε όλο και πιο πολύ από τη ζωή, και πέρασε σε σφαίρες υπερβατικές, που ενδιέφεραν όλο και λιγότερους ανθρώπους.
Η ιωνική σαφήνεια και η αττική διαύγεια αντικαταστάθηκαν από έναν σκοτεινό και περίπλοκο μυστικισμό. Πολλές φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Νεοπυθαγόρειοι και οι Στωικοί, παίρνουν με τον καιρό τη μορφή και το περιεχόμενο θρησκευτικών συλλόγων, με καθιερωμένες τελετουργίες, ακόμα και με ειδική χαρακτηριστική αμφίεση και εμφάνιση των μελών τους. Προετοιμάζεται η εποχή της πίστεως, που για χίλια και πάνω χρόνια θα αντικαταστήσει την εποχή του λόγου. Οι μόνοι που αντιστέκονται στην πορεία αυτήν είναι οι Επικούρειοι.
Πριν όμως φτάσουμε στην απόλυτη έκπτωση των φιλοσοφιών, όπως την περιγράφει καυστικά ο Λουκιανός στα θαυμάσια έργα του Βίων πράσις και Συμπόσιον ή Λαπίθαι, θα μεσολαβήσει ένα φωτεινό διάλειμμα δύο περίπου αιώνων, κατά το οποίο μεγαλουργεί, όχι πια η φιλοσοφία αλλά η επιστήμη, ενώ η λογοτεχνία (πεζογραφία και ποίηση) θα γνωρίσει κι αυτή μια πρόσκαιρη άνθηση. Αυτό όμως δεν θα γίνει στην παρακμασμένη Αθήνα αλλά σε μια καινούργια πόλη, στην Αλεξάνδρεια.
Από όλες (73 κατά μία παράδοση) τις Αλεξάνδρειες που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είναι χωρίς αμφιβολία η λαμπρότερη, η ενδοξότερη και η μακροβιότερη, αφού εξακολουθεί ώς τις μέρες μας να σφύζει από ζωή. Ο στρατηγός του Αλέξανδρου, ο Πτολεμαίος ο Λάγου, την έκανε πρωτεύουσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, και έμεινε επί χίλια χρόνια το μεγαλύτερο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Μεσογείου.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 