Κέλομαί σε Γογγύλα στον Μεγάλο Ερωτικό

Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησαν, από τις εκδόσεις Οξύ, τα πρώτα βιβλία μιας νέας σειράς που έχει τον εύγλωττο τίτλο 33 1/3. Εύγλωττο, διότι καθένα από τα μικρού σχήματος τομίδια της σειράς, με έκταση γύρω στα 10 τυπογραφικά, είναι αφιερωμένο σε έναν σημαντικό δίσκο των 33 στροφών -μεγάλο δίσκο όπως τους λέγαμε τότε. Τα περισσότερα βιβλία της πρώτης αυτής φουρνιάς είναι μεταφρασμένα, αφιερωμένα σε ξένους δίσκους, όμως έχουμε και δύο πρωτότυπα, για ελληνικούς δίσκους, το ένα από τα οποία θα παρουσιάσω σήμερα. Για το άλλο, που είναι το βιβλίο του φίλου Χριστόφορου Κάσδαγλη για το Βρώμικο ψωμί του Σαββόπουλου, επιφυλάσσομαι.

Προτίμησα να ξεκινήσω παρουσιάζοντας το βιβλίο του φίλου Αλέξη Βάκη για τον Μεγάλο Ερωτικό του Μάνου Χατζιδάκι, επειδή σε αυτό το βιβλίο έχω βάλει κι εγώ το χεράκι μου, μ’ ένα μικρό σημείωμα που θα το παραθέσω πιο κάτω, σχετικά με το τραγούδι Κέλομαί σε Γογγύλα.

Ο Βάκης στην εισαγωγή του λέει ότι το Άξιον Εστί του Μίκη Θεοδωράκη και ο Μεγάλος Ερωτικός του Μάνου Χατζιδάκι είναι οι δυο δίσκοι που θα διάλεγε κανείς να πάρει μαζί του αν έμπαινε το παροιμιώδες ερώτημα της καταστροφής του κόσμου ή της εξορίας σε έρημο νησί. Και πράγματι, πολύ συχνά αυτοί οι δυο δίσκοι βρίσκονται στις πρώτες θέσεις διάφορων αξιολογήσεων -ας πούμε, στους 100 ελληνικούς δίσκους του 20ού αιώνα του περιοδικού Δίφωνο, που είχαμε πρόσφατα παρουσιάσει και εδώ. Αλλά νομίζω πως είναι γενικώς αποδεκτό ότι πρόκειται για έναν πολύ σημαντικό ελληνικό δίσκο.

Το βιβλίο του Αλέξη Βάκη είναι διαρθρωμένο σε 11 κεφάλαια συν τα προλογικά και επιλογικά. Η ιδέα του Μεγάλου Ερωτικού γεννήθηκε ενώ ο Χατζιδάκις βρισκόταν στην Αμερική. Κι έτσι το πρώτο κεφάλαιο αποτελεί μια πολύ χρήσιμη υπενθύμιση της περιόδου αυτής στη ζωή του Χατζιδάκι, που διάρκεσε σχεδόν έξι χρόνια. Πήγε στη Νέα Υόρκη στα τέλη του 1966, μαζί με τον Ζυλ Ντασέν και τη Μελίνα Μερκούρη, για να προετοιμάσουν το ανέβασμα της παράστασης Ilya Darling, όπου ο Μ.Χ. έγραφε τη μουσική. Επειδή όμως ανέκυψε μια οικονομική διαφορά με την Εφορία, ο συνθέτης έμεινε στη Νέα Υόρκη μέχρι να διευθετηθεί το ζήτημα.

Εκεί γνώρισε τη Φλέρυ Νταντωνάκη, που εμφανιζόταν σε μια παράσταση μιούζικαλ αφιερωμένη στον Ζακ Μπρελ, και εκεί είχε την ιδέα για τον Μεγάλο Ερωτικό, ο οποίος ηχογραφήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1972, δυο μήνες μετά την επιστροφή του Χατζιδάκι στην Ελλάδα, άρα είναι έργο της «αμερικανικής» περιόδου.

Διαβάζω στο βιβλίο του Βάκη ότι το έναυσμα για να γραφτεί όλο το έργο ήταν το ποίημα «Σ’ αγαπώ» της Μυρτιώτισσας. Η Μυρτιώτισσα (Θεώνη Δρακοπούλου) ήταν η μητέρα του εξαιρετικού ηθοποιού Γιώργου Παππά, που δεν είναι πολύ γνωστός σήμερα διότι έπαιζε κυρίως στο θέατρο. Ο Παππάς, στενός φίλος του Χατζιδάκι, πέθανε νέος, 55 χρονών, το 1958. Αργότερα η Μυρτιώτισσα, άρρωστη στο νοσοκομείο, έστειλε στον Χατζιδάκι το ποίημα Σ’ αγαπώ, αφιερωμένο στον γιο της, για να το μελοποιήσει. Εκείνος αμέλησε να την επισκεφτεί και όταν, στην Αμερική πια, διάβασε τον θάνατό της (το 1968) στις ελληνικές εφημερίδες, αισθάνθηκε τύψεις για την αμέλεια και αποφάσισε να κάνει κάτι -και διάλεξε ποιήματα για τον έρωτα απ’ όλη την ιστορία της ελληνικής ποίησης, μαζί και το ποίημα της Μυρτιώτισσας.

Αλλά ας ξανακούσουμε τον δίσκο:

Advertisement

Η Σελάνα της Σαπφώς -και του Βάρναλη

Την περασμένη Κυριακή δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη που περιλαμβάνεται στον τόμο Ερωτικά, ο οποίος πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αρχείο στο τέλος της χρονιάς.

Σήμερα θα δημοσιεύσω άλλο ένα από τον ίδιο τόμο, όχι για να κάνω διαφήμιση πριν της ώρας της (αφού το βιβλίο δεν έχει βγει ακόμα) ούτε διότι βαριέμαι να ετοιμάσω κάτι άλλο, μα επειδή είναι επίκαιρο. Βλέπετε, σήμερα έχουμε πανσέληνο, και μάλιστα όχι όποια κι όποια μα τη χιλιοπαινεμένη αυγουστιάτικη πανσέληνο. Κι έτσι θα διαβάσουμε σήμερα ένα χρονογράφημα εμπνευσμένο ακριβώς από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, ίσως και από μιαν άλλη αυγουστιάτικη πανσέληνο, πριν από 71 χρόνια.

Οπότε, συνεχίζουμε σεληνιακά, αφού και χτες είχαμε «μεζεδάκια με πανσέληνο», σήμερα θα διαβάσουμε ένα χρονογράφημα για το φεγγάρι, ενώ, εκτός απροόπτου, αύριο θα δούμε τα λεξιλογικά της σελήνης και του φεγγαριού.

Στο χρονογράφημα, ο Βάρναλης αναφέρεται στο πασίγνωστο απόσπασμα της Σαπφώς «Δέδυκε μεν α σελάννα…», που το παραθέτει ίσως από μνήμης γι’ αυτό και με κάμποσες (αλλά ελάσσονες) διαφορές από τη μορφή που βρίσκω στα ηλεκιτάπια μου -σχολιάζω στο τελος.

Το χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 31 Αυγούστου 1950 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος, με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης. Η εφημερίδα αυτή υποστήριζε το κεντροαριστερό κόμμα ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα, ο οποίος είχε αναλάβει πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου αλλά ειχε μόλις παραιτηθεί (στις 21.8.1950) αφού το Κόμμα Φιλελευθερων (του Σοφοκλή Βενιζέλου) απέσυρε την υποστήριξή του. Ο Πλαστήρας είχε ως πολιτική τα «μέτρα επιεικείας» (προς τους ηττημένους του Εμφυλίου) και ο Βάρναλης κάνει έναν σχετικό υπαινιγμό στην αρχή του χρονογραφήματος. Υπαρχει επίσης υπαινιγμός στον πόλεμο της Κορέας (η νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, επρόκειτο να στείλει Έλληνες στρατιώτες στον πόλεμο της Κορέας) όπως και στην περίφημη «Απαγωγή της Τασούλας» που είχε γίνει μέσα στον Αύγουστο και είχε συγκλονίσει την Κρήτη -κάποτε θα ασχοληθούμε και με αυτό το θέμα.

Το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Η «Σελάνα» της Σαπφώς

Δεν υπάρχουν μονάχα Πόλεμοι κι Επιείκεια κι Απαγωγές νύχτα μέρα κάτου στη μαύρη Γης. Υπάρχει και φεγγάρι τη νύχτα στο γαλάζιο ουρανό. Και τι φεγγάρι! Φεγγάρι αυγουστιάτικο! Φέγγαρος! Δεν ανεβαίνουν εξαιτίας του οι τιμές των τροφίμων και δεν εντείνονται τα μέτρα επιείκειας. Ούτε το γράφουν οι εφημερίδες. Κι όμως υπάρχει ο αυγουστιάτικος φέγγαρος. Κι όποιος έχει καιρό το είδε! Κι όποιος το είδε ξέχασε πως είναι θηρίο (ο ιδών δηλαδή!) Κι όποιος το είδε δεν κοιμήθηκε.

Βιβλία για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν φέτος οι διακοπές είναι κάπως παράξενες, αν και καλύτερες από τις περυσινές, πάντως με τη Δαμόκλειο σπάθη της μετάλλαξης Δ να κρέμεται πάνωθέ μας.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πρόπερσι, το 2019, αλλά και πέρυσι, το 2020.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας τα δυο δικά μου σχετικά πρόσφατα βιβλία, που βέβαια είναι περσινά. Καταρχάς, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Πολεμικά, ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 81 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία ενώ μαινόταν ο πόλεμος του 1940-41, τα περισσότερα σε πνεύμα ενθουσιασμού, τα τελευταία, όταν είχε πια αρχίσει η γερμανική επίθεση, προσπάθεια εμψύχωσης. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου.

Έπειτα, κοντά στα Χριστούγεννα βγήκε ένα «εντελώς» δικό μου βιβλίο: κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του». Στο βιβλίο αυτό έχω αφιερώσει ειδική σελίδα, και το έχω παρουσιάσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, οπότε δεν θα πω περισσότερα.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Διάβασα πρόσφατα, και μου άρεσε, την Ανθρώπινη κωμωδία του Ουίλιαμ Σάρογιαν, που βλέπω ότι κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Gutenberg, φέτος, αλλά βέβαια είναι γραμμένο μέσα στον πόλεμο, το 1942, και περιγράφει ακριβώς τη ζωή σε μια μικρή πόλη της Καλιφόρνιας, μέσα από τα μάτια ενός 14χρονου που δουλεύει ταχυδρομικός διανομέας και έχει το θλιβερό έργο να επιδίδει τα τηλεγραφήματα στις οικογένειες των στρατιωτών που έχουν σκοτωθεί στο πεδίο της μάχης.

Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφόρησε η νουβέλα Ο πόλεμος των φτωχών του Ερίκ Βουγιάρ. Πρόκειται για μια εξιστόρηση του πολέμου των χωρικών και της ζωής του Τόμας Μύντσερ (τον 16ο αιώνα στη Γερμανία, αλλά με αναφορές και σε προηγούμενες εξεγέρσεις αγροτών, στην Αγγλία τον 14ο αιώνα). Και εδώ έχουμε το σαγηνευτικό ύφος του Βουγιάρ, γνώριμο από προηγούμενα έργα του που έχουμε παρουσιάσει και εδώ.

Από τις ίδιες εκδόσεις διάβασα το βραβευμένο στη Γαλλία μυθιστόρημα του Νταβίντ Ντιόπ Τη νύχτα όλα τα αίματα είναι μαύρα. Στα χαρακώματα του Πρώτου Πολέμου, ένας Σενεγαλέζος στρατιώτης, γεμάτος ενοχές επειδή θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για τον θάνατο του αδελφικού του φίλου, μετατρέπεται σε μια μηχανή θανάτου, στην αρχή προκαλώντας τον θαυμασμό αλλά μετά τον φόβο των συμπολεμιστών του. Σημειώνω ότι ο γαλλικός τίτλος είναι Frère d’ame, αλλά στην ελληνική έκδοση αλλαξε με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα (η φράση του ελληνικού τίτλου εμφανίζεται στον μονόλογο του αφηγητή).

Τι ξέρει ο βλάχος από σφουγγάτο;

Το σημερινό άρθρο είναι, κατά κάποιο τρόπο, προέκταση του χτεσινού. Αλλά μη φοβάστε. Δεν πρόκειται να αρχίσω και πάλι την ανάλυση τραγουδιών ούτε να ξαναμεταφράσω Μπρασένς. Πιάνομαι απλώς από μια συγκεκριμένη γαλλική παροιμιακή έκφραση, που υπήρχε στο τραγούδι του Μπρασένς, και που είναι διεθνής.

Λοιπόν, στην τελευταία στροφή του τραγουδιού ο Μπρασένς γράφει:

Ne jetons pas les morceaux
De nos cœurs aux pourceaux
Perdons pas notre latin
Au profit des pantins

Θα το μεταφράσω κατά λέξη: Μη ρίχνουμε τα κομμάτια / της καρδιάς μας στα γουρούνια / Μη χαραμίζουμε τα λατινικά μας / για τους ανεμοδούρες [pantin είναι παιδικό παιχνίδι, φιγούρα ανθρώπου με κλωστές, δηλαδή νευρόσπαστο’ και μεταφορικά άνθρωπος που αλλάζει συνεχώς γνώμη’ πιο καλά θα το αποδίδαμε ’φασουλήδες’ ή ’καραγκιόζηδες’. Εδώ υπάρχει και λογοπαίγνιο του Μπρασένς με την έκφραση perdre son latin, που σημαίνει ’τα χάνω, σαστίζω’ αλλά να μην επεκταθούμε].

Μας λέει λοιπόν ο Μπρασένς να μη χαραμίζουμε εκλεκτά πράγματα για/σε ανθρώπους που δεν είναι άξιοι να τα εκτιμήσουν.

Στη δική μου μετάφραση, χρησιμοποίησα επίτηδες την κρητική ιδιωματική έκφραση «κατέχει ο μπουρμάς είντα’ ναι ο χουρμάς;». Θα επιστρέψω πιο κάτω στη λέξη αυτή και στην έκφραση αυτή, αλλά προς το παρόν θέλω να αναλύσω περισσότερο την πρώτη έκφραση που χρησιμοποιεί ο Μπρασένς.

Λέει «Μη ρίχνουμε τα κομμάτια της καρδιάς μας στα γουρούνια». Κάνει υπαινιγμό σε μια γαλλική παροιμιακή έκφραση που προέρχεται από το Ευαγγέλιο: jeter ses perles aux pourceaux, να ρίχνεις τα μαργαριτάρια σου στα γουρούνια. Η έκφραση λέγεται όταν προσφέρεις κάτι σε κάποιον που δεν είναι ικανός να το εκτιμήσει.

Η πηγή της φράσης είναι το κατά Ματθαίον, στο έβδομο κεφάλαιο. Εκεί υπάρχει η εντολή του Ιησού: Μη δώτε το άγιον τοις κυσίν μηδέ βάλητε τους μαργαρίτας υμών έμπροσθεν των χοίρων.

Η φράση αυτή έχει γίνει παροιμιώδης διεθνώς αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο. Εννοώ ότι στα ελληνικά έχει γίνει παροιμιώδες το πρώτο ημιστίχιο, και μάλιστα με τη μορφή «τα άγια τοις κυσί», ενώ στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες το δεύτερο, π.χ. στα αγγλικά to cast pearls before swine, στα γαλλικά jeter des perles aux pourceaux, κτλ.

Στα ελληνικά τη φράση «τα άγια τοις κυσί» τη λέμε όταν συμβαίνει βάρβαρη προσβολή πραγμάτων που θεωρούμε ιερά και όσια (λεξικό ΛΚΝ), ενώ λιγάκι διαφορετικά την καταλαβαίνει ο Μπαμπινιώτης: οταν κανείς εμπιστεύεται τη διαφύλαξη και προστασία όσων θεωρεί ιερά σε πρόσωπα ανάξια, εξηγεί.

Παρατηρώ πάντως ότι οι κειτουκειτιστές δεν έχουν θεωρήσει λαθεμένη τη διατύπωση «τα άγια τοις κυσί» που έγινε παροιμιακή (όπως έκαναν λ.χ. με το «δεν έχω πού την κεφαλήν κλίναι») αλλά ας σταματήσω γιατί τους δίνω ιδέες. Σπάνια μεταφράζουμε στην καθομιλουμένη την έκφραση, αν και ο Μανώλης Αναγνωστάκης έγραψε Να επιστρέψουν τα άγια στους σκύλους, τα βρέφη στις μήτρες.

Λέγοντας «τα άγια» καταλαβαίνουμε σήμερα τον αγιασμένο άρτο και οίνο, τα Τιμια Δώρα (ετσι ακριβως το εξηγεί το λεξικό Μπαμπινιώτη) αλλά στα λόγια του Χριστού «το άγιον» είναι το αγιασμένο κρέας της θυσίας, που θα ήταν και πιο λογικό, αν και ιερόσυλο, να το ρίξουν στα σκυλιά.

Όμως, στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες έχει γίνει παροιμιώδες το δεύτερο σκέλος της ευαγγελικής φράσης, με τα μαργαριτάρια και τα γουρούνια.

Δεν αποκλείεται όμως η λέξη «τους μαργαρίτας» να μη σημαίνει «μαργαριτάρι». Ο Χένρι και η Ρενέ Καχανέ, σε ένα παλιό άρθρο τους, υποστηρίζουν, πειστικά κατα τη γνώμη μου, με βάση βυζαντινές και νεοελληνικές μαρτυρίες, οτι δεν εννοούνται τα μαργαριτάρια, αλλά τα ψίχουλα από τον «άρτον της προθέσεως». Και ενω είναι πράγματι πιο λογικό να ρίχνει κανείς ψίχουλα στα γουρούνια, τα μαργαριτάρια κάνουν ακόμα πιο γκροτέσκα την εικόνα και ίσως στην παρανόηση αυτή (αν δεχτούμε πως έγινε παρανόηση) να οφείλεται η δημοτικότητα της έκφρασης.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 7 – Γυναίκες, δούλοι, φίλοι

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η έβδομη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Σήμερα παρουσιάζω το δεύτερο μερος από το έβδομο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Ο άνθρωπος και η κοινωνία».

Η θέση της γυναίκας

Εξετάζοντας τη θέση των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα παρατηρούμε μεγάλες διαφορές από τόπο σε τόπο. Στις περισσότερες ελληνικές χώρες η γυναίκα ήταν πλήρως υποδουλωμένη στον άνδρα, σε ορισμένες όμως απολάμβανε σημαντική ισοτιμία με αυτόν. Το παράδοξο και αντιφατικό, για όσους θέλουν να εξετάζουν το χτες με τα κριτήρια του σήμερα, είναι το γεγονός ότι στη δημοκρατική Αθήνα η θέση της γυναίκας ήταν πολύ υποδεέστερη απ’ ό,τι στην ολιγαρχική Σπάρτη.

Πράγματι, στην Αθήνα η γυναίκα δεν είχε κανένα πολιτικό ή κοινωνικό δικαίωμα. Από τη στιγμή που παντρευόταν, κι αυτό γινόταν σε πολύ μικρή ηλικία, 13-15 χρονών, αφιέρωνε τις κούκλες της στην Αθηνά ή σε κάποια άλλη θεά και έμπαινε στο σπίτι του ανδρός της, αν όχι σαν δούλη, πάντως σαν θεραπαινίδα. Σπανιότατα έβγαινε από το σπίτι (και πάντα με συνοδεία), και ποτέ της δεν έπαιρνε μέρος σε συμπόσια και γιορτές στο σπίτι της, εφόσον ήταν καλεσμένοι και άντρες. Κατά κανόνα δεν μάθαινε γράμματα και φυσικά η πνευματική της ανάπτυξη ήταν πολύ περιορισμένη. Οι πλούσιοι Αθηναίοι φαίνεται πως γρήγορα βαριόντουσαν τις νόμιμες συζύγους τους και βρίσκανε την ευχαρίστηση με δύο άλλες κατηγορίες γυναικών, τις παλλακές, «για την τέρψη του σώματος», και τις εταίρες «για την τέρψη του πνεύματος».

Οι εταίρες ήταν κάτι ανάλογο με τις γκέισες της Ιαπωνίας και όλοι οι συγγραφείς τις ξεχωρίζουν σαφώς από τις πόρνες και τις παλλακές, μολονότι πολλές διάσημες εταίρες ξεκίνησαν τη σταδιοδρομία τους από μία από τις κατηγορίες αυτές. Σε αντίθεση με τις άλλες γυναίκες, ήταν εξαιρετικά μορφωμένες και απολύτως απελευθερωμένες, με την έννοια ότι δεν είχαν κανέναν από τους περιορισμούς που χαρακτήριζαν την άχαρη ζωή των Ατθίδων. Μπορούσαν να κυκλοφορούν παντού και να συναναστρέφονται ελεύθερα με το ανδρικό φύλο. Εξυπακούεται πως για να φτάσει μια γυναίκα να καθιερωθεί σαν εταίρα, έπρεπε εκτός της μόρφωσης να συνδυάζει την ομορφιά με την εξυπνάδα.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 2 – Τα χαρακτηριστικά της ελληνικής σκέψης

Πριν από δεκαπέντε μέρες άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια».

Σήμερα θα βάλω το πρώτο μισό από το πρώτο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Η ελληνική σκέψη».

Η ελληνική σκέψη

1. Τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα
Ο Ρίτσαρντ Λίβινγκστον, στο περίφημο βιβλίο του Το ελληνικό πνεύμα και η σημασία του για μας, που πρωτοεκδόθηκε το 1912 και γνώρισε από τότε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις, αλλά και ο Αντρέ Μπονάρ στο τρίτομο έργο του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που πρωτοεκδόθηκε το 1957-59, συμφωνούν ότι τα κύρια γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος ήταν:

* Η φιλοκαλία, δηλαδή η αγάπη για το ωραίο.
* Το μέτρον.
* Η ευθύτητα και η παρρησία.
* Ο ανθρωπισμός
* Η αγάπη της ελευθερίας.

Ας δούμε ένα ένα τα γνωρίσματα αυτά.

Η φιλοκαλία. Οι Έλληνες, ζώντας σε μια χώρα ευνοημένη από τη φύση με σπάνια ομορφιά σε τοπίο και κλίμα, αγάπησαν με πάθος την ωραιότητα. Την ομορφιά ανθρώπων, ζώων, κτισμάτων και τοπίων, τη θεωρούσαν μεγάλο προσόν. Όταν ήθελαν να επαινέσουν κάποιον έλεγαν πως είναι «καλός καγαθός», δηλαδή όμορφος και καλόκαρδος. Όπως γράφει ο Θουκυδίδης, ο Περικλής στον Επιτάφιο που εκφώνησε για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου, ανάμεσα στα γνωρίσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας αναφέρει την αγάπη για το ωραίο: «Φιλοκαλούμεν γαρ μετ’ ευτελείας…» καμαρώνει, θέλοντας να επισημάνει την επιδίωξη του ωραίου ακόμα και στα πιο δευτερεύοντα και ευτελή αντικείμενα.

Παρεπόμενο της αγάπης που είχαν για το ωραίο, μπορεί να θεωρηθεί η ανεκτικότητα που έδειξαν οι αρχαίοι σε πολλές περιπτώσεις παρεκτροπών από άτομα, πού ήταν όμως ωραία. Η Ελένη της Σπάρτης και ο Αλκιβιάδης, είναι τέτοια χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Ο βασιλιάς των φρούτων ξανά

Μπήκαμε και επίσημα πριν από μερικές μέρες στο φθινόπωρο, οπότε σκέφτομαι σήμερα να βάλω σε επανάληψη ένα άρθρο για ένα φρούτο της εποχής. Η πρώτη δημοσίευση είχε γίνει πριν από πεντέμισι χρόνια, ενώ το άρθρο ξαναδουλεμένο συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις του 2013. Αυτή την ξαναδουλεμένη μορφή παρουσιάζω εδώ.

Στον Πωρικολόγο, τη βυζαντινή λαϊκή σάτιρα που προσωποποιεί τα φρούτα (τα πωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά όμως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι σε πολλά άλλα φρούτα έδιναν ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε στα λατινικά και σε νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, κάτι που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα, καθώς και άλλες ονομασίες διαλεκτικές ή σπανιότερες (π.χ. στη Μυτιλήνη λένε «φραγκόμηλα» τα μούσμουλα, ενώ στην Κύπρο «χρυσόμηλα» τα βερίκοκα και «κιτρόμηλα» τα νεράντζια»).

Ο βασιλιάς των φρούτων

Στον Πωρικολόγο, το βυζαντινό σατιρικό στιχούργημα που προσωποποιεί τα φρούτα (οπωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά πάντως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι έδιναν σε πολλά άλλα φρούτα ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε και στις ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, τέχνασμα που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα. Και για να γυρίσουμε στον Πωρικολόγο, κι εκεί το μήλο έχει σχετικά υψηλή θέση, αφού είναι λογοθέτης, δηλαδή υπουργός.

Τα κλαμπ, το γκλομπ και το κλουβί του Πλεύρη

Προειδοποίηση: Λίγα είχα σκοπό να γράψω, αλλά τελικά βγήκε σεντονάρα. Να το βάλω σε συνέχειες, δεν λέει. Συγνώμη, αλλά Λάκωνας είμαι τρίτης γενεάς, οπότε όσο και να πεις τα σχετικά παραγγέλματα έχουν ατονήσει. Και μια ανακοίνωση: ύστερα από προτροπή ομοτέχνου, έβαλα ένα κουμπί, επάνω δεξιά, που λέει «Ηλενημέρωνέ με!» Αν το πατήσετε γράφεστε «συνδρομητές» , που σημαίνει πως θα σας έρχεται ημέιλ κάθε φορά που υπάρχει καινούργιο άρθρο -διότι αν σας ξεφύγει κανένα θα χάσει η Βενετιά βελόνι.

Πολύ διασκεδάζω καμιά φορά που διαβάζω να λένε για τον Κ. Πλεύρη ότι ναι μεν είναι ακραίος, ρατσιστής και δεν συμμαζεύεται, αλλά, το σωστό να λέγεται, είναι «επιστήμων» -εννοώ τις περιπτώσεις που αυτό το λένε άνθρωποι καλοπροαίρετοι, διότι τα εγκώμια που έπλεξαν στην… επιστημοσύνη του Πλεύρη ορισμένοι δικαστές στις πρόσφατες άστοχες δίκες του δεν νομίζω ότι εντάσσονται σ’ αυτή την κατηγορία. Και λέω ότι διασκεδάζω, διότι  τα βιβλία του Πλεύρη είναι γραμμένα με μέθοδο εντελώς αντιεπιστημονική και είναι γεμάτα (πέρα από τις αναρίθμητες συνειδητές διαστρεβλώσεις) με παιδαριώδη λάθη.

Πριν από κάμποσο καιρό, σε μια συζήτηση σ’ αυτό εδώ το ιστολόγιο για τις ελληνοβαρεμένες ετυμολογήσεις, ο Καλοπροαίρετος είχε εισφέρει ένα τέτοιο μαργαριτάρι του Πλεύρη. Στο βιβλίο του «Οι κίναιδοι», ο μέγας επιστήμων αποκαλύπτει ότι η λέξη πούστης προέρχεται «εκ του πού στή, δηλαδή, πού ίσταται, προς αλίευσιν επιβητόρων». Φυσικά, η λέξη είναι τούρκικη και όχι αρχαία, και όλη αυτή η πλευρική ετυμολογία ταιριάζει περισσότερο σε κρύα γυμνασιακά αστεία δεκατριάχρονων.