Πεισμένοι και πεπεισμένοι

Την αφορμή για το σημερινό άρθρο την παίρνω από μια πρόσφατη επιστολή στην Καθημερινή, που την υπογράφει ο αγαπητότατος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, στον οποίο χρωστάμε, πρώτο ανάμεσα σε πολλά, την κριτική έκδοση του Παπαδιαμάντη.

Μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ, αλλά είναι πολύ σύντομη, οπότε την παραθέτω ολόκληρη:

Με τους «πειραμένους» ή τους πεπειραμένους; 

Κύριε διευθυντά
Σε κείμενο τακτικού συνεργάτη σας διαβάζω: «Ετσι που στο τέλος μπερδεύεται όποιος δεν είναι εξαρχής πεισμένος ότι οι ‘’δικοί μας’’ έχουν πάντα δίκιο» («Κ», Τετάρτη 23 Νοεμβρίου, σελ. 13).

Διατρέχω τον κίνδυνο να θεωρηθώ γεροπαράξενος, ωστόσο ομολογώ ότι η μετοχή παρακειμένου «πεισμένος» με ενοχλεί.

Ασφαλώς ημπορούμε τις περισσότερες φορές να παραλείπουμε τον αναδιπλασιασμό του παρακειμένου και να λέμε ή να γράφουμε «λυμένος», «σωσμένος», «θαμμένος», «θωρακισμένος» κ.λπ. Είναι πάντως βέβαιο ότι κανένα ελληνικό αφτί δεν θα άντεχε το «δομένος» αντί του «δεδομένος», «πειραμένος» αντί του «πεπειραμένος» ή «κτημένος» αντί του «κεκτημένος».

Δεν ισχυρίζομαι ότι το «πεισμένος» είναι εξίσου ανατριχιαστικό και απαράδεκτο. Παρά ταύτα δεν θα τολμούσα μιλώντας ή γράφοντας να του αφαιρέσω τον αναδιπλασιασμό.

Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ο σεβαστός Ν.Δ.Τ. (που είναι φιλόλογος, μάχιμος όσο υπηρετούσε) δηλώνει ότι τον ενοχλεί η παράλειψη του αναδιπλασιασμού στον τύπο «πεισμένος» της μετοχής παρακειμένου και θα προτιμούσε τον αναδιπλασιασμένο τύπο «πεπεισμένος».

Πολύ σωστά αναγνωρίζει ότι τις περισσότερες φορές ο αναδιπλασιασμός παραλείπεται, παραθέτοντας ορισμένα παραδείγματα, αλλά βέβαια, συνεχίζει, υπάρχουν περιπτώσεις όπου κανένας δεν θα ανεχόταν παράλειψη του αναδιπλασιασμού.

Εύστοχα επίσης τοποθετεί την περίπτωση του πεισμένος/πεπεισμένος ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα (παράλειψη του αναδιπλασιασμού – υποχρεωτικός αναδιπλασιασμός) αλλά θεωρεί πως βρίσκεται κοντά στον υποχρεωτικό αναδιπλασιασμό μια και ο ίδιος «δεν θα τολμούσε» να πει ή να γράψει μη αναδιπλασιασμένο τον τύπο («πεισμένος»).

Κατά σύμπτωση, ένας άλλος πολύ αγαπημένος μου διανοούμενος έχει ασχοληθεί με το ίδιο θέμα. Ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας το 1947 είχε μια εβδομαδιαία στήλη στον Ριζοσπάστη, όπου σχολίαζε γλωσσικά φαινόμενα -κάτι σαν τα δικά μας σαββατιάτικα μεζεδάκια. Εκεί είχε επικρίνει για υπερβάλλοντα δημοτικιστικό ζήλο τον συντάκτη αριστερού εντύπου που έγραψε «πεισμένος» και είχε συστήσει να διατηρείται ο αναδιπλασιασμένος τύπος (πεπεισμένος) «όπου δεν μπορούμε να το αποφύγουμε» αφού είναι «αναγκαίο κακό για τη δημοτική».

Εγώ πάντως, στα δικά μου κείμενα, όπως βλέπω, χρησιμοποιώ και τους δύο τύπους (πεισμένος / πεπεισμένος), ίσως περισσότερο τον μη διπλασιασμένο, πεισμένος. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως έχω προγράψει τους αναδιπλασιασμούς γενικώς -ούτε θα πω «πειραμένος», για να χρησιμοποιήσω ένα από τα παραδείγματα του Ν.Δ.Τ., ούτε θα κοιτάξω να δω αν μπορώ να τον αποφύγω, όπως φαίνεται να συμβουλεύει ο Κοτζιούλας.

Κατά τη γνώμη μου, ανάμεσα στις δυο κατηγορίες («όχι αναδιπλασιασμός» και «πάντα αναδιπλασιασμός») υπάρχει και μια τρίτη, «προαιρετικός αναδιπλασιασμός», ίσως πιο ολιγομελής. Επίσης, το ποια ρήματα ανήκουν στην μία ή την άλλη κατηγορία είναι κάτι που εξελίσσεται, όπως και η γλώσσα. Θυμάμαι έναν διάλογο από τις εφημερίδες, γύρω στο 1923, παναπεί πριν από 100 περίπου χρόνια, ανάμεσα στον Ν. Λαπαθιώτη και τον Κώστα Παρορίτη. Είχε προτείνει ο Λαπαθιώτης να συγκροτηθεί μια «εκλελεγμένη» επιτροπή, για κάποιο θέμα των λογοτεχνών. «Ψυχή μου αναδιπλασιασμός!» σχολίασε ο Παρορίτης, και ο Λαπαθιώτης, που κι αυτός δημοτική έγραφε, απάντησε πως μια χαρά στέκει ο αναδιπλασιασμός. Σήμερα θαρρώ πως λίγοι θα συμφωνούσαν μαζί του, τουλάχιστον στην Ελλάδα (Στην Κύπρο βλέπω πως ο τύπος χρησιμοποιείται και σήμερα).

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Αναδιπλασιασμός, στα αρχαία ελληνικά,  είναι η επανάληψη του αρχικού συμφώνου τοιυ ρήματος, συνοδευόμενου από το ε, στους συντελικούς χρόνους. Στα αρχαία, δεν ήταν μόνο η μετοχή του παρακειμένου που έπαιρνε αναδιπλασιασμό, αλλά όλοι οι τύποι του (μονολεκτικού στα αρχαία) παρακειμένου και υπερσυντέλικου: λελυμένος, αλλά επίσης λέλυκα και ελελύκειν.

Δεν έπαιρναν αναδιπλασιασμό όλα τα ρήματα. Όσα άρχιζαν από φωνήεν, ή από ρ, ζ, ξ, ψ ή από δύο ή τρία σύμφωνα έπαιρναν απλή αύξηση, αν και υπήρχε κόντρα εξαίρεση, διότι τα ρήματα που είχαν δεύτερο σύμφωνο υγρό (λ, ρ) αναδιπλασιάζονταν. Έτσι, εσκαμμένος, εστραμμένος αλλά κεκλιμένος. Επίσης, τα ρήματα από θ,φ,χ αναδιπλασιάζονταν με τα αντίστοιχα κλειστά σύμφωνα: τεθλασμένη, πεφυσιωμένος, κεχαριτωμένη.

Ο Μπαμπινιώτης έχει ένα πλαίσιο στο λεξικό του, όπου τα λέει καλά: Μερικές μετοχές μεσοπαθητικού παρακειμένου έχουν διατηρήσει -όταν χρησιμοποιούνται ως ονόματα (επίθετα ή ουσιαστικά) ή για υφολογικές διακρίσεις σε λογιότερο ή πιο τυπικό κείμενο- τον αναδιπλασιασμό που είχαν στην αρχαία και τη λόγια γλωσσική παράδοση όλες ανεξαιρέτως οι μετοχές του μεσοπαθητικού παρακειμένου.

Σε κάποια ρήματα, ο αναδιπλασιασμένος τύπος της μετοχής εμφανίζεται μόνο σε κάποιες στερεότυπες χρήσεις ή σε απολιθώματα, ενώ για τις άλλες υπάρχει ο απλός τύπος. Θωρακισμένο αυτοκίνητο, αλλά υπηρετώ στα Τεθωρακισμένα. Χαίρε Κεχαριτωμένη αλλά χαριτωμένη κοπέλα, υπερέβη τα εσκαμμένα, αλλά σκαμμένο χωράφι, κεκλεισμένων των θυρών αλλά κλεισμένη θέση. Σε αυτές άλλωστε τις περιπτώσεις, η μετοχή, όπως λέει ο Μπαμπινιώτης, χρησιμοποιείται ως όνομα. Το τετριμμένο (πχ επιχείρημα) είναι επίθετο, το τριμμένο τυρί είναι μετοχή, τυρί που το τρίψαμε.

Παρόμοια, ως ονόματα χρησιμοποιούνται: το κεκλιμένο επίπεδο, η τεθλασμένη, ο σεσημασμένος κακοποιός, η πεπατημένη, ο επιτετραμμένος, η τετμημένη, η τεταγμένη, η δεδηλωμένη, το δεδικασμένο, τα δεδομένα (και το γεγονός, εδώ που τα λέμε) κτλ.

Κάποιοι χρησιμοποιούν αναδιπλασιασμό και με ρήματα που κανονικά δεν τον εμφανίζουν, για φιγούρα ή ειρωνικά. Ας πούμε, πριν από μερικά χρόνια είχα δει το ειρωνικό «η πεπολιτισμένη Δύση». Αυτό βέβαια γραφόταν και λεγόταν στην καθαρεύουσα του 19ου αιώνα, ή έως και το πρώτο μισό του 20ού, αλλά σήμερα πολύ λίγο.

Όπως το κεκλιμένο επίπεδο, έχουμε και μερικά άλλα ζευγάρια επιθέτου-ουσιαστικού με αναδιπλασιασμό, σε στερεότυπες φράσεις: διακεκαυμένη ζώνη, κεκτημένα δικαιώματα, κεκορεσμένο διάλυμα -μπορούμε να προσθέσουμε κι άλλα. Ωστόσο, έχω ακούσει για κορεσμένο διάλυμα, μπορεί και να το έλεγα κι εγώ σε μιαν άλλη ζωή που ήμουνα χημικός. Από την άλλη, το πεπιεσμένο χαρτί και ο πεπιεσμένος αέρας αντέχουν, ενώ όλοι λένε «είμαι πολύ πιεσμένος σήμερα».

Σε άλλες περιπτώσεις, είναι θέμα ύφους. Εδώ εντάσσω εγώ τον πεισμένο/πεπεισμένο. Για κάποιον που διαγράφτηκε (ή διεγράφη) από ένα κόμμα, λέμε «ο διαγραμμένος», λέμε όμως και «ο διαγεγραμμένος» (και «ο διεγραμμένος» έχω δει, που κανονικά δεν δικαιολογείται). Άλλα σύνθετα του ίδιου ρήματος έχουν πιο ανθεκτικούς αναδιπλασιασμούς: εγγεγραμμένος, αναγεγραμμένος, προσγεγραμμένος, περιγεγραμμένος, καταγεγραμμένος, προδιαγεγραμμένος. Αλλά γραμμένος, αντιγραμμένος και προγραμμένος

Κλείνω με μιαν αυτοτιμωρία, αντιγράφω από τον Μπαμπινιώτη έναν μακρότατο κατάλογο με ρήματα που παίρνουν αναδιπλασιασμό. Καλά να πάθω (αλλά καλά που υπάρχει και οσιάρ):

(αναπετάννυμι) αναπεπταμένος

(βάλλω, επιβάλλω, συμβάλλω…) επιβεβλημένος, συμβεβλημένος, καταβεβλημένος, προσβεβλημένος, μεταβεβλημένος, διαβεβλημένος, περιβεβλημένος. παρεμβεβλημένος, αποβεβλημένος,

(βαρώ / βαρύνω, επιβαρύνω) βεβαρημένος / επιβεβαρυμμένος,

(βιάζω) βεβιασμένος,

(γλύφω, εγγλύφω) παλαιότ. γεγλυμμένος, παλαιότ. εγγεγλυμμένος,

(γράφω, εγγράφω, υπογράφω…) εγγεγραμμένος, υπογεγραμμένος, διαγεγραμμένος, καταγεγραμμένος, περιγεγραμμένος, προδιαγεγραμμένος, αναγεγραμμένος, επιγεγραμμένος, παραγεγραμμένος, προγεγραμμένος, προσγεγραμμένος,

(δεικνύω, ενδείκνυται, αποδεικνύω) ενδεδειγμένος, αποδεδειγμένος,

(δέω, συνδέω, προσδέω) συνδεδεμένος, προσδεδεμένος,

(δηλώνω) δεδηλωμένος,

(δικάζω, επιδικάζω, προδικάζω) δεδικασμένος, επιδεδικασμένος, προδεδικασμένος,

(διδάσκω) παλαιότ. δεδιδαγμένος,

(δίδω, διαδίδω, εκδίδω) δεδομένος / δεδομένα (όχι δεδόμενα!), διαδεδομένος, εκδεδομένος,

(δουλεύω) δεδου­λευμένα.

(εκλέγω) παλαιότ. εκλελεγμένος.

(εκφράζω) εκπεφρασμένος,

(ενδύω) ενδεδυμένος,

(εντέλλομαι) εντεταλμένος,

(επιτηδεύω) παλαιότ. επιτετηδευμένος,

(επιτρέπω) επιτετραμμένος,

(θέτω. εκθέτω, διαθέτω, αναθέ­τω…) τεθειμένος, διατεθειμένος, ανατεθειμένος, κατατεθειμένος, μετατεθειμέ­νος, εκτεθειμένος, συντεθειμένος, παρατεθειμένος, παρεντεθειμένος, αποσυ­ντεθειμένος, προστεθειμένος,

(θλίβω) τεθλιμμένος,

(θλω) τεθλασμένος,

(καίω, διακαίω) κεκαυμένος, διακεκαυμένος,

(καλύπτω, συγκαλύπτω) κεκαλυμμένος, συγκεκαλυμμένος,

(κανονίζω) κεκανονισμένος,

(κεράννυμι) κεκραμένος,

(κηρύσσω) κεκηρυγμένος,

(κινδυνεύω) παλαιότ. παρακεκινδυνευμένος,

(κλεί­νω) κεκλεισμένος,

(κλίνω) κεκλιμένος,

(κορέννυμι) κεκορεσμένος,

(κόπτω, δια­κόπτω, συγκόπτω…) διακεκομμένος, συγκεκομμένος. παλαιότ. αποκεκομμένος, περικεκομμένος,

(κρίνω, εγκρίνω, διακρίνω, συγκρίνω) εγκεκριμένος, δια­κεκριμένος. συγκεκριμένος,

(κτώμαι) κεκτημένος / κεκτημένα,

(κυρώνω) κεκυρωμένος,

(λαμβάνω, καταλαμβάνω, αναλαμβάνω…) ειλημμένος (< *εσληβμένος. με ανομοιωτική αποβολή τού δασέος φθόγγου, < «σε-σληβ-μένος), κατειλημμένος, ανειλημμένος, προκατειλημμένος, επανειλημμένος,

(λέγω) ειρημένος,

(λειαίνω) παλαιότ. λελειασμένος,

(λείπω, εγκαταλείπω) εγκαταλελειμμένος,

(λύω, διαλύω, αναλύω) λελυμένος, παλαιότ. διαλελυμένος, παλαι­ότ. αναλελυμένος,

(λογίζω) λελογισμένος,

(μαρτυρώ) παλαιότ. μεμαρτυρημένος,

(μειγνύω, αναμειγνύω, προσμειγνύω) αναμεμιγμένος, προσμεμιγμένος.

(μονώ) μεμονωμένος,

(μυώ) μεμυημένος.

(νομίζω) νενομισμένος,

(παιδεύω) πεπαιδευμένος,

(παλαιώ) πεπαλαιωμένος,

(πατώ) πεπατημένος / πεπατημένη,

(παραδέχομαι) παραδεδεγμένος,

(περιπλέκω) περιπεπλεγμένος,

(περώ) πεπε­ρασμένος,

(πιέζω) πεπιεσμένος,

(πιστεύω, διαπιστεύω) διαπεπιστευμένος,

(πλανώ) παλαιότ. πεπλανημένος,

(ποικίλλω) πεποικιλμένος,

(προσκαλώ) προ­σκεκλημένος,

(προχωρώ) προκεχωρημένος,

(πτύσσω) ανεπτυγμένος, συνε­πτυγμένος,

(σημαίνω) σεσημασμένος,

(σπω) απεσπασμένος, διεσπασμένος.

(συμφωνώ) συμπεφωνημένος / συμπεφωνημένα,

(τάσσω, διατάσσω, εντάσ­σω…) διατεταγμένος, εντεταγμένος, συντεταγμένος, παρατεταγμένος,

(τείνω, εκτείνω, παρατείνω…) τεταμένος, εκτεταμένος, παρατεταμένος, παρεκτεταμένος, προτεταμένος, εντεταμένος,

(τελώ) τετελεσμένος,

(τέμνω, κατατέμνω, συντέμνω…) τετμημένος, κατατετμημένος, συντετμημένος, περιτετμημένος,

(τήκω) τετηγμένος,

(τρίβω) τετριμμένος,

(φιλώ) πεφιλημένος,

(αρχ. φυσιώ) πεφυσιωμένος,

(χέω, συγχέω, διαχέω) συγκεχυμένος, διακεχυμένος.

Για λόγους πληρότητας, βάζω και τις «μετοχές με αύξηση» από τη συνέχεια του ίδιου πλαισίου.

Μετοχές με αύξηση. Πρόκειται για μερικές μετοχές από ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή από ρ, ζ, ξ, ψ, δύο σύμφωνα (πλπν κ, π, t, β, δ, γ. φ. θ. χ + υγρό) ή από τρία σύμφωνα. Τέτοιες μετοχές είναι: (αγγέλλω, εξαγ­γέλλω. καταγγέλλω) εξηγγελμένος. κατηγγελμένος, (αγιάζω) ηγιασμένος, προηγιασμένος, (άγω, προάγω, εισάγω, παράγω…) προηγμένος, εισηγμένος, παρηγμένος, (αιρώ, διαιρώ, συναιρώ) διηρημένος, συνηρημένος, (αισχύνω, καταισχύνω) κατησχυμμένος, (αίρω, επαίρομαι) επηρμένος, (αμαρτάνω) ημαρ­τημένος, (αναγνωρίζω) ανεγνωρισμένος, (απαρχαιώνω) απηρχαιωμένος, (άπτω, συνάπτω, εξάπτω) συνημμένος, εξημμένος, (αρτώ, αναρτώ, προσαρ­τώ…) ανηρτημένος, προσηρτημένος, συνηρτημένος, (καταρτίζω) κατηρτισμένος, (ασκώ, εξασκώ) ησκημένος, εξησκημένος, (αυξάνω, επαυξάνω, προσαυξά­νω) ηυξημένος, επηυξημένος, προσηυξημένος, (γιγνώσκω) εγνωσμένος, απε­γνωσμένος. (ελέγχω) ηλεγμένος, (θέλω) ηθελημένος, (ενώνω) ηνωμένος, (ζητώ, εκζητώ) εξεζητημένος, (ελίσσω, εξελίσσω) εξειλιγμένος, (ίημι, ανίημι) ανειμένος, (οικώ, κατοικώ) κατωκημένος, (οίχομαι, παροίχομαι) παρωχημένος, (πτύσσω, αναπτύσσω, συμπτύσσω) ανεπτυγμένος, συνεπτυγμένος, (ρίπτω) ερριμμένος, (ρώννυμι) ερρωμένος, (σκάπτω, ανασκάπτω) εσκαμμένος, ανε­σκαμμένος, (σκέπτομαι) εοκεμμένος, (σκοτίζω) εσκοτισμένος, (σπείρω, διασπείρω, εγκατασπείρω…) διεσπαρμένος, κατεσπαρμένος, εγκατεσπαρμένος, (σπεύδω) εσπευσμένος, (σταυρώνω) εσταυρωμένος, (στέλλω, συστέλλω, αποστέλλω…) συνεσταλμένος, απεσταλμένος, διεσταλμένος, (στέφω) εστεμ­μένος, (στεγάζω) εστεγασμένος, (στρέφω, διαστρέφω, καταστρέφω…) διε­στραμμένος. κατεστραμμένος, ανεστραμ-μένος, αντεστραμμένος, (σφάλλω) εσφαλμένος, (-σχομαι, υπόσχομαι) υπεσχημένος, (φθείρω, διαφθείρω, παρα­φθείρω) διεφθαρμένος, παρεφθαρμένος.

Θα προσέξατε ένα λαθάκι, τα απεσπασμένος και διεσπασμένος (ρήμα σπω) δεν είναι αναδιπλασιασμός αλλά μετοχή με αύξηση. 

Βέβαια, δεν θα συμφωνήσουμε όλοι με τον κ. Μπαμπινιώτη σε όλες τις περιπτώσεις -ας πούμε δεν νομίζω ότι λέμε συχνά «λελυμένος», ενώ πάντοτε λέμε συμβεβλημένος. Τέλος πάντων εξαρτάται και από το ύφος. Περιμένω δικά σας σχόλια για μετοχές που ο πίνακας τις έχει αναδιπλασιασμένες αλλά εσείς τις χρησιμοποιείτε απλές. Δεν εννοώ αυτές που έχουν την ένδειξη «παλαιότ.», όπου οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν ότι δεν τις αναδιπλασιάζουν.

Εγώ θα έβαζα, όπως είπα, το λελυμένος, που δεν το λέω ποτέ, το διαγραμμένος, που ήδη το ανάφερα, αλλά και «καταγραμμένος». Κάποτε λέω «αναπτυγμένος», ποτέ δεν θα έλεγα «κεκηρυγμένος», ενώ, όπως είπα, χρησιμοποιώ και το «πεισμένος» και το «πεπεισμένος».

Το οποίο «πεπεισμένος» λείπει περιέργως από τον κατάλογο του Μπαμπινιώτη, παρόλο που στο λήμμα «πείθω» αναφέρεται ο τύπος, ενώ υπάρχει και ιδιαίτερο λήμμα «πεπεισμένος». Λείπει άλλωστε από τον κατάλογο και ο πεπειραμένος, που σημαίνει ότι δεν είναι πλήρης ο κατάλογος.

Οπότε, δεύτερο ζητούμενο για τα σχόλιά σας:

Μπορείτε να βρείτε άλλες μετοχές με αναδιπλασιασμό, που να χρησιμοποιούνται στη σημερινή γλώσσα, όπως οι πεπεισμένος και πεπειραμένος, αλλά να λείπουν από τον πίνακα;

Advertisement

Ήτον φονιάς; (διήγημα του Χρήστου Αγγελομάτη)

Δημοσιεύσαμε τις προηγούμενες εβδομάδες λογοτεχνικά κείμενα εμπνευσμένα από τη Μικρασιατική Καταστροφή κι ύστερα περάσαμε σε άλλη θεματολογία. Όμως ο φίλος μας ο Γιάννης Π., που έχει φτιάξει το καταπληκτικό Λογοτεχνικό Ιστολόγιο, με ενημέρωσε ότι έχει ανεβάσει στο Λ.Ιστ. δύο σχετικά διηγήματα, από τα οποία διαλέγω να παρουσιάσω σήμερα το πρώτο (αρχική δημοσίευση εδώ), ένα διήγημα γύρω από ένα τραγικό περιστατικό από την υποχώρηση, τον Αύγουστο του 1922. 

Ο συγγραφέας του διηγήματος είναι ο δημοσιογράφος Χρήστος Εμμ. Αγγελομάτης (1899-1979) γεννημένος στη Σμύρνη με καταγωγή από τη Χίο. Μετά την Καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και συνεργάστηκε με πολλές εφημερίδες -ανάμεσά τους με την Πρωία την ίδια εποχή με τον Βάρναλη. Έγραψε το βιβλίο Χρονικόν μεγάλης τραγωδίας για τη Μικρασιατική Καταστροφή καθώς και άλλα ιστορικά και αθηναιογραφικά κείμενα. 

Εδώ πρέπει να ανοίξω παρένθεση. Το 1934-36 ο Ριζοσπάστης δημοσίευε σε συνέχειες τον Καλό στρατιώτη Σβέικ, του Γιάροσλαβ Χάσεκ. Στην οικογένειά μας λατρεύαμε τον Σβέικ και ο παππούς μου με τον πατέρα μου πάντοτε έλεγαν ότι η καλύτερη μετάφραση, δυστυχώς χαμένη, ήταν «του Αγγελομάτη στον Ριζοσπάστη». Και στο ιστολόγιο το έχω αναφέρει. Ωστόσο, δεν έχω βρει κανένα άλλο στοιχείο που ν’ αποδίδει τη μετάφραση του Σβέικ στον Χρήστο Αγγελομάτη. Στην εφημερίδα όνομα μεταφραστή δεν αναφέρεται. Κυκλοφόρησε και σε βιβλίο αυτή η μετάφραση αλλά δεν ξέρω αν εκεί μνημονευεται μεταφραστής. Επίσης, δεν βρίσκω πουθενά κανένα στοιχείο για συνεργασία του Χρ. Αγγελομάτη με τον Ριζοσπάστη ή με αριστερά έντυπα, οπότε αν δεν βρεθεί κάποιο άλλο στοιχείο η μαρτυρία του πατέρα μου πρέπει να θεωρηθεί αμφίβολη. Κλείνω την παρένθεση. 

Το διήγημα που θα διαβάσουμε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά στη συλλογή ΝΕΟΙ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ, ΔΙΑΛΕΧΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, που εκδόθηκε από τον οίκο Μ. Σαλίβερου γύρω στο 1926 (διαθέσιμο στην Ανέμη, εδώ). (Παρά τον τίτλο του δεν είχε μόνο νεους σε ηλικία συγγραφείς, αφού έχει και διηγήματα του Βουτυρά, του Στέφ. Δάφνη ή του Ξενόπουλου). Δημοσιεύτηκε με αφιέρωση στον Δ. Κόκκινο, τον μετέπειτα ιστορικό και ακαδημαϊκό. Η ορθογραφία έχει εκσυγχρονιστεί.

Ήτον φονιάς;

[Του διαλεχτού τεχνίτη Δ. Κόκκινου].

Στην ταβέρνα του μπαρμπ’-Αυγουστή σχηματιζόταν η παρέα το βραδάκι. Πέντε παλιοί συντρόφοι, αδελφωμένοι στις μπόρες, που περάσαμε τα τελευταία χρόνια, μαζευόμαστε και κουτσοπίνοντας λέγαμε τα δικά μας. Ε! τι τα θέλετε, άνθρωποι που έζησαν χρόνια στον ίδιο λόχο, που βοηθήθηκαν στη μάχη και που ίσως ο ένας να χρώσταγε τη ζωή του στον άλλο, είχαν πολλά να πουν. Πολλά, μα πάρα πολλά, τη στιγμή μάλιστα που ο πόλεμος και στους πέντε είχε χαρίσει κάτι, μιαν αγάπη, ένα αισθηματάκι και, ο πόλεμος πάλι τους το πήρε!
― Καλησπέρα μπαρμπ’-Αυγουστή.
― Καλώς τα, τα παιδιά.
Ο καλός αυτός ανθρωπάκος, από τη Νιο, με τα εβδομήντα σπαρταριστά του χρόνια, με την αιώνια νέα καρδιά, μας δεχόταν με το χαμόγελο και με την καλή λέξη στο στόμα.

Ο Γλέζος και ο Σάντας πριν από 80 χρόνια…

Πριν από 80 χρόνια, τη νύχτα της 30ής προς 31η Μαΐου 1941, ενώ οι Γερμανοί ολοκλήρωναν την κατάληψη της Κρήτης, ο Μανώλης Γλέζος και ο Απόστολος Σάντας κατέβασαν τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη. Δεν ήταν η πρώτη αντιστασιακή ενέργεια στην Ευρώπη, όπως έχει γραφτεί, αλλά ήταν ένα σημαντικότατο συμβάν, με διεθνή εμβέλεια και με ισχυρό συμβολισμό, που έδωσε θάρρος στον υπόδουλο λαό της Αθήνας.

Η ταυτότητα των δυο ηρώων αποκαλύφθηκε μετά την απελευθέρωση. Ο ένας από τους δύο ήρωες, ο Μανώλης Γλέζος, αναδείχθηκε σε κορυφαίο στέλεχος του ΚΚΕ και της νόμιμης ΕΔΑ, φυλακίστηκε επανειλημμένα και καταδικάστηκε σε θάνατο, ενώ μετά τη μεταπολίτευση διατέλεσε βουλευτής και ευρωβουλευτής του ΠΑΣΟΚ και του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Απόστολος Σάντας επίσης εξορίστηκε τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση, αλλά απέδρασε και διέφυγε στην Ιταλία και στη συνέχεια στον Καναδά όπου έζησε αρκετά χρόνια και μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα δεν αναμίχθηκε στην ενεργό πολιτική.

Στο Διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια, και ιδίως κατά την περίοδο που η Χρυσή Αυγή είχε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, ακούγονται φωνές, από το άκρο δεξιό του φάσματος, που θεωρούν «μύθο» το κατέβασμα της σημαίας από τους Γλέζο και Σάντα.

Ένα πολυακουσμένο επιχείρημα είναι ότι η σημαία δεν μπορεί να κατέβηκε από τον ιστό της τη νύχτα, διότι με το ηλιοβασίλεμα γίνεται υποστολή της σημαίας.

Το επιχείρημα αυτό, παρόλο που ακούγεται πολύ, δεν αντέχει σε κριτική.

Μια πρώτη απάντηση είναι ότι η υποστολή της σημαίας το βράδυ γίνεται σε καιρό ειρήνης, όχι σε πόλεμο και όχι σε κατακτημένα εδάφη.

Αλλά πέρα από αυτή τη θεωρητική ανασκευή υπάρχει και μια ατράνταχτη πρακτική αντίκρουση. Η ανακοίνωση του Γερμανού φρουράρχου, που δημοσιεύτηκε σε όλες τις αθηναϊκές εφημερίδες την 1η Ιουνίου 1941, στην οποια γίνεται ξεκάθαρα αναφορά σε «υπεξαίρεση» της σημαίας.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ

Βάσει των κάτωθι γεγονότων και εξακριβώσεων προσδιορίζεται η αστυνομική ώρα εν Αθήναις μετ’ αμέσου ισχύος η 22α:

1) Κατά την νύκτα της 30ής προς 31ην Μαΐου υπεξηρέθη η επί της Ακροπόλεως κυματίζουσα γερμανική πολεμική σημαία παρ’ αγνώστων δραστών. Διενεργούνται αυστηραί ανακρίσεις. Οι ένοχοι και συνεργοί αυτών θα τιμωρηθούν διά της ποινής του θανάτου.

2) Ο τύπος και η δημοσία γνώμη πάντων των στρωμάτων του λαού εκφράζονται ακόμη πάντοτε μετ’ εκδήλου συμπαθείας υπέρ των εκ της ηπειρωτικής Ευρώπης εκδιωχθέντων Άγγλων.

3) Τα γεγονότα εν Κρήτη, αι παρά το διεθνές δίκαιον διαπραχθείσαι κακοποιήσεις εναντίον Γερμανών αιχμαλώτων όχι μόνο δεν συζητούνται μετ’ αποστροφής, αλλ’ εις ευρείς κύκλους και μάλιστα μετ’ ευαρεσκείας.

4) Υπέρ Άγγλων αιχμαλώτων παρετηρήθησαν, παρά την σχετικήν απαγόρευσιν, επανειλημμένως εκδηλώσεις συμπαθείας (προσφορά δώρων, ανθέων, καρπών, σιγαρέττων κλπ.) Αι τοιαύται εκδηλώσεις γίνονται ανεκταί εκ μέρους της ελληνικής αστυνομίας, εναντίον των οποίων δεν αντέδρασεν μεθ’ όλων των εις διάθεσιν αυτής ευρισκομένων μέσων.

5) Η συμπεριφορά των ευρυτέρων κύκλων της πόλεως των Αθηνών έναντι των γερμανικών ενόπλων Δυνάμεων, εγένετο και πάλιν ολιγώτερον φιλική.

6) Η αισχροκέρδεια εν Αθήναις υπερέβη παν μέτρον χωρίς αι αρμόδιαι αρχαί να προβαίνουν εις τα ενδεικνυόμενα μέτρα καταστολής.

7) Σχεδόν άπαντα τα εμπορεύματα πωλούνται εν Αθήναις προς τους Γερμανούς στρατιωτικούς εις σημαντικώς ανωτέρας τιμάς παρά εις τους Έλληνας.

Αι γερμανικαί στρατιωτικαί αρχαί προσεπάθησαν μέχρι σήμερον να συμπεριφερθώσι προς τον ελληνικόν λαόν από πάσης απόψεως ευμενώς, εν περιπτώσει καθ’ ην αι διαταγαί των ενόπλων γερμανικών Δυνάμεων δεν θέλουσιν εισακουσθή, αύται θα επιβάλωσι μετά λύπης των αυστηροτάτας κυρώσεις.

Εν Αθήναις τη 31η Μαΐου 1941.

Ο ΦΡΟΥΡΑΡΧΟΣ

Επειδή δύσκολα μπορούμε να πιστέψουμε ότι ο Φρούραρχος Αθηνών είπε… ψέματα θέλοντας να αναδείξει σε ήρωες δυο δεκαεννιάχρονους φοιτητές, νομίζω ότι η ανακοίνωση αποτελεί ατράνταχτη απόδειξη πως σημαία υπήρχε.

Σαν σήμερα πριν από 100 χρόνια

Σήμερα έχουμε 21-1-21 -όχι συμμετρική ημερομηνία (για κάτι τέτοιο θα περιμένουμε τις 12-11-21 ή κάποια άλλη που θα μου πείτε εσείς) αλλά πάντως με επαναλαμβανόμενο μοτίβο, το 21, που παραπέμπει και στο 1821, ιδίως αν το γράψουμε Εικοσιένα, που φέτος θα γιορταστούν τα 200 χρόνια του.

Σαν σήμερα πριν από 200 χρόνια δεν ξέρω τι έγινε, αν και ίσως βρίσκαμε κάτι αν ψάχναμε την αλληλογραφία των Φιλικών -πάντως δεν ειχε αρχίσει ούτε καν η επανάσταση στη Μολδοβλαχία (η οποία ξεκίνησε σε μιαν άλλη ημερομηνία με επαναλαμβανόμενο μοτίβο, στις 21-02-1821).

Ξέρουμε όμως τι συνέβη στις 21.1.1921, και αυτό θα μας απασχολήσει σήμερα. Ή μάλλον, στο σημερινό άρθρο θα δούμε τι έγραφαν οι εφημερίδες στις 21.1.1921. Βέβαια, αφού οι εφημερίδες περιέχουν κατά τεκμήριο χτεσινά γεγονότα, θα δούμε γεγονότα της 20ής Ιανουαρίου 1921. Το μόνο αξιοπρόσεκτο γεγονός που συνέβη στον ελλαδικό χώρο στις 21.1.1921 δεν θα το μάθουμε από τις εφημερίδες της ημέρας, διότι το γράφουν οι εφημερίδες της 22ας Ιανουαρίου. Αλλά στο άρθρο μας θα εστιάσουμε κυρίως σε σχόλια και σε ατμόσφαιρα, όσο μπορούμε.

Ας πούμε ότι βρήκαμε σε ένα συρτάρι παλιά φύλλα εφημερίδας και τα περιεργαζόμαστε. Στην πραγματική ζωή βέβαια, οι εφημερίδες σε συρτάρια θα είναι μερικών δεκαετιών -το πολύ πενηντάχρονες ή εξηντάχρονες, και βέβαια οι σελίδες θα έχουν κιτρινίσει και θα σχίζονται εύκολα. Αλλά στα ηλεσυρτάρια οι εφημερίδες διατηρούνται περισσότερο.

Διάλεξα λοιπόν τρεις εφημερίδες της 21ης Ιανουαρίου 1921, πριν από 100 ακριβώς χρόνια και θα παρουσιάσω σήμερα μερικά αποσπάσματα. Κι ας μη μου πει κανείς ότι δεν είναι «πριν από 100 ακριβώς χρόνια» φέρνοντας ως επιχείρημα ότι μεσολάβησε η αλλαγή του ημερολογίου το 1923, διότι έτσι δεν θα βγάλουμε άκρη. Ή θα αρνηθούμε σε κάποιον που γεννήθηκε στις 21.1.1921 το δικαίωμα να σβήσει 100 κεράκια σήμερα και θα του πούμε να περιμένει 13 μέρες;

Για να διατηρήσω το πνεύμα της εποχής, μονοτονίζω μεν αλλά κρατάω την ορθογραφία.

H 21η Ιανουαρίου 1921 κατά σύμπτωση ήταν επίσης Πέμπτη, όπως και σήμερα. Στις 21 Ιανουαρίου 1921 η Ελλάδα είχε κυβέρνηση Δημητρίου Ραλλη ύστερα από τη νίκη της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης στις (μοιραίες για κάποιους) εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και τη συντριπτική ήττα (σε έδρες τουλάχιστον) του Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων. Μετά το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου είχε επιστρέψει ο βασιλιάς Κωνσταντίνος. Συνεχιζόταν η Μικρασιατική εκστρατεία, ενώ επρόκειτο να διεξαχθεί διασυμμαχική διάσκεψη στο Λονδίνο, και το φλέγον ερώτημα ήταν ποιος θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στη διάσκεψη: ο πρωθυπουργός Δ. Ράλλης ή ο υπουργός Στρατιωτικών Δημ. Γούναρης;

Πολλοί σύμμαχοι επιθυμούσαν να εκπροσωπήσει την Ελλάδα ο Ελ. Βενιζέλος. Ακριβώς σε αυτό το θέμα είναι αφιερωμένο το κύριο άρθρο της Καθημερινής στις 21.1.1921, με τίτλο «Περί ονομάτων». Ένα απόσπασμα:

Οι εν Ελλάδι βενιζελικοί και οι εν Ευρώπη φιλότουρκοι, δι’ ίδιον εκάτεροι λόγον, μας πληροφορούν ότι δεν θα σωθώμεν, ειμή μόνον αν εμπιστευθώμεν την σωτηρίαν μας εις τον κ. Ε. Βενιζέλον. Ούτω, κατόπιν άλλων τινών συναδέλφων του, και ο αρθρογράφος ήδη του παρισινού «Χρόνου» μάς πληροφορεί:

Ελαχίστου κύρους θ’ απολαύη εν τη διασκέψει του Λονδίνου αντιπρόσωπος της Ελλάδος, ο οποίος δεν θα ονομάζεται Βενιζέλος.

Λυπούμεθα. Αλλ’ είμεθα, οι Έλληνες, ηναγκασμένοι να δηλώσωμεν και προς τους εν Ελλάδι βενιζελικούς και προς τους εν Ευρώπη εραστάς του ονόματος «Βενιζέλος», ότι είναι απολύτως αδύνατον ν’ αντιπροσωπευθή η Ελλάς υπό του κ. Ε. Βενιζέλου. Και υπάρχουν προς τούτο αποχρώντες λόγοι:

Λόγος πρώτος: ότι ο αναθέτων εις τον κ. Βενιζέλον οιανδήποτε εκ μέρους της Ελλάδος εντολήν θα παρέβαινεν ο ίδιος την εντολήν του Λαού, ήτις, δοθείσα την 1ην παρελθόντος Νοεμβρίου και επεξηγηθείσα πριν και ύστερον, ήτο κυρίως και πρωτίστως εντολή εκκρουστική του κ. Βενιζέλου, ως τυράννου, ως ασπλάγχνου έναντι του λαού, ως περιφρονητού των δικαιωμάτων του.

Σε άλλο σημείο της πρώτης σελίδας, σε παραπολιτικό σχόλιο εκφράζεται επίσης καθαρά η αδιάλλακτη στάση κατά των ηττημένων αντιπάλων, αλλά και η πόλωση που είχε προκαλέσει η (ημιδικτατορική, για να πούμε την αλήθεια) διακυβέρνηση της χώρας από τον Βενιζέλο:

Τεστ, περισσότερα τεστ

Δεν χρειάζεται εξήγηση για να καταλάβετε ότι δεν εννοώ σχολικά τεστ, ούτε δοκιμές για την καλή λειτουργία κάποιας μηχανής -τις μέρες της πανδημίας, τα μόνα σχεδόν τεστ για τα οποία συζητάμε ειναι τα διαγνωστικά τεστ για τον κορονοϊό.

Έχουμε συζητήσει διά μακρών στα διάφορα κορονοϊικά μας άρθρα τις διαφορές ανάμεσα στις χώρες όσον αφορά τα τεστ που διενεργούν στον πληθυσμό τους -άλλες, όπως η Γερμανία κάνουν πάρα πολλά τεστ, άλλες λιγότερα. [Προσθήκη: Για τον αριθμό των τεστ που κάνει η Γερμανία υπάρχουν αμφιβολίες, δείτε π.χ. το σχόλιο 200 και, για ενημέρωση, το σχόλιο 292].

Η γενική εντύπωση είναι ότι η Ελλάδα κάνει λίγα τεστ και ότι για τον λόγο αυτό ανακοινώνονται και λίγα κρούσματα. Χαρακτηριστικά, η σαραντάχρονη μητέρα που πέθανε σε χωριό της Καστοριάς, δεν είχε κάνει τεστ. Βέβαια, οι πλούσιοι και διάσημοι δεν δυσκολεύονται ούτε να βρουν σειρά για να κάνουν τεστ  ούτε να πληρώσουν το τσουχτερό αντίτιμο της εξέτασης σε ιδιωτικό ιατρείο.

Βέβαια, έχει υποστηριχτεί ότι στην πανδημική φάση της νόσου τα τεστ δεν έχουν πολύ μεγάλη αξία, ότι η αξία τους φαίνεται περισσότερο στην αρχική φάση, ώστε να κρατηθεί ο ιός έξω από τη χώρα και ότι η Ελλάδα, αφού πέρασε πια αυτή η φάση, δεν έχει τα οικονομικά μέσα να κάνει πολλά τεστ και πρέπει να χρησιμοποιεί με φειδώ το σπάνιο αυτό αγαθό. (Όμως και πάλι έχουν μεγάλη αξία για την άντληση διδαγμάτων, και οχι μόνο ακαδημαϊκά αλλά και για την εξαγωγή άμεσα εφαρμόσιμων πορισμάτων).

Στο Λουξεμβούργο, πάντως, που είναι πλούσια χώρα, γίνονται αρκετά τεστ. Μεταξύ άλλων έχουν φτιάξει τρία ντράιβ-ιν για να κάνεις τεστ, σε τρεις κωμοπόλεις (Bascharage στον νότο, Junglinster στο κέντρο, Marnach στον βορρά) όπου πας με συνταγή γιατρού, μένεις μέσα στο αυτοκίνητο, σου παίρνουν δείγμα, φεύγεις και μετά σε ειδοποιούν με μέιλ για το αποτέλεσμα. Mια φίλη, που είχε συμπτώματα, το έκανε -βγήκε αρνητική.

Το να κάνεις πολλά τεστ, σημαίνει ότι βρίσκεις και πολλά κρούσματα, έτσι το μικρό Λουξεμβούργο έχει (χτεσινοί αριθμοί) 1443 κρούσματα και 9 νεκρους. O λόγος νεκρών προς κρούσματα είναι πολύ χαμηλός.

Ο χρήστης JoDi στο Τουίτερ επεξεργάζεται πληθώρα στατιστικών στοιχείων για τον ιό και ανέβασε χτες αυτόν τον συγκριτικό πίνακα για τα τεστ σε διάφορες χώρες:

Tα τεστ δείχνουν την Ελλάδα στην τελευταία θέση (από τις 20 χώρες του πίνακα). Ίσως τα στοιχεία δεν είναι απόλυτα ενημερωμένα, αφού χτες στο σάιτ του ΕΟΔΥ δινόταν αριθμός 10495 τεστ, οπότε η κατάσταση είναι κάπως (αλλά οχι πολύ) καλύτερη.

Ερυθροί και κόκκινοι

Την αφορμή για το σημερινό σημείωμα την παίρνω από την πρόσφατη δήλωση του πρωθυπουργού στο Άουσβιτς, που το επισκέφτηκε με την ευκαιρία των 75 χρόνων από την απελευθέρωση του ναζιστικού αυτού στρατοπέδου. Είπε λοιπόν, ανάμεσα σ’ άλλα, ο Κ. Μητσοτάκης: 75 χρόνια μετά την απελευθέρωση από τον Ερυθρό Στρατό, αυτού του χώρου, θα πρέπει όλοι μας να δώσουμε αυτή την ιερή δέσμευση να μην ξεχάσουμε ποτέ αυτό το οποίο συνέβη εδώ.

Δεν θα διαφωνούσε κανείς στο περιεχόμενο της δήλωσης, αλλά παραξένεψε η αναφορά σε «Ερυθρό Στρατό», αντί του καθιερωμένου «Κόκκινος Στρατός». Τόσο πολύ παραξένεψε, που μπέρδεψε και τον εργαζόμενο της ΕΡΤ που έφτιαχνε τα σουπεράκια και τον οδήγησε στην κωμική γκάφα να γράψει για… Ερυθρό Σταυρό που απελευθέρωσε το Άουσβιτς.

(Στο Διαδίκτυο, όπου έγινε ένα μικρό πάρτι, κυκλοφόρησαν και μιμίδια με τη γνωστή φωτογραφία του φαντάρου να υψώνει στο Ράιχσταγκ όχι τη σημαία με το σφυροδρέπανο αλλά τη σημαία του Ερυθρού Σταυρού!)

Θα μου πείτε, είναι λάθος να πούμε για «Ερυθρό Στρατό»; Όχι, τυπικά λάθος δεν είναι, απλώς είναι ασυνήθιστο, παρόλο που ερυθρός και κόκκινος είναι το ίδιο πράγμα, με διαφορά ύφους και επιπέδου λογιότητας. Λέμε Ερυθρός Σταυρός και όχι Κόκκινος Σταυρός. Στην περίπτωση του Κόκκινου Στρατού βέβαια δεν υπάρχει επίσημη ελληνική ονομασία, αφού πρόκειται για μεταφρασμένο όρο, αλλά και πάλι το Κόκκινος Στρατός είναι το συχνότερο, όπως και για τη σέρβικη ομάδα έχει επικρατήσει να τη λέμε Ερυθρός Αστέρας και όχι Κόκκινος Αστέρας ή λέγαμε για Ερυθρές Ταξιαρχίες και όχι για Κόκκινες. Για να πάμε και σε απλά δίλεκτα και όχι ονομασίες, λέμε π.χ. κόκκινες γραμμές και όχι ερυθρές γραμμές, κόκκινα δάνεια και όχι ερυθρά δάνεια.

Νομίζω πως ο κ. Μητσοτάκης κατέφυγε στη λογιότερη μορφή για ευπρεπισμό και εξουδετέρωση της οξύτητας που κουβαλάει η λέξη «κόκκινος» -ένα είδος ευφημισμού· ξέρουμε άλλωστε πως η καθαρεύουσα προσφέρεται για ευφημισμό. Αλλά, είπαμε, δεν είναι λάθος.

Όχι μόνο δεν είναι λάθος, αλλά και ο όρος «Ερυθρός Στρατός» σποραδικά χρησιμοποιείται στην εποχή μας και καταγράφεται, ως δεύτερος όρος, στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας.

Κάποιοι βρήκαν ότι στο ταξιδιωτικό έργο του Καζαντζάκη «Ρουσία» γίνεται αναφορά σε Ερυθρό Στρατό, αλλά στη δεκαετία του 1920 ήταν πολύ συχνότερη αυτή η ονομασία -βλέπουμε εδώ το απόσπασμα του Ριζοσπάστη:

Βλέπετε, στη δεκαετία του 1920, ο Ριζοσπάστης γραφόταν σε απλή καθαρεύουσα [το ξέρω ότι χρωστάω άρθρο για το θέμα αυτό], οπότε έγραφε για «ερυθρό στρατό» όπως έγραφε και «ηδυνήθην να λάβω πληροφορίας». Δεν είναι κριτήριο αυτό για το σήμερα.

Αλλά, όπως είπα, και σήμερα χρησιμοποιείται σποραδικά η ονομασία «Ερυθρός Στρατός» και μάλιστα όχι μόνο από συντηρητικούς αλλά και από (ιδιόρρυθμους έστω) κομμουνιστές, ή τουλάχιστον έχει χρησιμοποιηθεί από τη Λιάνα Κανέλλη, η οποία σε αγόρευσή της στη Βουλή είπε για «Ερυθρό Στρατό και Ερυθρά Πλατεία» -ενώ την πασίγνωστη πλατεία της Μόσχας οι περισσότεροι τη λέμε Κόκκινη Πλατεία. Αλλά και ο ίδιος ο Ριζοσπάστης έχει, μετρημένες στα δάχτυλα πάντως, αναφορές σε «Ερυθρό Στρατό«.

Κι έτσι, ενώ δεν είναι λάθος η αναφορά σε «Ερυθρό Στρατό», δεν παύει να ξενίζει -τόσο ώστε να σχολιαστεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να μου δώσει αφορμή να γράψω σχεδόν 500 λέξεις.

Αλλά δεν θα τελειώσω εδώ. Αφού κάναμε την αρχή, ας κοκκινολογήσουμε ή ας ερυθρολογήσουμε. Παίρνω υλικό από ένα παλιότερο άρθρο, και προσθέτω κι άλλα.

Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα

Με τον τίτλο αυτό κυκλοφόρησε πριν από τις γιορτές, από τις εκδόσεις Καστανιώτη, ένα συλλογικό έργο, σε επιμέλεια Πηνελόπης Πετσίνη και Δημήτρη Χριστόπουλου, το οποίο φιλοδοξεί να χαρτογραφήσει το φαινόμενο της λογοκρισίας στην Ελλάδα, ιδίως κατά τη μεταπολεμική και ειδικότερα κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο.

Το έργο χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Η πρώτη παρουσιάζει το υπόβαθρο της λογοκρισίας υπό τη μορφή ιστορικής ανασκόπησης. Σε ξεχωριστές μελέτες τεκμηριώνεται η λογοκρισία στον Τύπο, στις εικαστικές τέχνες, τη μουσική, τη λογοτεχνία κ.ο.κ.

Η δεύτερη αναλύει τα «πεδία της λογοκρισίας», δηλαδή τα θέματα στα οποία συστηματικά εντοπίζονται λογοκριτικά φαινόμενα, όπως η βλασφημία, τα εθνικά θέματα, η πορνογραφία κ.ά.

Η τρίτη ενότητα, με τίτλο Συμβάντα, αποτελεί το καθαυτού λεξικό, καθώς αποτελείται από σύντομα λήμματα σε αλφαβητική σειρά -μια γεύση παίρνετε από τον πίνακα περιεχομένων εδώ, αλλά μόνο από το γράμμα Α (ως το λήμμα ‘Αριστοφάνης’) διότι τα υπόλοιπα δεν χώρεσαν στην παρουσίαση της Πολιτείας.

Αυτά ακριβώς τα λογοκριτικά συμβάντα αποτελούν πολύ ενδιαφέροντα θέματα για συζήτηση στο ιστολόγιο -μάλιστα, καθώς τα περισσότερα εντοπίζονται στην εποχή μετά το 1974, τα έχουμε ζήσει, τουλάχιστον οι μεγαλύτεροι. Κι έτσι, το βιβλίο αυτό σιγουρα θα το αναζητούσα έτσι κι αλλιώς και υπόσχομαι στο μέλλον να παρουσιάσω κάποια θέματα από τα λήμματα του λεξικού.]

Όμως στο βιβλίο έχω βάλει κι εγώ το χέρι μου, δηλαδή συμμετέχω με πέντε σύντομα σημειώματα τα οποία, δεν θα το κρύψω, είναι παρμένα από άρθρα του ιστολογίου. Αρχικά, μου ζήτησαν να γράψω κάτι για τη σύγκρουση Μάνου Χατζιδάκι και Αυριανής -όπου είχαμε τη δημαγωγική επίκληση της λογοκρισίας εκ μέρους της Αυριανής, και, κουβέντα στην κουβέντα, πρότεινα και μερικά ακόμα σύντομα σημειώματα. Τι τα θέλετε, τόσα χρόνια έχει μαζευτεί στο ιστολόγιο αρκετό αξιόλογο υλικό, και όχι μόνο ποσοτικά (προχτές περάσαμε τα 3700 άρθρα).

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα από τα πέντε σημειώματα που έδωσα στο Λεξικό της λογοκρισίας, που το διάλεξα για δύο λόγους: από τη μια, πρωτοδημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο εδώ και εννιά χρόνια, άρα δεν θα το θυμούνται πολλοί, και μάλιστα, επειδή μπήκε κυριακάτικα (δεν είχαμε ακόμα καθιερώσει λογοτεχνικό θέμα τις Κυριακές) ο σχολιασμός του ήταν σε στενό οικογενειακό κύκλο, αν και έγιναν ουσιαστικά σχόλια. Από την άλλη, το άρθρο που έδωσα στο βιβλίο έχει πολλές διαφορές από το παλιό άρθρο του ιστολογίου, πάνω από το μισό είναι καινούργιο -και πρέπει να ευχαριστήσω το Σπαθόλουρο για τη βοήθεια στην ανεύρεση στοιχείων.

100 χρόνια ΚΚΕ

Η 17η Νοεμβρίου είναι βέβαια η επέτειος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου το 1973 και πολύ σωστά γιορτάζεται, κι ας λέει ό,τι θέλει ο σύνδεσμος ιδιοκτητών ιδιωτικών σχολείων, ωστόσo προχτές είχαμε και μιαν άλλη επέτειο, όχι υποδεέστερη σε σημασία από αυτήν που γιορτάσαμε.

Εννοώ τα 100 χρόνια του ΚΚΕ, που γιορτάστηκαν επίσης, ή μάλλον γιορτάζονται εδώ και πολλούς μήνες με σειρά λαμπρών εκδηλώσεων από το ΚΚΕ, που δίκαια καμαρώνει για την επέτειο -που το καθιστά, και με μεγάλη διαφορά, το μακροβιότερο ελληνικό κόμμα, αφού μπροστά του τα άλλα ελληνικά κόμματα είναι σχεδόν μειράκια, έχοντας γεννηθεί όλα μετά τη μεταπολίτευση -το 1974 το ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ, ενώ για τον ΣΥΡΙΖΑ, που ιδρύθηκε το 2004 ως συνασπισμός και το 2013 ως ενιαίο κόμμα, θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι ανάγεται στο 1991 με τη συγκρότηση σε κόμμα του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου, αλλά θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι αποτελεί μετεξέλιξη αποκλειστικά του ΚΚΕ εσ. (οπότε θα τον χρονολογούσαμε στο 1968).

Όμως πλατειάζω. Το ΚΚΕ είναι το μακροβιότερο ελληνικό κόμμα και γιόρτασε προχτές τα 100 του χρόνια, και καθώς είναι ένα κόμμα που έχει αφήσει τη σφραγίδα του στην ελληνική πολιτική ζωή αλλά και στην προσωπική ζωή εκατομμυρίων Ελλήνων, μαζι και τη δική μου, θέλησα να του αφιερώσω το σημερινό άρθρο.

Αν θέλουμε να είμαστε σχολαστικοί με τις λεπτομέρειες, στις 17.11.1918 δεν ιδρύθηκε το ΚΚΕ αλλά το ΣΕΚΕ, το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (όχι «Ελλάδας»). Ακριβέστερα, από 17 έως 23 Νοεμβρίου 1918 έγινε στον Πειραιά, σε ένα κτίριο όπου μέχρι πρόσφατα στεγάζονταν τα γραφεία της ΠΕΜΕΝ, το Α’ Ελληνικόν Σοσιαλιστικόν Συνέδριον στο οποίο αντιπροσωπεύτηκαν περίπου 1000 οργανωμένοι σοσιαλιστές από τις σοσιαλιστικές οργανώσεις Αθήνας, Πειραιά, Βόλου, Κέρκυρας, Καβάλας, τη Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης, από τα σοσιαλιστικά κέντρα Αθήνας, Λάρισας και Βόλου και από μορφωτικούς ομίλους Αθήνας, Πειραιά και Βόλου καθώς και από τις εφημερίδες Εργατικός Αγών, Σοσιαλισμός και Αβάντι. Το συνέδριο αποφάσισε την ίδρυση του ΣΕΚΕ, έστειλε ψήφισμα συμπαράστασης στη Σοβιετική Ρωσία και κατάγγειλε τη σχεδιαζόμενη επέμβαση της Αντάντ ενάντιά της. Αναλυτικά για την ίδρυση του ΚΚΕ μπορείτε να δείτε σε ένα παλιό άρθρο του Γιώργου Πετρόπουλου στον Ριζοσπάστη.

Το ΣΕΚΕ ήταν κόμμα σοσιαλιστικό-εργατικό, όχι κομμουνιστικό -άλλωστε τα κομμουνιστικά κόμματα τότε άρχιζαν να γεννιούνται. Κάποιοι από τους συνέδρους του 1918 ήταν βενιζελικοί. Τυπικά μάλιστα το ΣΕΚΕ γράφτηκε ως μέλος στη Β’ Διεθνή (τη Σοσιαλιστική) αλλά τον Μάιο του 1919 αποχώρησε και ζήτησε να γραφτεί στην Κομμουνιστική Διεθνή. Η απόφαση αυτή πάρθηκε ύστερα από σφοδρές εσωτερικές συγκρούσεις, και ειχε καθοριστική επίδραση στον χαρακτηρα του κόμματος, το οποίο από το 1921 και μετά προσθέτει στον τίτλο του, σε παρένθεση, τη λέξη «Κομμουνιστικό», με τη σύντμηση ΣΕΚΕ (Κ). Τελικά, το ΣΕΚΕ μετονομάστηκε επίσημα σε ΚΚΕ εξι χρόνια αργότερα, σε συνέδριο που έγινε τον Νοέμβριο του 1924.

Το ΣΕΚΕ πήρε πρώτη φορά μέρος σε εκλογές την 1.11.1920, στις εκλογές στις οποίες ηττήθηκε ο Βενιζέλος και που θεωρείται (κακώς, κατά τη γνώμη μου) ότι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Υπάρχει εδώ ένας μύθος, ότι το ΣΕΚΕ συνεργάστηκε με τη βασιλόφρονα παράταξη, αλλά κατά τη γνωμη μου δεν στηρίζεται σε ισχυρά στοιχεία. Περισσότερα, στο άρθρο μας εδώ. Το ΣΕΚΕ τότε δεν εξέλεξε βουλευτή (το σύστημα ηταν πλειοψηφικό, με σφαιρίδιο πλην Θράκης). Ωστόσο, το 1918 το ΣΕΚΕ «γεννήθηκε» έχοντας δύο βουλευτές, τους σοσιαλιστές Αλβέρτο Κουριέλ και Αριστοτέλη Σίδερη που είχαν εκλεγεί στις εκλογές του 1915 με τη Φεντερασιόν και που από το 1917 συμμετείχαν στη «νεκραναστημένη» Βουλή μετά την εκδίωξη του Κωνσταντίνου από τον θρόνο.

Συνδέουμε το ΚΚΕ με την εφημερίδα Ριζοσπάστης, που είναι το όργανό του εδώ και πολλές δεκαετίες, όμως ο Ριζοσπάστης είναι παλαιότερος του κόμματος και δεν συνδέθηκε μαζί του από την πρώτη στιγμή. Με τη μορφή που τον εννοούμε σήμερα, ο Ριζοσπάστης άρχισε να κυκλοφορεί στην Αθήνα στις 23 Ιουλίου 1917 ως πρωινή ημερήσια εφημερίδα που αυτοπροσδιοριζόταν ως «Εφημερίς δημοκρατικών αρχών». (Είχε προηγηθεί η έκδοση του Ριζοσπάστη στη Θεσσαλονίκη από τον Πετσόπουλο το 1916, ενώ με τον ίδιο τίτλο είχε κυκλοφορήσει δημοκρατική εφημερίδα του Φιλάρετου το 1908, οι λεπτομέρειες εδώ). Ο Πετσόπουλος και ο Ριζοσπάστης αντιμετώπισαν ευνοϊκά την ίδρυση του νέου κόμματος.

Εικοσιτέσσερα χρόνια χωρίς τον Μάνο Χατζιδάκι

Συμπληρώνονται σήμερα εικοσιτέσσερα χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου συνθέτη Μάνου Χατζιδάκι. Το ιστολόγιο δεν έχει ασχοληθεί με το έργο του, ίσως επειδή εμεις εδώ ασχολούμαστε κυρίως με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία -καιρός λοιπόν να διορθώσουμε την παράλειψη αυτή και ταυτόχρονα να παρουσιάσουμε μια μάλλον άγνωστη πτυχή της ζωής του.

Βέβαια, ασχοληθήκαμε με μια πτυχή της δραστηριότητας του Μάνου Χατζιδάκι, πριν από τέσσερα χρόνια, πάλι την επέτειο του θανάτου του, όταν παρουσιάσαμε τη σύγκρουσή του με τον θριαμβεύοντα αυριανισμό της δεκαετίας του 1980. Τότε, ο μεγάλος συνθέτης είχε μπει στο στόχαστρο της εφημερίδας του Ταύρου και είχε δεχτεί τόνους δύσοσμης λάσπης από την Αυριανή. Το χειρότερο όμως είναι ότι δεκάδες πολιτικοί, και όχι μόνο από την τότε κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, είχαν συνταχθεί με την αυριανική επίθεση εναντίον του Μάνου Χατζιδάκι, ανάμεσά τους ακόμα και η Μελίνα Μερκούρη ή ο Μανώλης Γλέζος. Προς τιμήν της, η Αριστερά, και ιδίως το ΚΚΕ, συμπαραστάθηκαν στον Μάνο Χατζιδάκι. Το δισέλιδο της ντροπής, με τίτλο «Ολοι εναντίον του Χατζιδάκι» μπορείτε να το δείτε εδώ (πρώτη και δεύτερη σελίδα). Και επειδή το κασέ της εφημερίδας φαινόταν να αποδίδει στον Φώτη Κουβέλη τις φιλοαυριανιστικές δηλώσεις ενός βουλευτή του ΠΑΣΟΚ, χρειάστηκε να γράψουμε και δεύτερο άρθρο.

Αλλά Χατζιδάκις σημαίνει τραγούδια. Θα βάλω ένα μόνο τραγούδι του Χατζιδάκι -περιμένω στα σχόλιά σας από ένα δικό σας. (Και χρειάζεται αυτή η ανάπαυλα από την όξυνση της πρότασης ευπιστίας).

Θα διαλέξω ένα τραγούδι από τον δίσκο Τα παράλογα (1976) σε στίχους Νίκου Γκάτσου, το Cundu luna vini, Κούντου λούνα βίνι. Ο τίτλος είναι στα βλάχικα, σημαίνει «Όταν βγαίνει το φεγγάρι».

Όταν οι κόρες μου ήταν μικρές, τις νανούριζα τραγουδώντας τους το Κούντου λούνα βίνι, με αλλαγμένους στίχους, που δεν είναι ανάγκη να τους δημοσιεύσω εδώ, και το τραγούδι αυτό, το δικό τους, το έμαθαν και το έλεγαν ώσπου μεγάλωσαν. Όταν συνειδητοποίησαν ότι ήταν κανονικό, υπαρκτό τραγούδι, κάπως απογοητεύτηκαν γιατί ως τότε νόμιζαν πως ήταν γραμμένο ειδικά γι’ αυτές.

Από την Αβασίλευτο στη Μοναρχία και τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου (άρθρο του Άγγ. Ελεφάντη)

Για την επέτειο της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου δημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο του Άγγελου Ελεφάντη, που δημοσιεύτηκε αρχικά στο τεύχος 72 του περιοδικού Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τον Αύγουστο του 1986, δηλ. στην επέτειο των 50 χρόνων από την κήρυξη της μεταξικής δικτατορίας. Δεν ξέρω αν έχει αναδημοσιευτεί στη συνέχεια σε κάποια συλλογή άρθρων του Ελεφάντη, ούτε συμφωνώ σε όλα τα σημεία με το άρθρο (π.χ. θαρρώ πως αδικεί ελαφρώς το ΚΚΕ) αλλά αφού έλεγξα ότι δεν υπάρχει στο Διαδίκτυο το μεταφέρω όπως δημοσιεύτηκε το 1986 στο περιοδικό. (Μονοτονίζω βέβαια -αναγκαστικά, αφού το άρθρο πέρασε από OCR).

Πήρα την ελευθερία να διακοσμήσω το άρθρο με ένα-δυο λεζάντες και γελοιογραφίες από τον Ριζοσπάστη του Ιουλίου-Αυγούστου 1936. Τα φύλλα αυτά δεν υπάρχουν στον ιστότοπο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και είναι σχετικά δυσεύρετα.

Από την Αβασίλευτο στη Μοναρχία και τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου

Οι επέτειοι, παρά τον τελε­τουργικό τους χαρακτήρα, κα­μιά φορά βοηθούν να σκεφτό­μαστε ξεχασμένες ή παραμελημένες Ιστορίες. Τούτες τις μέρες συμπληρώνονται 50 χρό­νια από το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου. Πενήντα χρό­νια οδυνηρά, όπου ήρθε το πά­νω κάτω. Και όμως για λίγα σημεία αυτής της ιστορικής διαδρομής έχουμε συνεννοηθεί. Συνήθως αρκούμαστε σε περιγραφές και αναθέματα. Κι όμως μια κάποια έρευνα για την πρόσφατη ιστορία άρχισε να γίνεται τα τελευταία χρόνια που προσπαθεί να αποφύγει τον περιγραφισμό και τα ανα­θέματα. Το κείμενο που ακολουθεί δεν είναι παρά μια μι­κρή συμβολή. Στόχος του να επισημάνει τα βασικά σημεία μιας διαδικασίας που έφθειρε την Αβασίλευτο, οδήγησε στη Μοναρχία και από κει στη στρατιωτικο-μοναρχική δικτατο­ρία της 4ης Αυγούστου.

Η φθορά του βενιζελισμού

Η παλινόρθωση κερδίζει έδαφος στο βαθμό που η βενιζελική παράταξη χάνει το κύρος και τη δύναμή της, στο βαθμό που αποδυναμώνεται εκλογικά και ηττάται στρατιωτικά στο Κίνημα του ’35. Πού οφείλεται αυτή η ήττα της θριαμβεύτριας στις έκλογές του 1928 βενιζελικής παρά­ταξης; Κυρίως σε δύο λόγους:

Ο πρώτος συνίσταται στη μαζική με­τατόπιση προσφύγων προς το Λαϊκό Κόμμα, γιατί δεν έστεργαν στην πολιτική εξυπηρέτησης του βιομηχανικού κεφα­λαίου, γιατί ήταν αβίωτη η ζωή της παράγκας που ζούσαν και η παραμυθία του Σωτήρα, ή του Μαύρου Καβαλάρη, έπαψε να αντισταθμίζει την αθλιότητα της ζωής τους. Αυτή η αναστάτωση και η ρευστοποίηση της βενιζελικής παράτα­ξης θα δώσει την ευχέρεια σε πολλά δυ­ναμικά στοιχεία του βενιζελισμού να μεταπηδήσουν στο αντίπαλο στρατόπεδο, ενώ ταυτόχρονα θα επιτρέψει στην αριστερά του να συγκροτηθεί με περισσότε­ρη σαφήνεια. Είναι ακριβώς η εποχή που αναδύεται το Αγροτικό Κόμμα του Σοφιανόπουλου στο οποίο έχουν ενταχθεΐ οι σοσιαλίζοντες αγροτιστές Γαβριηλίδης, Τανούλας, Βογιατζής, η εποχή που αυτονομείται σχετικά ο Παπαναστασίου, που αποκτούν ιδιαίτερο βάρος μερικές προ­σωπικότητες ριζοσπαστικές όπως ο Καφαντάρης η ο Γ. Παπανδρέου. Κυρίως όμως ο κίνδυνος της επελαύνουσας παλινόρθωσης δημιουργεί δυναμικούς πυρή­νες δημοκρατικών μέσα στο Στρατό, που όμως μετά την ήττα τους στο κίνημα του ’35 και την τελική προσέγγιση Βενιζέλου- Βασιλιά, μένουν ακάλυπτοι από πολιτική άποψη, γεγονός του οποίου η σημασία θα φανεί αργότερα, με τη μαζική προσχώρη­ση δημοκρατικών Αξιωματικών στις γραμ­μές του ΕΛΑΣ.

Οι αλγεβρικές πράξεις του Αρχέλαου Αντώναρου

Το ιστολόγιο αγαπά το χιούμορ και τις γελοιογραφίες και έχει αφιερώσει πολλά άρθρα στον αγαπημένο Μποστ. Ωστοσο, αισθάνεται ότι έχει αδικήσει άλλους γελοιογράφους κι έτσι σκέφτηκα να αρχίσω να παρουσιάζω μερικά άρθρα αφιερωμένα είτε σε μεμονωμένες γελοιογραφίες είτε σε γελοιογράφους, ανάλογα με το υλικό που θα βρίσκω.

Το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στον γελοιογράφο Αρχέλαο Αντώναρο (1921-1998), που έγινε γνωστός κυρίως υπογράφοντας με το μικρό του όνομα, Αρχέλαος. Ωστόσο, δεν θα παρουσιάσω το σύνολο του έργου του -κάτι τέτοιο θα ήταν δύσκολο να γίνει σε ένα άρθρο ιστολογίου, καθώς το έργο του είναι εκτενέστατο- αλλά μόνο μια πτυχή του, και μάλιστα ένα τμήμα μιας πτυχής.

Ο Αρχέλαος συμμετείχε ως φοιτητής στην Εθνική Αντίσταση και μετά την απελευθέρωση άρχισε να συνεργάζεται με τον Ριζοσπάστη. Ο ίδιος σε συνέντευξή του αναφέρει ότι η συνεργασία του άρχισε τον Οκτώβριο του 1944, ίσως όμως να μη θυμάται καλά διότι μόνο μετά τα μέσα Νοεμβρίου 1944 άρχισε ο Ριζοσπάστης να δημοσιεύει (λιγοστές) γελοιογραφίες. Πάντως το 1945 δημοσιεύει τακτικά πολιτικές γελοιογραφίες στην εφημερίδα με το ψευδώνυμο ΤΟΤ. Αργότερα, όταν άρχισε να εκδίδεται ο Ρίζος της Δευτέρας, είχε μια καινοτομία για τον ελληνικό τύπο: ολόκληρη η τελευταία σελίδα του ήταν αφιερωμένη σε γελοιογραφίες, οι οποίες ήταν βέβαια σχεδόν όλες πολιτικές, από μια πλειάδα γελοιογράφων, ανάμεσά τους και τον Αρχέλαο/ΤΟΤ.

Ήταν μια ιδιότυπη περίοδος, όπου είχε αρχίσει μεν ο εμφύλιος πόλεμος και στην επαρχία τα αποσπάσματα του Σούρλα και των άλλων παρακρατικών δολοφονούσαν αβέρτα, αλλά το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν ακόμα νόμιμα, το ίδιο και οι εφημερίδες τους.

Στον Ρίζο της Δευτέρας, στην τελευταία, γελοιογραφική όπως είπαμε, σελίδα της εφημερίδας, ο Αρχέλαος/ΤΟΤ δημοσίευε, ανάμεσα στ’άλλα, και μια σειρά από γελοιογραφίες χωρίς λόγια που είχαν τη μορφή αριθμητικών πράξεων, με τον γενικό τίτλο «Η άλγεβρα της εβδομάδας». Θα δούμε όλες αυτές τις γελοιογραφίες -δεν είναι και πολλές διότι ύστερα από καμιά δεκαριά τεύχη ο Αρχέλαος σταμάτησε τις «αλγεβρικές» γελοιογραφίες αν και συνέχισε να δημοσιεύει «συμβατικές» πολιτικές γελοιογραφίες ως το τέλος, όταν δηλαδή τον Δεκέμβριο του 1947 απαγορεύτηκε ο Ρίζος της Δευτέρας (ο καθημερινός Ριζοσπάστης είχε κλείσει από τον Οκτώβριο).

Το πρώτο σκίτσο της σειράς δημοσιεύτηκε στο παρθενικό φύλλο του Ρίζου της Δευτέρας, στις 21.10.1946.

 

Στο αριστερό σκίτσο, η εξίσωση είναι: Τσαλδάρης + Αγγλοαμερικάνοι = Ταφόπλακα στις εθνικές διεκδικήσεις. Ο Κ. Τσαλδάρης ήταν ο «λαοπρόβλητος» πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1946, που έγιναν με την αποχή των Εαμικών κομμάτων, ενώ οι άλλοι δύο είναι ο Έρνεστ Μπέβιν, υπουργός Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας, και ο Χάρι Τρούμαν, πρόεδρος των ΗΠΑ.

Δεξιά έχουμε ένα από τα «κορίτσια που’χαν πρώτα Ιταλούς».

Η πρόσληψη του ρεμπέτικου από την αριστερή διανόηση 1946-1990 (Συνεργασία από Spatholouro)

Το ιστολόγιο φιλοξενεί σήμερα μια συνεργασία του φίλου μας του Spatholouro, με το πολύ ενδιαφέρον θέμα «Ρεμπέτικο και αριστερά» ή, για να δώσω τον ακριβή τίτλο, «Η πρόσληψη του ρεμπέτικου από την αριστερή διανόηση 1946-1990″.

Όπως σημειώνει ο ίδιος, πρόκειται για «Ομιλία που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2015 στο πλαίσιο του Κύκλου Ανοικτών Μαθημάτων Ιστορίας και Φιλοσοφίας στο Κοινωνικό-Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα «Η Λαμπηδόνα» (συντονιστής: Κώστας Στεργιόπουλος). Ίσως δεν παρέλκει να σημειωθεί ότι ο ομιλητής εντρέπεται τις τέτοιες δημόσιες εμφανίσεις και δεν κάνει ποτέ. Ας όψεται ο εξαίρετος Κ. Στεργιόπουλος που με συγκίνησε τόσο με τη δουλειά που κάνει εκεί, ώστε να αφήσω προς στιγμήν το underground».

Είναι ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση άρθρα που έχω δημοσιεύσει στο ιστολόγιο -σκέφτηκα προς στιγμή να το βάλω σε δύο συνέχειες, αλλά κάτι τέτοιο δεν βολεύει για τα σχόλια. Οπότε, μονοκοπανιά. Κυριακή είναι, υπάρχει ελπίζω περισσότερη άνεση.

Μια και το άρθρο είναι ήδη πολύ μεγάλο, εγώ δεν θα πω τίποτα. Ο λόγος στο spatholouro.

Η πρόσληψη του ρεμπέτικου από την αριστερή διανόηση (1946-1990)

Το ιστορικό που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει τη διακύμανση του αριστερού λόγου για το ρεμπέτικο τραγούδι,για τη χρονική περίοδο 1946-1990. Το 1946 επιλέχθηκε ως αφετηρία, γιατί τότε είναι, όσο γνωρίζουμε, που γίνονται οι πρώτες αριστερές νύξεις για το ρεμπέτικο, ενώ το 1990 είναι ο «τερματικός» σταθμός μας, καθώς σφραγίζεται με τις απόψεις ενός εμβληματικού αριστερού μουσουργού και διανοητή, του Αλέκου Ξένου.

Πρώτη περίοδος (1946-1967)

Για αναλυτικούς, αλλά και πραγματολογικούς λόγους, διακρίνουμε τρεις «υποπεριόδους»:

• 1946-1949: οριοθετείται από το εμφυλιοπολεμικό κλίμα και τη διάλεξη Χατζιδάκι,
• 1950-1959: συμπίπτει με το μετεμφυλιακό κλίμα,
• 1960-1967: εδώ τον τόνο δίνει το εγχείρημα Θεοδωράκη με τον Επιτάφιο.

 

α) 1946-1949

Οι πρώτες νύξεις περί ρεμπέτικου αφορούν τη χασισική του συνιστώσα. Πρόκειται για άρθρα καταγγελίας των κινδύνων διαφθοράς που απειλούν τη νεολαία της εποχής, καθώς η Αθήνα τότε φέρεται να βρίθει από χασισοποτεία, πορνεία, ύποπτα μπαρ κλπ. Ο Γραμματέας της ΕΠΟΝ Θ. Λιακόπουλος (Ελεύθερη Ελλάδα, 10-1-1946) μέμφεται την ελεύθερη κυκλοφορία τραγουδιών, όπως το «Όταν καπνίζει ο λουλάς», ενώ στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Χρ. Πασ. (Νέα Γενιά,  τχ. 67, Μάρτ. 1946), καταγγέλλοντας ότι σε τέτοιους χώρους δημιουργούνται και τα «κουτσαβάκικα τραγούδια (Όταν καπνίζει ο λουλάς κ.ά)». Στο άρθρο αυτό γίνεται λόγος και για τη σχετική δράση της ΕΠΟΝ επί Κατοχής,  που εκτεινόταν από την έκδοση σχετικών «διαταγών» να κλείσουν τα διάφορα πορνεία, τεκέδες και λέσχες, έως και την καταστροφή των ανυπάκουων κέντρων. Εθεωρείτο ότι οι τοξικομανείς δημιουργούνται  στο πλαίσιο των «γνωστών σατανικών σχεδίων για την εξόντωση του λαού», ενώ κατονομάζονται οι ύμνοι του χασίς «Όταν καπνίζει ο λουλάς» και το «Πρωί πρωί με τη δροσούλα» που έχουν κατακλύσει ταβέρνες, κέντρα, δρόμους και πλατείες… Ως προς τα ραδιοφωνικά ακροάματα, ο Μ. Βάρβογλης (Ριζοσπάστης, 7-7-1946) φιλοξενεί επιστολή διαμαρτυρίας εναντίον των μοιρολογιών, των αμανέδων, των ταγκο- σουινκοτράγουδων και λοιπών «μπεκροσέρτικων», για να εισηγηθεί λογοκρισία σε στίχους που «είναι ζήτημα αν θα τ’ άκουγε κανείς σε υπόγειους παραδείσους ή σε δυσώνυμους οίκους!». Η πρώτη παρεμπίπτουσα αναφορά του Φ. Ανωγειανάκη (Ριζοσπάστης, 15-8-1946) στα «σύγχρονα λαϊκά τραγούδια» θα τα θεωρήσει ως συνέχεια των δημοτικών, από τα οποία όμως λείπει ο δημιουργικός όρος της ομαδικότητας και κοινής ψυχικής ζωής. Είναι πάντως μια «ζωντανή πραγματικότητα» άξια μελέτης.

Ευρωποδοσφαιρικά μεζεδάκια

Το σαββατιάτικο άρθρο μας το τιτλοφορώ έτσι για τον προφανή λόγο ότι χτες άρχισε το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, που από τότε που το πήραμε το λέμε Γιούρο, μόνο που φέτος, παρά το ότι έχει πάρει πληθωρική (και άβολη) μορφή με 24 ομάδες, η Εθνική μας δεν κατάφερε να προκριθεί, αφού χάσαμε μέχρι κι από τις Φερόες, και μάλιστα δυο φορές, κι έτσι, ύστερα από τρεις συναπτές παρουσίες στα τελικά φέτος θα κοιτάζουμε τη διοργάνωση από τον παροιμιακό μας καναπέ.

Μπορεί προς το τέλος της άλλης εβδομάδας, που θα έχουμε δει και μερικά παιχνίδια, να βάλω και κάποιο άρθρο στο ιστολόγιο, γι’ αυτό κρατήστε τα αμιγώς ποδοσφαιρικά σας σχόλια για τότε. Έτσι κι αλλιώς, πέρα από τον τίτλο τα μεζεδάκια αυτής της εβδομάδας δεν έχουν ποδοσφαιρικό χρώμα, εκτός από ένα.

Και ξεκινάμε με το μοναδικό μεζεδάκι μας που αναφέρεται έστω και έμμεσα στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα που μόλις άρχισε. Μου το στέλνει φίλος και αντιγράφω το σχόλιο χωρίς να προσθέσω τίποτα:

Μεζεδάκι από την ελληνική εκδοχή του Euronews, πριν από λίγα λεπτά:

«Στη Μασσαλία, Αγγλοι οπαδοί συγκρούστηκαν με νεαρούς Μασσαλούς.»

Μάσαλα! Τη Μασσαλιώτιδα δεν την έχουν ακούσει;

Φυσικά, τον κάτοικο της Μασσαλίας θα τον πούμε Μασσαλιώτη ή Μαρσεγιέζο -πάντως όχι Μασσαλό κι ας λέμε Θεσσαλό τον κάτοικο της Θεσσαλίας.

* Κατά τα άλλα, συνεχίστηκε και τη βδομάδα που μας πέρασε η αντιπαράθεση για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, που αν αποδελτίωνε κανείς όλα τα σχετικά κείμενα θα είχε υλικό για δυο-τρία άρθρα (σοβαρά και αστεία)

Η γλώσσα του Κοτζιούλα – Ο Κοτζιούλας για τη γλώσσα

Πριν από λίγο καιρό παρουσίασα στο ιστολόγιο το βιβλίο της Αθηνάς Βογιατζόγλου «Ποίηση και πολεμική – μια βιογραφία του Γιώργου Κοτζιούλα» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κίχλη.

Να σημειώσω εδώ ότι στις 23 Μαρτίου θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα και θα πάρω μέρος κι εγώ -λεπτομέρειες σε επόμενο άρθρο.

Σε αυτό το βιβλίο συμμετέχω κι εγώ: έχω γράψει ένα επίμετρο για τη γλώσσα του Κοτζιούλα και παράλληλα έχω επιμεληθεί το Γλωσσάρι. Όπως είχα υποσχεθεί στο προηγούμενο άρθρο, σήμερα θα παρουσιάσω εδώ το (μεγαλύτερο μέρος από το) Επίμετρο του βιβλίου, που εξετάζει τη γλώσσα του Γιώργου Κοτζιούλα και τη στάση του απέναντι στη γλώσσα. Κάποιες ελάχιστες προσθήκες που κάνω εδώ είναι μέσα σε αγκύλες.

Η γλώσσα του Κοτζιούλα – Ο Κοτζιούλας για τη γλώσσα

Το σύντομο κείμενο που ακολουθεί εξετάζει τη γλώσσα του Γιώργου Κοτζιούλα και τη στάση του ποιητή απέναντι στη γλώσσα, με μια σύντομη αναφορά και στη μεταφραστική του δραστηριότητα. Το γλωσσικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο Κοτζιούλας είναι αφενός η εντονότατη παρουσία των ιδιωματικών στοιχείων στην ποίησή του και αφετέρου η απόλυτη συνέπεια που παρατηρείται ανάμεσα σε όσα διακήρυξε σε θεωρητικά-κριτικά του κείμενα περί γλώσσας και σε όσα έπραξε ως ποιητής.

Η γλώσσα του Κοτζιούλα είναι απλή· στα ποιήματα, είναι η απλή, αψεγάδιαστη δημοτική της εποχής του, χωρίς τις «ψυχαρικές» ακρότητες και χωρίς παραχωρήσεις προς την καθαρεύουσα· όμως μια δημοτική μπολιασμένη με πολλές ιδιωματικές λέξεις, και ειδικότερα ηπειρώτικες, ακόμα και σε ποιήματα που αναφέρονται σε αστικό περιβάλλον. Στα πεζά του το ιδιωματικό στοιχείο είναι ακόμη εντονότερο, ίσως επειδή τα περισσότερα είναι αυτοβιογραφικά και εκτυλίσσονται στην Ήπειρο, ενώ στα δημοσιογραφικά και θεωρητικά του κείμενα το ιδιωματικό στοιχείο εκλείπει αλλά η δημοτική παραμένει ανόθευτη.