Έρως πλατωνικός (επιφυλλίδα του Ναπ. Λαπαθιώτη)

Συμπληρώνονται αύριο 74 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη στις 8 Ιανουαρίου 1944. Κάθε χρόνο, τέτοια (περίπου) μέρα ανεβάζω στο Διαδίκτυο ένα άρθρο για τον ποιητή, συνήθως με κάποιο δυσεύρετο ή αθησαύριστο κείμενό του. Καθώς λογοτεχνικό υλικό ανεβάζω συνήθως την Κυριακή, έκρινα σκόπιμο να βάλω σήμερα Κυριακή το λαπαθιωτικό άρθρο.

Θα παρουσιάσω μια επιφυλλίδα που δημοσίευσε ο Ν. Λαπαθιώτης τον Αύγουστο του 1924 στην εφημερίδα Δημοκρατία, με την οποία συνεργαζόταν τακτικά εκείνη τη χρονιά. Η Δημοκρατία ήταν όργανο της Δημοκρατικής Ένωσης, του κόμματος του Αλ. Παπαναστασίου, που αποτελούσε μάλλον την πιο προοδευτική πτέρυγα της βενιζελικής παράταξης. Διευθυντής της ήταν ο Σπύρος Μελάς, που τότε ανήκε ακόμα στο προοδευτικό κέντρο με σοσιαλίζουσες τάσεις. Αργότερα, η Δημοκρατία θα κέρδιζε το εύσημο ότι ήταν η μοναδική μη κομμουνιστική εφημερίδα την οποία έκλεισε ο «βενιζελικός» δικτάτορας Θ. Πάγκαλος. Ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι σήμερα τον ίδιο τίτλο τον έχει μια έξαλλη ακροδεξιά εφημερίδα.

Ο Λαπαθιώτης άρχισε να συνεργάζεται με τη Δημοκρατία τον Νοέμβριο του 1923 και ως τα τέλη Ιουλίου 1924 είχε δημοσιεύσει γύρω στις 35 συνεργασίες, κυρίως μεταφρασμένα πεζά ποιήματα ή φιλολογικές επιφυλλίδες, κάποιες από αυτές σε δύο συνέχειες.

Ωστόσο, η επιφυλλίδα που θα παρουσιάσω σήμερα, που δημοσιεύτηκε την Κυριακή 3 Αυγούστου 1924 διέφερε από τις άλλες, διότι ο Λαπαθιώτης σε αυτήν επιχειρεί μια συνηγορία υπέρ του ομοφυλοφιλικού έρωτα, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό πρότυπο.

Και ενώ στην επιφυλλίδα αυτή, που ίσως επίτηδες είναι γραμμένη σε αρκετά συντηρητική καθαρεύουσα, σε αντίθεση με προηγούμενα άρθρα του, ο Λαπαθιώτης δεν μπαίνει καν στην ουσία της επιχειρηματολογίας του, και μόνο η επιλογή του θέματος φαίνεται πως ξεπέρασε τα εσκαμμένα διότι το ρητά προαναγγελθέν δεύτερο άρθρο δεν δημοσιεύτηκε ποτέ! Και όχι μόνο αυτό, αλλά την επόμενη Κυριακή, που κανονικά θα δημοσιευόταν το δεύτερο άρθρο, η Δημοκρατία δημοσίευσε μια επιφυλλίδα του Λαπαθιώτη σχετική με την… ορθογραφία, που ήταν και το τελευταίο άρθρο που έμελλε να δημοσιεύσει ο Λαπαθιώτης στην εφημερίδα αυτή -ουσιαστικά η συνεργασία τους τερματίστηκε σιωπηρά.

Μπορεί να είναι σύμπτωση, αλλά κατά πάσα πιθανότητα το τολμηρό θέμα της επιφυλλίδας στάθηκε η αιτία για τη διακοπή της συνεργασίας.

Μην περιμένετε να διαβάσετε κάτι τρομερά τολμηρό. Ο Λαπαθιώτης σε αυτό το πρώτο άρθρο μένει ουσιαστικά στην εισαγωγή, ωστόσο τονίζει και επαναλαμβάνει πάνω από μία φορά ότι ο έρωτας μεταξύ ομοφύλων δεν είναι ανωμαλία ούτε διαφθορά. Βέβαια για το 1924 τέτοιες τοποθετήσεις ήταν τολμηρές. Ίσως γι’ αυτό, ο Λαπαθιώτης επικαλείται διάφορες αυθεντίες, ενώ δεν αποκλείεται ασυναίσθητα να χρησιμοποίησε την καθαρεύουσα ακριβώς για να προσδώσει επισημότητα και κύρος στο άρθρο του.

Άλλωστε την ομοφυλοφιλία του ο Λαπαθιώτης δεν την έκρυψε ποτέ, από τότε που εικοσάχρονος πήγαινε στη Βουλή να παρακολουθήσει τον πατέρα του από τα υπουργικά θεωρεία, συνοδευόμενος από τον νεαρό φίλο του.

Μονοτονίζω αλλά διατηρώ τα κύρια ονόματα όπως δημοσιεύονται στο άρθρο, για να διατηρήσω λίγην από την πατίνα της εποχής.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΕΡΩΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΣ

ΔΥΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ Ν. ΛΑΠΑΘΙΩΤΗ

Α’

Εις την Ρωσίαν και Γερμανίαν, κατά τηλεγραφήματα νεότατα, γίνεται τελευταίως δημοσία μεταξύ σοφών επιστημόνων και διαπρεπών παιδαγωγών, συζήτησις ευρεία και μεγάλη, περί του δυνατού και ωφελίμου της συστηματικης αναβιώσεως, εν τω πλαισίω των συγχρόνων συνθηκών, της παλαιάς ελληνικής Φιλίας, του Πλατωνικού εκείνου έρωτος, που συνέδεε τους νέους μεταξύ των, είτε τους μαθητάς προς τον διδάσκαλον, εις τάς παλαίστρας και εις τα γυμνάσια, εις την Ακαδημίαν και το Λύκειον, και ο οποίος θεωρείται έκπαλαι, από διασήμους φιλοσόφους, εκ των σημαντικών συντελεστών τής ελληνικής νοοτροπίας και του ελληνικού πολιτισμού.

Advertisement

Οι αμαρτωλοί Μπερντέδες του Ναπ. Λαπαθιώτη

Συμπληρώνονται σήμερα 127 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888. Κάθε χρόνο τέτοια μέρα (ή, τέτοιες μέρες) έχω καθιερώσει τη συνήθεια να δημοσιεύω ένα άρθρο που να φωτίζει μια πτυχή του έργου του ή της ζωής του, συνήθως μαζί με κάποιο αθησαύριστο ή δυσεύρετο κείμενο. Τούτη τη φορά θα κάνω μιαν εξαίρεση -θα δημοσιεύσω κάτι αρκετά γνωστό, έως πασίγνωστο στους λαπαθιωτιστές, αλλά όχι πολύ γνωστό (ελπίζω) στους παραέξω κύκλους. Επίσης, θα το συνδυάσω με μια πρωτότυπη προσφορά.

Να πούμε ότι η σημερινή δημοσίευση αναστατώνει λίγο το πρόγραμμα του ιστολογίου: τα μεζεδάκια αναβάλλονται για αύριο Κυριακή, που κατά σύμπτωση είναι 1η του μηνός, κι έτσι το Μηνολόγιο θα δημοσιευτεί τη Δευτέρα, 2 του μηνός. Αναστάτωση, πράγματι, αλλά τι να κάνουμε -έναν τον είχαμε, έναν αλλά Ναπολέοντα!

Σπεύδω να διευκρινίσω πως το λογοπαίγνιο αυτό δεν μου ανήκει: είναι του Λεωνίδα Λαπαθιώτη, πατέρα του ποιητή, και συνδέεται με τη σημερινήν ανάρτηση. Λίγη υπομονή.

Το 1910 ο Λαπαθιώτης ήταν 22 χρονών και συμμετείχε σε διάφορες εφήμερες ή πιο σταθερές παρέες νέων λογοτεχνών, μία από τις οποίες ήταν η παρέα γύρω από το περιοδικό Ανεμώνη. Ιδρυτές του περιοδικού ήταν ο Ιούλιος Νάρκισσος (ψευδώνυμο του μετέπειτα πολύ γνωστού αρχαιολόγου Γιάννη Μηλιάδη), οι Κώστας Δελακοβίας, Παύλος Λαμπρινός και Παύλος Φλώρος, και ο Έχτορας (σικ) Άδωνις, ψευδώνυμο που έχει μείνει αταύτιστο απ’ όσο ξέρω. Στην παρέα της Ανεμώνης ανήκε και ο Βίκτωρ Ζήνων, φίλος του Λαπαθιώτη, που τον έχουμε δει να τη μνημονεύει σε επιστολές του.

Γράφει λοιπόν ο Λαπαθιώτης στην αυτοβιογραφία του (Η ζωή μου): «Με είχαν παρακαλέσει και μένα να τους δίνω πού και πού συνεργασία, όπως γίνεται συνήθως. Στο τρίτο φύλλο ή στο τέταρτο -δεν καλοθυμούμαι- έτυχε µια σύµπτωση περίεργη: όλα σχεδόν τα περιεχόµενά του, µηδέ της συνεργασίας του Παλαµά και του Βλαχογιάννη εξαιρουµένων, µιλούσαν γι’ απολαύσεις ή άφηναν υπαινιγµούς για ωραιοπάθειες. Ο Παλαµάς είχε ένα ‘Αµαρτωλό Τραγούδι’!»

Ο Λαπαθιώτης καλούτσικα θυμάται. Το αμαρτωλό τεύχος ήταν διπλό, το αριθ. 3-4/Μάιος-Ιούνιος 1910 και πρέπει να κυκλοφόρησε στα τέλη Μαΐου. Στην πρώτη σελίδα είχε το «Αμαρτωλό Τραγούδι» του Παλαμά και στην τρίτη σελίδα την πέτρα του σκανδάλου, τους περίφημους Μπερντέδες (όπως έγιναν γνωστοί αργότερα):

ΚΙ ΕΠΙΝΑ ΜΕΣ’ ΑΠ’ ΤΑ ΧΕΙΛΙΑ ΣΟΥ

Κι οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι,
κι ήταν άσπρο το κρεβάτι,
κι όλο θόλωνε, όλο μέλωνε
το γλυκό γλυκό Σου μάτι·

Και τα χέρια σου πλεκόντουσαν
στο κορμί μου γύρω γύρω,
κι έπινα μέσ’ απ’ τα χείλια Σου,
γλυκιάν άχνα σαν το μύρο·

Και σταλάζανε απ’ τα χείλια σου
γλυκά λόγια, σαν τα μύρα
κι ήταν άσπρο το κρεβάτι μας
κι οι μπερντέδες σαν πορφύρα…

Έτσι Αγάπη μου, Σε χόρτασα
κι έτσι τη γλυκάδα Σου ήπια
μέσα στ’ άνομα αγκαλιάσματα,
στ’ άνομα τα καρδιοχτύπια,

Κι απ’ το μέλι ποθοπλάνταζε
το κορμί σου και το μάτι
κι οι μπερντέδες ήταν κόκκινοι
κι ήταν άσπρο το κρεβάτι…

Ναπολέων Λαπαθιώτης

 

Χωρίς ταμπού;

Τις προάλλες,  ο Εμανουέλ Μακρόν, ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών του τελευταίου ανασχηματισμού, κάτι ανάλογο με τον Στουρνάρα και τον Χαρδούβελη αφού είναι μη εκλεγμένος τεχνοκράτης, προκάλεσε αίσθηση με δηλώσεις του, ότι πρέπει να επανεξετασθεί το θέμα της κοινωνικής ασφάλισης και ειδικά των επιδομάτων ανεργίας, «χωρίς ταμπού«. Η είδηση μάλλον δεν είναι τόσο σημαντική, και απ’ όσο γκουγκλίζω δεν βλέπω να έχει δημοσιευτεί στο ελληνικό Διαδίκτυο, όμως μου δίνει την αφορμή να λεξιλογήσω πάνω σ’ αυτή τη λέξη, κάτι που είχα παλιότερα αναφέρει σαν ενδεχόμενο, στο άρθρο που είχα αφιερώσει στη λέξη φετίχ, άλλη μια λέξη που επίσης παραπέμπει σε πρωτόγονους, ας πούμε, πολιτισμούς, και που συχνά αναφέρεται μαζί με το ταμπού, όπως επίσης και η λέξη τοτέμ για την οποία δεν ξέρω αν έχω αρκετό υλικό που να μπορεί να στηρίξει χωριστό άρθρο.

Το ταμπού, σύμφωνα με το λεξικό, έχει τρεις σημασίες. Καταρχάς, το ιερό ή μιαρό πρόσωπο ή πράγμα που στις πρωτόγονες θρησκείες απαγορεύεται η επαφή μαζί του, ή ακόμα και η αναφορά του, και από εκεί  έχουμε τη δεύτερη σημασία, όπου ταμπού είναι πρόσωπο ή θεσμός εναντίον του οποίου δεν επιτρέπεται να ασκήσουμε κριτική ή να τον προσαρμόσουμε στα δεδομένα της σύγχρονης εποχής. Και, μεταφορικά, στην τρίτη σημασία της λέξης, ταμπού είναι οτιδήποτε δεν επιτρέπεται να γίνεται αντικείμενο συζητήσεων, για ηθικοθρησκευτικούς λόγους, ή θεωρείται απαγορευμένο, π.χ: Θέματα γύρω από τις σχέσεις των δύο φύλων έπαψαν να αποτελούν ταμπού.

Στα ελληνικά η λέξη πρέπει να ήρθε από τα γαλλικά μάλλον (tabou) παρά από τα αγγλικά (taboo), αλλά βέβαια η απώτερη καταγωγή της λέξης βρίσκεται σε γλώσσες του Ειρηνικού ωκεανού, πιθανώς της Τόνγκας. Ο πλοίαρχος Κουκ, που εξερεύνησε αυτές τις περιοχές, έγραψε το 1777 για τους ιθαγενείς της Τόνγκας: Not one of them would sit down, or eat a bit of any thing…. On expressing my surprise at this, they were all taboo, as they said; which word has a very comprehensive meaning; but, in general, signifies that a thing is forbidden. Αυτή είναι η πρώτη εμφάνιση της λέξης στην αγγλική γλώσσα. Στην τοπική γλώσσα, tapu θα πει ιερό. Κι έτσι, καθώς έχει εξωτική προέλευση στα ελληνικά, το ταμπού δεν έχει φυσικά καμιά σχέση με άλλες ελληνικές λέξεις που αρχίζουν από τις ίδιες συλλαβές, σαν το ταμπούρι ή το ταμπούρλο.

Σπύρος Μελάς, Πεγιότλ

Στο σημερινό μας κυριακάτικο άρθρο, καθαρά φιλολογικό τούτη τη φορά, ανεβάζω ένα απόσπασμα από ένα πολύ περίεργο μικρό βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1961, ένα ιδιότυπο αριστουργηματάκι του Σπύρου Μελά, στο οποίο περιγράφονται οι εμπειρίες από ψυχοτρόπες ουσίες, και συγκεκριμένα από τον κάκτο πεγιότλ της Κεντρικής Αμερικής, που είναι πασίγνωστος για τις ιδιότητές του αυτές.

Ακαδημαϊκός από το 1935, στυλοβάτης του καθεστώτος (κάθε καθεστώτος: και του δοσιλογικού της Κατοχής, ένα θέμα που θα το θίξουμε άλλη φορά), συγγραφέας καλογραμμένων μυθιστορηματικών βιογραφιών εθνικών ηρώων, ας πούμε του Κολοκοτρώνη, του Μιαούλη ή της Μαντώς Μαυρογένους, απεσταλμένος της ελληνικής κυβέρνησης στη Σουηδία για να ματαιώσει τη βράβευση του Καζαντζάκη με το Νόμπελ, ο Μελάς δεν είναι ακριβώς το πρόσωπο εκείνο που θα περίμενε κανείς να πειραματίζεται με το θέμα των παραισθησιογόνων και της ψυχεδέλειας. Φαίνεται όμως ότι η μεγάλη ηλικία απελευθερώνει -ο Μελάς βάδιζε στα ογδόντα όταν έγραφε το Πεγιότλ- και ότι κάθε άνθρωπος έχει απροσδόκητες πτυχές.

Το Πεγιότλ αρχικά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Φέξη το 1961 με πρόλογο Άρη Δικταίου, ενώ έχει επανεκδοθεί άλλες δυο φορές τουλάχιστον. Εδώ το παρουσιάζω όπως το πληκτρολόγησε ο φίλος Γ.Τ. που τον ευχαριστώ. Δεν έχω κάνει διασταύρωση της πληκτρολόγησης με το πρωτότυπο, οπότε μπορεί να έχουν ξεφύγει λαθάκια, ούτε έχω εναρμονίσει την ορθογραφία, πέρα από τον τίτλο ο οποίος στο πρωτότυπο είναι Πεγυότλ -όμως το ύψιλον είναι εντελώς αδικαιολόγητο, κι ας υπάρχει στα γαλλικά, peyotl, όπου όμως αντιστοιχεί στον φθόγγο γι.

Εδώ παρουσιάζω ένα μόνο απόσπασμα από το Πεγιότλ, αλλά ολόκληρο το έργο μπορείτε να το βρείτε σε άλλη σελίδα που έχω φτιάξει. Αν υπάρχει θέμα πνευματικών δικαιωμάτων, ενημερώστε με να κατεβάσω τη σελίδα.

[Παρένθεση με άσχετο διαφημιστικό περιεχόμενο: Θυμίζω τις δυο πρώτες εκδηλώσεις της επόμενης εβδομάδας:
* Δευτέρα 24.2 στις 10.15 στο αμφιθέατρο 204 της Φιλοσοφικής, ομιλία με θέμα «Μύθοι και αλήθειες για την ελληνική γλώσσα»
* Τετάρτη 26.2, στις 18.00 στον Ιανό (Σταδίου 24) παρουσίαση του βιβλίου μου «Λόγια του αέρα«. ]

Σπύρος Μελάς, Πεγιότλ (απόσπασμα)

Μα τι να πρωτοϊστορήσω απ’ όλα; Έζησα το παν, ως κι αυτό το είδος της απομονωμένης σφήκας, της ακοινώνητης που μένει σε μια τρύπα γης. Κι’ έστρωσα το γιατάκι μου, για χαλί, το φρέσκο ροδοπέταλο. Κι ότι να πω τώρα, πάντα θα φαίνεται ξέψυχος ήχος.

Η αλήθεια είναι, πως θάταν αδύνατο να περάσω τόσες μορφές ζωής χωρίς τον εχινόκακτο. Η γνωριμία μου με το μαντικό και μεταγνωμικό φυτό ήταν ο μεγάλος σταθμός στον χιλιοπαιδεμένο βίο μου. Πρέπει να ιστορήσω με κάποια τάξη το περιστατικό.

Το πρώτο αυτοκινητ(ιστ)ικό α/δυστύχημα

Από τον Ρωμιό του Σουρή (φ. 982, 10.3.1907)

Διάβαζα τις προάλλες στη σελίδα του Δημοκίδη μια συζήτηση για έναν γνωστό δημοσιογράφο που παρέσυρε και σκότωσε με το αυτοκίνητό του «έναν ανθρωπάκο» (έτσι είπε) στη γειτονιά μου, Ποσειδώνος και Ζαΐμη -τον αντιστασιακό συγγραφέα Στάθη Μάρα, που το έργο του θα διαβάζεται κι όταν πια κανείς δεν θα θυμάται κάποιον δημοσιογράφο Δημήτρη Ρίζο, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα μου. Χρησιμοποίησε λοιπόν ο αρθρογράφος τη λέξη «αυτοκινητιστικό δυστύχημα», και κάποιος σχολιαστής τον διόρθωσε έμμεσα: Μήπως ήθελες να πεις «αυτοκινητικό»; Οπότε ο Δημοκίδης παρέθεσε μια συζήτηση στη Λεξιλογία, στην οποία είχα πάρει κι εγώ μέρος, κι αφού λογάριαζα από καιρό να γράψω ένα άρθρο για το αν είναι σωστό να λέμε «αυτοκινητικός» ή «αυτοκινητιστικός» βρίσκω αφορμή για το σημερινό άρθρο.

Φυσικά, ο πολύς κόσμος λέει «αυτοκινητιστικός», π.χ. αυτοκινητιστικό ατύχημα ή δυστύχημα (περισσότερα γι’ αυτό, παρακάτω). Κι εγώ έτσι λέω. Το λεξικό Μπαμπινιώτη διαφωνεί. και μάλιστα σε ειδικό πλαίσιο υποστηρίζει ότι το σωστό δεν είναι το αυτοκινητιστικό αλλά το αυτοκινητικό δυστύχημα, δηλαδή δυστύχημα που προκαλείται από αυτοκίνητο ή αναφέρεται σε αυτοκίνητο, και όχι κατ’ ανάγκην στον οδηγό του αυτοκινήτου. Και επισημαίνει ότι «αυτοκινητιστής» δεν είναι κάθε οδηγός αυτοκινήτου, αλλά κυρίως ο επαγγελματίας οδηγός αυτοκινήτου ή φορτηγού.

Δεν συμφωνώ με τον Μπαμπινιώτη. Σε έναν φίλο που με είχε ρωτήσει ποιο από τα δύο (αυτοκινητικό ή αυτοκινητιστικό) είναι το σωστό, είχα απαντήσει: Το ΛΚΝ (λεξικό ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) θεωρεί τις δυο λέξεις (αυτοκινητικό και αυτοκινητιστικό) συνώνυμες στην πράξη, αλλά λημματογραφεί ως κύριο λήμμα το «αυτοκινητιστικός». Προσωπικά συμφωνώ με το ΛΚΝ διότι η χρήση προκρίνει τον τύπο «αυτοκινητιστικό ατύχημα».

Πιθανόν στην αρχή του 20ού αιώνα, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτοκίνητα στην Ελλάδα, να εμφανίστηκε πρώτος ο τύπος «αυτοκινητικός» για κάθε τι που αναφέρεται στα αυτοκίνητα (δεν το έχω ψάξει), αλλά ερευνώντας τα σώματα κειμένων βρίσκω αφθονότατες ανευρέσεις του τύπου «αυτοκινητιστικός» από δόκιμους συγγραφείς (έως και ακαδημαϊκούς, δηλ. μέλη της Ακαδημίας Αθηνών) στις πρώτες δεκαετίες κιόλας του 20ού αιώνα.

Επομένως: δεν είναι λάθος το «αυτοκινητικό δυστύχημα» αλλά ούτε το «αυτοκινητιστικό» είναι λάθος. Αν δεχτούμε ότι ζούμε σε έναν μπαμπινιωτικό κόσμο αποκλειστικής διάζευξης, όπου μόνο το ένα είναι σωστό, θα διαλέξω το «αυτοκινητιστικό», αλλά μέχρι να έρθει εκείνη η μέρα δέχομαι και τους δύο τύπους και θεωρώ ότι πρόκειται για θέμα προσωπικής προτίμησης. Κάποιοι άλλοι για να μη μπουν σε τέτοια διλήμματα προτιμούν να λένε «τροχαίο ατύχημα».

Το Γουδί και το Γουδή

Μια και τελειώνει η χρονιά, καλό είναι να ξοφλάμε μερικά χρέη, ώστε να μας βρει ο καινούργιος χρόνος με όσο γίνεται πιο ελαφριά τα κατάστιχα. Κι όταν λέω χρέη δεν εννοώ τα οικονομικά, που όσο μπορεί δεν τα βγάζει κανείς σε κοινή θέα, εννοώ τα αρθρογραφικά μου χρέη, που προκαλούνται όταν η συζήτηση έρθει σε ένα θέμα και πω αστόχαστα «αυτό αξίζει χωριστό άρθρο» ή, ακόμα χειρότερα, «για το θέμα αυτό χρωστάω να γράψω ειδικό άρθρο» ή κάτι τέτοιο, και με το δίκιο σας κάποιοι μετά μου το θυμίζετε. Κι ένα από τα άρθρα που πάνω από μια φορά το έχω υποσχεθεί, είναι για το Γουδί, τη γειτονιά της Αθήνας, για την οποία, εδώ και μερικά χρόνια, οι αρμόδιες υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων έχουν επίσημα (αν δεν κάνω λάθος) υιοθετήσει την ορθογραφία «Γουδή», ύστερα από εκστρατεία της κ. Βασιλικής Καραγιάννη, μεταφράστριας και κατοίκου της περιοχής. Οπότε, το σημερινό άρθρο θα προσπαθήσει να εξοφλήσει αυτό το χρέος.

Δεν ξέρω αν στην περίπτωση του Γουδιού μπορούμε να μιλάμε για μετονομασία του τοπωνυμίου, όπως εκείνες που γίνονταν παλιότερα κατά συρροή σε ξενικά κυρίως τοπωνύμια, τάση βέβαια που ακόμα συνεχίζεται (η Λούτσα δεν είναι πολύς καιρός που έγινε επισήμως Αρτέμιδα), εφόσον στο Γουδί δεν έχουμε παρά αλλαγή της ορθογραφίας, σε ένα και μόνο γράμμα, και όσο και να πεις η ορθογραφία είναι κάτι μάλλον δευτερεύον (αν και, κρίνοντας από τον ηθικό πανικό για το αβγό/αυγό, το τρένο/τραίνο, τον Σέξπιρ/Σαίξπηρ και κυρίως την ορθοπ*δική, πάρα πολλοί δίνουν πρωτεύουσα σημασία σε αυτό το μάλλον δευτερεύον θέμα). Πάντως, η ορθογραφική αλλαγή δεν είναι και τόσο αθώα, αφού το παλιό Γουδί κλινόταν, αν και όχι πάντοτε, ενώ το σημερινό είναι άκλιτο, και επιπλέον η γενική διεκδικεί τα δικαιώματά της, κι έτσι δεν είναι σπάνιο να βλέπει κανείς καινοφανή γλωσσικά τέρατα για «το κίνημα στου Γουδή», ενώ τα προηγούμενα 100 χρόνια λέγαμε και γράφαμε για το «κίνημα στο Γουδί» και φωνάζαμε «οι προδότες στο Γουδί».

Η αλλαγή φαίνεται πως έγινε το 2006, πρώτα από τον ΟΑΣΑ που μετονόμασε τις γραμμές των λεωφορείων και στη συνέχεια από τις υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων, ύστερα από επίμονη και πολύχρονη προσπάθεια της κ. Καραγιάννη, δείγμα της οποίας είναι το παρακάτω γράμμα που δημοσιεύτηκε το 2005 στην Ελευθεροτυπία και απευθύνεται στον τότε υπουργό Ευ. Βενιζέλο.

Μια άστοχη κίνηση κι ένα ανεξόφλητο χρέος

Στις αρχές του χρόνου, το Υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε με τυμπανοκρουσίες τη σύσταση Εθνικής Επιτροπής η οποία θα μεριμνούσε για την επανέκδοση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη «σε νέες, επιμελημένες και σχολιασμένες εκδόσεις». Η δωδεκαμελής επιτροπή απαρτιζόταν από πανεπιστημιακούς και ανθρώπους των γραμμάτων, πολλοί από τους οποίους πραγματικά τιμούν τα γράμματά μας, ενώ φαίνεται ότι καθοριστικό ρόλο για την απόφαση του υπουργείου έπαιξε μια Διεθνής Εταιρεία Φίλων του Καζαντζάκη, που είχε συγκεντρώσει μερικές χιλιάδες υπογραφές ζητώντας τη συγκρότηση της επιτροπής που θα προχωρούσε στην επανέκδοση.

Αν και στην ανακοίνωση του υπουργείου αναφερόταν ότι θα γίνονταν σεβαστά τα πνευματικά δικαιώματα των κληρονόμων του συγγραφέα, ήταν φανερό ότι ο δικαιούχος, ο Πάτροκλος Σταύρου, θετός γιος της Ελένης Καζαντζάκη, της δεύτερης γυναίκας του συγγραφέα, δεν είχε ερωτηθεί. Είναι βέβαια αλήθεια ότι τα δικαιώματα του Καζαντζάκη τα διεκδικούσαν δικαστικά και οι εγγονές της αδελφής του συγγραφέα, και κάποιοι θεώρησαν ότι με τη συγκρότηση της επιτροπής θα λυνόταν και αυτή η δικαστική διαμάχη.

Στρατηγός Λεωνίδας Λαπαθιώτης

Γράφω συχνά για τον ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ο οποίος έτσι κι αλλιώς βρίσκεται συχνά στην επικαιρότητα 66 χρόνια μετά την αυτοκτονία του: πέρυσι επανεκδόθηκε η αυτοβιογραφία του, ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι τον Σεπτέμβριο στο πρόσφατο Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών στη Γρανάδα έγιναν τρεις ανακοινώσεις με θέμα τους τον Λαπαθιώτη. Όμως, όποιος ξεφυλλίζει παλιές εφημερίδες, των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, βλέπει ότι άλλος ήταν τότε ο διάσημος Λαπαθιώτης: ο Λεωνίδας, ο πατέρας του ποιητή. Οπότε, δεν είναι άστοχο να γράψω εδώ μια πρόχειρη βιογραφία του.

Το γενεαλογικό δέντρο των Λαπαθιώτηδων ξεκινάει από τη Λάπηθο της Κύπρου. Ο παππούς του Λεωνίδα, ο Χατζη-Ηλίας, πρόκριτος της Λαπήθου και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, σφαγιάστηκε από τους Τούρκους τον ματωμένο Ιούλιο του 1821. Ο πρωτότοκος γιος του, ο Θεοχάρης, που τότε ήταν 9 ή 14 χρονών (ανάλογα με τις πηγές, βρίσκουμε χρονολογία γεννήσεως το 1807 ή το 1812, με πιθανότερη την πρώτη) κρύφτηκε σε κάποιο μοναστήρι και αργότερα, πιθανώς το 1824, ίσως όμως κι αργότερα, μεταβαίνει στην επαναστατημένη Ελλάδα, εντάσσεται στο σώμα του λιβαδιώτη οπλαρχηγού Ιωάννη Μπούσγου, ύστερα κατατάσσεται στο υποτυπώδες πυροβολικό, μετά όμως τον βρίσκουμε στη χωροφυλακή του νεαρού κράτους, από το 1834 έως το 1862 οπότε και αποστρατεύεται. Πέθανε το 1886. Είχε δύο παιδιά, τον Λεωνίδα και τη Βασιλική, μετέπειτα Ζαφειροπούλου.

Οι Κύπριοι την εποχή εκείνη δεν είχαν επώνυμα, τουλάχιστον οι πιο πολλοί. Ο Θεοχάρης προφανώς πήρε το επώνυμο Λαπαθιώτης κάποια στιγμή, όταν το χρειάστηκε. Γιατί Λαπαθιώτης και όχι Λαπηθιώτης, δεν το ξέρω.

Πάει να φέρει κούμαρα…

 

Στη σειρά των βιβλίων για την ιστορία του 20ού αιώνα που επανεκδίδει το Βήμα, αγόρασα το βιβλίο «Οι πόλεμοι 1912-1913» του Σπύρου Μελά. Ένα άλλο βιβλίο της ίδιας σειράς, πάλι από τον Μελά, για το κίνημα στο Γουδί, είχα παρουσιάσει σε προηγούμενο άρθρο. Ο Μελάς ήταν ήδη γνωστός δημοσιογράφος όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος, επιστρατεύτηκε με το βαθμό του λοχία του ιππικού, πολέμησε και στον πρώτο και στον δεύτερο βαλκανικό πόλεμο και έχει άφθονες εμπειρίες από πρώτο χέρι. Το βιβλίο διαβάζεται εξίσου ευχάριστα με το προηγούμενο για το κίνημα του 1909 αν και είναι ακόμα μεγαλύτερο, 498 σελίδες.

Ευχάριστος πόλεμος δεν υπάρχει· ακόμα και σε έναν σύντομο και νικηφόρο πόλεμο, όπως ο πρώτος βαλκανικός, όπου ο ελληνικός στρατός (με εξαίρεση την Ήπειρο) προέλασε σαν να κόβει βούτυρο (5 Οκτωβρίου άρχισε ο πόλεμος, 26 του μηνός μπήκαν στη Θεσσαλονίκη· ο πόλεμος του 1897 είχε διαρκέσει περισσότερο!) ο ενθουσιασμός των πρώτων ημερών ξεθύμανε γρήγορα, κι ο Μελάς το μεταδίδει αυτό, όσο κι αν στρογγυλεύει (πολλές) γωνιές και ωραιοποιεί (πολλές) καταστάσεις.

Η φράση που διάλεξα να βάλω για τίτλο του άρθρου μού ήταν άγνωστη· δεν ξέρω αν χρησιμοποιείται ακόμα, ούτε αν είχε χρησιμοποιηθεί εκτός στρατού. Στα προσκλητήρια, λέει, οι λοχίες διάβαζαν από τις καταστάσεις τα ονόματα των ανδρών, και παρόλο που πλάι στα ονόματα των πεσόντων ήταν σημειωμένος ένας μικρός σταυρός, τα διάβαζαν κι αυτά. Οπότε, λέει ο Μελάς, πάντα βρισκόταν κάποιος «θλιβερός αστείος» να φωνάξει στερεότυπα: «Πάει να φέρει κούμαρα, κύριε λοχαγέ» ή «Εκτελεί χρέη πεθαμένου», προκαλώντας νευρικά γέλια.

Το 1909 του Σπύρου Μελά και ο σημερινός ευπρεπισμός

Το Βήμα μοιράζει τον τελευταίο καιρό μια σειρά από βιβλία, με τον γενικό τίτλο «Ο ελληνικός εικοστός αιώνας βήμα προς βήμα». Αγόρασα δύο του Σπύρου Μελά, το ένα για το 1909 και το άλλο για τους βαλκανικούς πολέμους. Τα βιβλία πουλιούνται χώρια από την εφημερίδα, προς 5,5 ευρώ το ένα. Αυτά τα δυο που αγόρασα είναι πολυσέλιδα, οπότε η τιμή είναι χαμηλή.

Το βιβλίο του Μελά για το 1909 είχε πρωτοδημοσιευτεί το 1957. Η νέα έκδοση έγινε σε μονοτονικό αλλά, κατά τα άλλα, μας πληροφορούν, τηρήθηκε απολύτως η ορθογραφία και η στίξη του πρωτοτύπου.

Η λύση αυτή είναι η πιο εύκολη και είναι σχετικά ανώδυνη όταν έχεις να εκδώσεις κείμενο του Μελά, όπου το πολύ κανένα «ξαίρω» να βρεθεί, δηλαδή δεν έχει τις περίεργες παλιότερες ορθογραφίες, όπως είνε, μεγαλείτερος, συνειθίζω, αφίνω που θα ξένιζαν τον αναγνώστη. Ωστόσο, η προσαρμογή του μονοτονικού δεν έγινε τέλεια. Για παράδειγμα, στη φράση να διορίσει βιβλιοφύλακα του Σουλτάνου το γυιο του Χασάν Χαλίν εφέντη (σελ. 103) θέλει τόνο στο «του», το ίδιο και η είχε πληροφορηθεί τα χαράματα ότι οι επαναστάτες του πήραν το σύνταγμα (σελ. 261).