Ποντιακά

Tο σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στο ένθετο Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».

Για ένα τέτοιο θέμα θα μπορούσα φυσικά να γράψω πολύ περισσότερα από τις το πολύ 800 λέξεις που είναι το όριο για την εφημερίδα. Ωστόσο, τώρα που ξαναβλέπω το κείμενό μου διστάζω να κάνω προσθήκες εδώ κι εκεί διότι θα χάσει την ισορροπία του. Οπότε, θα τις κάνετε εσείς στα σχόλια.

Μόνο να πω ότι για την ποντιακή διάλεκτο θα χρειαζόταν άρθρο -που δεν ξέρω αν είμαι εγώ ο αρμοδιότερος να το γράψω. Ασφαλώς θα βάλουμε κάτι ακόμα στο μέλλον. Και να εκφράσω τη διαφωνία μου (δεν χώρεσε η σχετική αναφορά στο άρθρο) στην υποκριτική ή άστοχη αντίθεση στον χρησιμότατο όρο «Ρωσοπόντιοι» για τους Πόντιους που ήρθαν από την πρώην ΕΣΣΔ από το 1990 και μετά.

Δυο γεγονότα που συνέπεσαν μέσα στον μήνα που μας πέρασε ήταν η πρωτοφανής επίθεση του ακροδεξιού εσμού στον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη στις εκδηλώσεις μνήμης της ποντιακής γενοκτονίας και, δυο μέρες αργότερα, ο θάνατος του κοσμαγάπητου κωμικού Χάρρυ Κλυνν –κι έτσι σήμερα θα λεξιλογήσουμε για τους Πόντιους και τα ποντιακά.

Οι Πόντιοι κατάγονται από τον Πόντο, όπως ονομάζεται η νότια ακτή του Εύξεινου Πόντου, που λέγεται αλλιώς και Μαύρη Θάλασσα. Στην αρχή βρίσκεται το ουσιαστικό πόντος, πανάρχαια ομηρική λέξη που σημαίνει και σήμαινε τη θάλασσα, αν και δεν είναι πολύ εύκολο να δούμε στα αρχαία κείμενα πώς ακριβώς διακρίνεται ο πόντος από την άλλη αρχαία λέξη για την ανοιχτή θάλασσα, το πέλαγος. Φαίνεται πως η αρχική σημασία ήταν το θαλάσσιο πέρασμα (πρβλ. Ελλήσποντος), όμως για έναν ναυτικό λαό όπως ήταν οι Έλληνες ακόμα και οι ανοιχτές θάλασσες είναι περάσματα από τη μια στεριά  στην άλλη.

Στα αρχαία κείμενα βρίσκουμε πολλές σύνθετες λέξεις με τον πόντο, όπως ποντοβαφής, ποντομέδων, ποντοπλάνητος, ποντοκράτωρ, από τις οποίες έχει επιβιώσει στη νέα ελληνική ο ποντοπόρος, όπως λέμε τα πλοία που διαπλέουν την ανοιχτή θάλασσα και κάνουν υπερπόντια ταξίδια. Ας αναφέρουμε και το ρήμα ποντίζω, βυθίζω κάτι στη θάλασσα.

Τα έπη των Αριμασπών – 17 (Δημήτρης Σαραντάκος)

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, κάθε δεύτερη Τρίτη, το μυθιστόρημα του αλησμόνητου πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Τα έπη των Αριμασπών» (2004). Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έβδομη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δεύτερη από το έκτο κεφάλαιο που έχει τον τίτλο Η Οδύσσεια του Λεωνίδα Τουμανίδη.  Έχουμε σταματήσει στο σημείο όπου ο παλιός αντάρτης Χρήστος, που ισχυρίζεται ότι έχει στα χέρια του την αραβική μετάφραση των χαμένων Αριμασπείων επών εξαφανίζεται αφού έχει αποσπάσει μια γενναία προκαταβολή από τον μεγαλοεκδότη Βελή. Τα δυο φιλικά ζευγάρια ταξιδεύουν στη Θεσσαλονίκη όπου βρίσκουν τον Λεωνίδα Τουμανίδη, παλιό συμπολεμιστή του πατέρα του αφηγητή, ο οποίος τους ενημερώνει για τις κινήσεις του Χρήστου στην Τασκένδη και τον επαναπατρισμό του.

Γυρίσαμε την άλλη μέρα. Οδηγούσαμε και πάλι εκ περιτροπής, στην αρχή χωρίς να μιλάμε. Συνεχώς όλοι συλλογιζόμασταν τα όσα μας είπαν ο Λεωνίδας και η Σεβαστή. Ήμασταν πολύ στεναχωρημένοι με τη μοίρα αυτών των ανθρώπων. Πρώτος έσπασε τη σιωπή ο Δημήτρης:

“Έχεις διαβάσει τους “Ρομαντικούς” του Ναζίμ Χικμέτ;” με ρώτησε

“Φυσικά, του λέω. Νομίζω πως είναι το μοναδικό πεζό έργο του. Είχε εκδοθεί πριν από τη δικτατορία από το Θεμέλιο”

“Θυμάσαι τι έγραφε για τη νεαρή τότε ΕΣΣΔ; “Υπάρχει μια χώρα στον κόσμο όπου δέχονται όποιον καταφύγει  σ’ αυτήν,  χωρίς να ρωτάνε από πού είναι και τι πιστεύει. Φτάνει μόνο να δηλώσει πως δε ζει εκμεταλλευόμενος την εργασία άλλων”. Έτσι θα ήταν στα πρώτα χρόνια, γιατί καταφύγαν τότε στην ΕΣΣΔ ένα σωρό εργάτες από άλλες χώρες. Ακόμα και Αμερικανοί νέγροι εγκαταστάθηκαν εκεί τον καιρό της μεγάλης κρίσης”.

“Οι εξελίξεις όμως οδήγησαν αλλού τα πράγματα. Η ανοιχτή σε όλους χώρα περιχαρακώθηκε και έκλεισε. Ούτε να μπεις ούτε να βγεις”.

“Ξέρεις ο Χικμέτ έγραψε και ένα θεατρικό έργο με τον τίτλο “Υπήρξε λοιπόν ο Ιβάν Ιβάνοβιτς;”, όπου καταγγέλλει τις στρεβλώσεις του επαναστατικού πνεύματος”

Τα έπη των Αριμασπών – 16 (Δημήτρης Σαραντάκος)

Επειδή χτες είχα διάφορες ταξιδιωτικές περιπέτειες και δεν προλάβαινα να γράψω, αποφάσισα να επισπεύσω κατά μία εβδομάδα τη δημοσίευση της επόμενης συνέχειας από το μυθιστόρημα του πατέρα μου.

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, κάθε δεύτερη Τρίτη (συνήθως), το μυθιστόρημα του αλησμόνητου πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Τα έπη των Αριμασπών» (2004). Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.

Η σημερινή συνέχεια είναι η πρώτη από το έκτο κεφάλαιο που έχει τον τίτλο Η Οδύσσεια του Λεωνίδα Τουμανίδη.  Έχουμε σταματήσει στο σημείο όπου ο παλιός αντάρτης Χρήστος, που ισχυρίζεται ότι έχει στα χέρια του την αραβική μετάφραση των χαμένων Αριμασπείων επών εξαφανίζεται αφού έχει αποσπάσει μια γενναία προκαταβολή από τον μεγαλοεκδότη Βελή. Τα δυο φιλικά ζευγάρια που τον αναζητούν έχουν φτάσει σε αδιέξοδο.

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΤΟΥΜΑΝΙΔΗ

Ενώ η αναζήτηση του Χρήστου βρισκόταν σε νεκρό σημείο, ήρθε ξαφνικά στη σύνταξη της Εγκυκλοπαίδειας ένα γράμμα, απευθυνόμενο προς εμένα. Έτσι τουλάχιστον υπέθεσε η Άννα, η κοπέλα της γραμματείας, γιατί η διεύθυνση στο φάκελο ήταν εξαιρετικά κακογραμμένη, όταν δε  τον άνοιξα είδα πως και το περιεχόμενο ήταν το ίδιο και χειρότερο. Πίθηκος, που θα του μάθαιναν να γράφει, θά ΄κανε καλύτερα γράμματα από αυτή την εναλλαγή από μπαστουνάκια και ρόμβους που θέλανε να παραστήσουν τα ψηφία του ελληνικού αλφαβήτου. Ο Γιώργος ο Λαμπρόπουλος, που τού  ‘δειξα το γράμμα επανέλαβε το παλιό αστείο, να απευθυνθώ σε φαρμακοποιό, να μου το διαβάσει.

Ευτυχώς το γράμμα ήταν λίγες αράδες και τελικά με πολύν κόπο κατάφερα να το αποκρυπτογραφήσω, χωρίς μ΄αυτό να φωτιστώ περισσότερο. Προερχόταν από κάποια  κυρία Σεβαστή Τουμανίδου και έλεγε πως ο άντρας της ήταν βαριά άρρωστος και ήθελε οπωσδήποτε να με δεί για να μου δώσει μια σημαντική πληροφορία. Το επώνυμο κάτι μου θύμιζε, κάποιος φίλος του πατέρα μου, τον καιρό που ήμουνα παιδί, μου φαινόταν πως λεγόταν έτσι, αλλά δε μπορούσα να θυμηθώ περισσότερα. Άλλωστε η οικογένεια Τουμανίδου έμενε στην Καλαμαριά, στη Θεσσαλονίκη, όπου εμείς ποτέ δεν είχαμε πάει.

Το μυστηριώδες γράμμα προκάλεσε όπως ήταν επόμενο πολλές συζητήσεις ανάμεσα σε μένα την Μαργαρίτα, το Δημήτρη και τη Λασκαρίνα, κατά τις οποίες  διατυπώθηκαν κάθε είδους εικασίες. Αποδείχτηκε ότι, έτσι που μας είχε γίνει έμμονη ιδέα, ενδόμυχα όλοι μας πιστεύαμε πως το γράμμα πρέπει να είχε σχέση με τον απολεσθέντα Χρήστο ή με τα Αριμάσπεια Έπη. Τελικά αποφασίσαμε να πάμε στη Σαλονίκη. Επωφελούμενοι από το γεγονός ότι η 28η Οκτωβρίου έπεφτε Παρασκευή είπαμε να συνδυάσουμε τη λύση του μυστηρίου με μιαν εκδρομή κει πάνω. Ξεκινήσαμε νωρίς το απόγεμα της Πέμπτης με το αμάξι του Δημήτρη που είναι πιο ευρύχωρο από το δικό μου, αλλά συμφωνήσαμε να οδηγούμε εκ περιτροπής και οι τέσσερις, ώστε να μη μας κουράσει το ταξίδι. Πραγματικά όχι μόνο δεν κουραστήκαμε αλλά γλεντήσαμε τη διαδρομή, καθώς μάλιστα ο καιρός ήταν λαμπρός και είχε και φεγγάρι. Ένας από τους πολλούς λόγους που ταιριάσαμε οι τέσσερις μας είναι η κοινή κλίση προς το τραγούδι. Όχι πως έχουμε τίποτα εξαιρετικές φωνές, μόνο πειθαρχημένες είναι, αλλά διαθέτουμε μουσικό αυτί. Άσε που διαπιστώθηκε πως ξέρουμε όλοι έναν περίδρομο τραγούδια και το σπουδαιότερο, γνωστά και στους τέσσερις. Μόλις βγήκαμε από την Αθήνα πιάσαμε Λοΐζο, Χατζηδάκη, Θεοδωράκη και Σαββόπουλο. Η Μαργαρίτα πρίμο, εγώ κι ο Δημήτρης σεγκόντο κι η Λασκαρίνα ένα καταπληχτικό τέρτσο.

Ο Κόκινος Καπνάς και το εικοσαγράμματο αλφάβητο

Ο Κόκινος Καπνάς ήταν στη δεκαετία του 1930 το επίσημο όργανο των Ελλήνων της Αμπχαζίας, η οποία υπαγόταν, με καθεστώς αυτόνομης δημοκρατίας, στη σοβιετική δημοκρατία της Γεωργίας, που ανήκε φυσικά στην ΕΣΣΔ. Ξεκίνησε ως εφημερίδα των καπνοπαραγωγικών περιοχών, γι’ αυτό και πήρε αυτό τον τίτλο, αν και σύντομα εξελίχθηκε σε ελληνική εφημερίδα που κυκλοφορούσε οπουδήποτε υπήρχαν Έλληνες στην ΕΣΣΔ, και φαντάζομαι πως κράτησε τον τίτλο της για ιστορικούς κυρίως λόγους. Εκδιδόταν στο Σοχούμι, την πρωτεύουσα της Αμπχαζίας, από το 1932 έως το 1937, κάθε έξι μέρες.

Θα προσέξατε ότι τη λέξη κόκινος την έγραψα με ένα κάπα· αυτό επειδή η εφημερίδα είχε υιοθετήσει το εικοσαγράμματο ελληνικό αλφάβητο, σε συνδυασμό με εκτενείς ορθογραφικές απλοποιήσεις. Καταργήθηκαν τα γράμματα η και ω, καθώς και τα ξ και ψ που γράφονταν κσ και πσ ή μάλλον κς και πς, μια και αντί για το σ χρησιμοποιούσαν το ς και μόνο αυτό. Ο φθόγγος ου γραφόταν με το υ. Καταργήθηκαν οι δίφθογγοι και τα διπλά σύμφωνα. Κάποια συμπλέγματα συμφώνων έπαψαν να γράφονται, όπως το σμ (που γραφόταν ζμ).  Εφαρμόστηκε αρχικά το μονοτονικό όπως το πρότεινε ο Ελισσαίος Γιαννίδης, αλλά στα μισά του δρόμου καταργήθηκαν εντελώς οι τόνοι και εφαρμόστηκε σύστημα ατονικό. Ένα κείμενο γραμμένο στο εικοσαγράμματο αλφάβητο ξενίζει σήμερα μια και όλες σχεδόν οι λέξεις αλλάζουν. Βέβαια, φαντάζομαι ότι με λίγη εξάσκηση θα μπορεί κανείς να διαβάζει άνετα.