Πόσα κόμματα υπάρχουν;

Το ερώτημα του τίτλου επιδέχεται πολλές απαντήσεις. Τι εννοούμε; Πόσα κόμματα υπάρχουν γενικά; Αμέτρητα. Πόσα κόμματα κατεβαίνουν στις εκλογές; Ήταν πενήντα, αλλά κόπηκαν για τυπικούς ή για ουσιαστικούς λόγους πεντέξι, του Κασιδιάρη και μερικά που απειλούσαν να κόψουν ψήφους από τη Νέα Δημοκρατία, κι έτσι έχουν απομείνει πάνω από σαράντα.

Αλλά όταν λέμε κόμμα δεν εννοούμε μόνο «τον πολιτικό οργανισμό που εκφράζει, προασπίζει και προωθεί τα συμφέροντα και τις απόψεις ορισμένου κοινωνικού συνόλου, τάξης ή ομάδας και έχει ως στόχο την κατάκτηση της εξουσίας» (ορισμός από το ΛΚΝ). Μπορεί επίσης να εννοούμε «σημείο στίξης (,) με το οποίο δηλώνουμε λογικό χωρισμό και μικρό σταμάτημα της φωνής στο εσωτερικό της περιόδου ή σε μεγάλες φράσεις».

Παρόλο που η οικογένειά μου ήταν  πολιτικοποιημένη, νομίζω ότι τα πρώτα κόμματα που έμαθα ήταν ακριβώς  τα σημεία στίξης -μάλιστα, στη δευτέρα δημοτικού (τόσο νωρίς που μου φαίνεται  περίεργο, αλλά επειδή θυμάμαι την κυρία Δανάη που μας έβαλε την άσκηση είμαι βέβαιος) η δασκάλα μάς είχε βάλει να μάθουμε απέξω τους κανόνες για το πότε μπαίνει κόμμα, και θυμάμαι πως ήταν μια σελίδα πυκνογραμμένη, με εξαιρέσεις και κόντρα εξαιρέσεις, οπότε πήγα στη γιαγιά μου και την έβαλα να με ακούει μέχρι που έμαθα να απαγγέλλω απέξω τη σελίδα  με τους κανόνες, αλλά βέβαια τους κανόνες δεν τους έμαθα. Ύστερα ήρθε η δικτατορία και απαγόρεψε τα κόμματα, οπότε δεν ασχοληθήκαμε πλέον με το θέμα.

Η λέξη «κόμμα» λοιπόν στα νέα ελληνικά έχει αυτές τις δύο βασικές σημασίες. Για την άρση της αμφισημίας, θα μπορούσαμε στην πρώτη περίπτωση να προσδιορίσουμε «πολιτικό κόμμα», αλλά στην πράξη τα συμφραζόμενα  ξεδιαλύνουν σχεδόν πάντα  το νόημα. Βέβαια, τον καιρό που ξέσπασε η κρίση  υπήρχε το λογοπαίγνιο, διπλό μάλιστα, ότι ένα λάθος κόμμα μπορεί να σου χαλάσει τη σύνταξη.

H λέξη κόμμα είναι αρχαία, και όπως συνήθως συμβαίνει άλλαξε κάμποσες σημασίες.

Το κόμμα ετυμολογείται βέβαια από το ρήμα κόπτω, και αρχικά σήμαινε την ανάγλυφη σφραγίδα πάνω στο νόμισμα και πιο γενικά την κοπή νομίσματος (χαλκίοις … κοπείσι τω κακίστω κόμματι, χάλκινα νομίσματα με ελεεινή κοπή, στους Βατράχους του Αριστοφάνη). Στη συνέχεια, η λέξη δήλωσε το κομμένο τμήμα και στην ελληνιστική εποχή το βραχύ μέλος πρότασης, ενώ στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε και για το σημείο στίξης που χρησίμευε για να χωρίσει το βραχύ μέλος της πρότασης.

Advertisement

Τα τρένα που φεύγουν

Οι νεκροί από το δυστύχημα στα Τέμπη έχουν φτάσει τους 57, αριθμός που δεν αποκλείεται να αυξηθεί αφού ακόμα βγάζουν διαμελισμένα πτώματα από τα πρώτα βαγόνια του επιβατικού τρένου. Στο φοβερό δυστύχημα αφιερώσαμε το χτεσινό μας άρθρο και κανονικά σήμερα θα έπρεπε να πούμε κάτι άλλο και ν’ αλλάξουμε παραστάσεις -θα έπρεπε, αλλά δεν είχα όρεξη να γράψω για κάποιο εντελώς άλλο θέμα.

Οπότε, σκέφτηκα μια μέση λύση: να μη γράψω πάλι για το δυστύχημα, αλλά να λεξιλογήσω για τον σιδηρόδρομο και τα τρένα, σήμερα που τελειώνει η βδομάδα και από Δευτέρα να ξεκινήσουμε την καινούργια βδομάδα με κάτι φρέσκο.

Για το τρένο και τον σιδηρόδρομο δεν έχουμε λεξιλογήσει, αν και έχουμε αφιερώσει ένα άρθρο, σχετικά πρόσφατα στην ορθογραφία της λέξης, δηλ. τραίνο ή τρένο, ενώ παλιότερα είχαμε φιλοξενήσει μια συνεργασία φίλου σιδηροδρομικού για το λεξιλόγιο του σιδηροδρόμου. Το άρθρο αυτό το θυμήθηκα χτες, που άκουσα στο ραδιόφωνο ότι, στο πλαίσιο της περικοπής θέσεων στον ΟΣΕ, καταργήθηκαν πριν από μερικά χρόνια θέσεις «πασαγιοφυλάκων» -και στο λεξιλόγιο που λέμε θα δείτε ότι «πασάγιο» είναι η ισόπεδη διάβαση.

Η λέξη «σιδηρόδρομος» εμφανίζεται στα ελληνικά ως μεταφραστικό δάνειο του γαλλ. chemin de fer, λένε τα λεξικά (υπάρχει και το όμοιο γερμανικό Eisenbahn). Στον Μπαμπινιώτη δίνεται χρονολογία εμφάνισης το 1833, μια πληροφορία αντλημένη από τον Κουμανούδη, ο οποίος σημειώνει ότι βρήκε τη λέξη στους Ελληνικούς κώδικες, που είναι μια συλλογή νομολογίας, στην έκδοση του 1833. Κάπως παράξενο το βλέπω να υπήρχε τόσο παλιός ελληνικός νόμος που να μνημονεύει τον σιδηρόδρομο, αλλά δεν μπορώ να το αποκλείσω. (Βέβαια, chemin de fer υπήρχε και πριν από την ατμομηχανή, στα ορυχεία, από τον 18ο αιώνα κιόλας).

Η παλαιότερη ανεύρεση της λέξης «σιδηρόδρομος» που βρήκα εγώ μέσω Google books χρονολογείται από το 1842, στο τεύχος Ιουλίου του περιοδικού «Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων» του 1842, πριν έρθει σιδηρόδρομος στην Ελλάδα.

Η εικόνα δείχνει ένα όρυγμα του «εκ Λισερπάλου εις Μαγκεστρίαν» σιδηροδρόμου. Μαγκεστρία είναι το Μάντσεστερ και Λισέρπαλον είναι περιέργως το Λίβερπουλ. Το «Όρος των Ελαιών» είναι το Olive Mount αγγλιστί, και υπάρχει άρθρο στη Βικιπαίδεια για το όρυγμα αυτό. Ελιές δεν υπάρχουν στο Λίβερπουλ απ’ όσο ξέρω, αλλά έτσι ονομαζόταν μια έπαυλη στην περιοχή.

Ο νόμος για τον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς ψηφίζεται το 1855. Ο Κουμανούδης στη Συναγωγή νέων λέξεων σημειώνει: Η λέξις ει και ένεκα του εν αυτή δρόμου ουχί κυριολεκτική, όμως εξενίκησεν εν τη κοινή, επειδή η οδός προ αιώνων είχεν εκλείψη από τα στόματα του λαού.

Προπαγάνδα και ενημέρωση

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 15 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.

Φρασεολογικά του ποδοσφαίρου

Μια και ξεκίνησε προχτές το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, δεν βλάφτει να βάλουμε ένα άρθρο ποδοσφαιρικού περιεχομένου. Θα μπορούσα να βάλω κάτι με προγνωστικά (το έχουμε ξανακάνει άλλωστε) ή με στοίχημα, αλλά, αν κρίνω από τον εαυτό μου, το ενδιαφέρον μου δεν είναι τόσο μεγάλο. Λείπει και η συμμετοχή της εθνικής ομάδας μας, είναι και ο κορονοϊός στη μέση.

Το φετινό τουρνουά είναι έτσι κι αλλιώς αξιοπερίεργο. Διοργανωνεται, για πρώτη φορά, σε 11 12 (νομίζω) χώρες, μια πρωτοτυπία που ήταν προγραμματισμένη εξαρχής. Κι έπειτα, ενώ είναι το EURO2020, διεξάγεται το 2021, αφού η κορόνα άφησε το στίγμα της κι εδώ. Το ίδιο αλλωστε θα γίνει και με τους Ολυμπιακούς αγώνες. Σε καμιά πενηνταριά χρόνια, να μου το θυμηθείτε, θα γίνονται ωραίες ερωτήσεις σε τρίβια για τις ετεροχρονισμένες αυτές διοργανώσεις.

Αφού η Ελλάδα δεν παίζει στο Γιούρο, εγώ θα υποστηρίζω γείτονες. Τη Γαλλία, το Βέλγιο και τη Βόρεια Μακεδονία δηλαδή. Θεωρώ φαβορί τη Γαλλία. Στα σχόλιά σας θα μας πείτε κι εσείς, αν θέλετε, τι προβλέπετε ή τι θα υποστηρίξετε.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Και πριν περάσουμε στα φρασεολογικά, να δούμε την ετυμολογία της λέξης.

Προφανώς πρόκειται για μεταφραστικό δάνειο, μεταφορά του αγγλικού football. Βέβαια, το τι λένε football διάφοροι αγγλόφωνοι λαοί είναι θέμα για ξεχωριστό άρθρο, οπότε δεν θα μας απασχολήσει σήμερα. Θυμίζω πάντως ότι ο φίλος μας ο ΣΠ έχει γράψει άρθρο για το «ποδόσφαιρο που παίζεται με τα χέρια«.

Χάρη στον Στέφανο Κουμανούδη και την πολύτιμη Συναγωγή του των νέων λέξεων, γνωρίζουμε με αρκετήν ακρίβεια πότε και πώς μπήκε η λέξη στη γλώσσα μας. Ο Κουμανούδης έχει στο λεξικό του το λήμμα: ποδόσφαιρα, η. Και γράφει: ποδόσφαιρα, η: όνομα παιγνίου. Ακρόπολις 7.7.1891 και Ημίφυλ. Ακρ. 5.2.1897. Το αυτό και ποδόσφαιρον. Αγγλιστί Football, εν Άστει 8.2.1895 και Πρωία 15.1.1897. Καταγράφει επίσης το λήμμα «ποδοσφαιρισμός» (17.3.1896) και το «ποδοσφαιρισταί» (24.1.1896).

Έχω απόψε ραντεβού

Άρχισε από χτες να λειτουργεί το λιανεμπόριο -αλλά με περιορισμούς. Ο πελάτης πρέπει να κλείσει ραντεβού με τον καταστηματάρχη, να στείλει sms στο 13032 (όχι πια στο 13033), ενώ (υποτίθεται ότι) έχει περιθώριο 3 ωρών για να ολοκληρώσει την επίσκεψη και την αγορά και να επιστρέψει σπίτι του.

Υποτίθεται. Πολύ αμφιβάλλω αν στην πραξη θα τηρηθούν αυτοί οι περιορισμοί -κι αν θα υπάρξει βούληση να ελεγχθεί στοιχειωδώς η τήρησή τους.

Όμως αυτό δεν είναι δική μας δουλειά, αν και στα σχόλια θα το συζητήσουμε και αυτό. Εμείς εδώ ως γνωστόν λεξιλογούμε -και σημερα θα λεξιλογήσουμε για το ραντεβού. Εδώ που τα λέμε, είναι περίεργο που τόσα χρόνια που εκπέμπει το ιστολόγιο δεν έχουμε ποτέ ασχοληθεί με την πολυσήμαντη αυτή λέξη -να που η πανδημία μάς έδωσε την ευκαιρία (αν και καλύτερα να έλειπε).

Ραντεβού λοιπόν είναι κατά τον ορισμό του λεξικού, «συνάντηση προσώπων που γίνεται ύστερα από προηγούμενη συνεννόηση». Αυτό ειναι το χαρακτηριστικό του ραντεβού: η εκ των προτέρων συνεννόηση. Δεν είναι τυχαία η συνάντηση: όταν κλείνουμε ή δίνουμε ραντεβού με ένα άλλο πρόσωπο συμφωνούμε τον τόπο της συνάντησης, την ημερομηνία και την ώρα της συνάντησης αλλά και τον σκοπό της.

Όμως η λέξη έχει μια πολύ ιδιαίτερη σημασία που κάνει τις καρδιές μας να χτυπάνε πιο έντονα, διότι βέβαια ραντεβού ειναι -και κυρίως ήταν- η συνάντηση δυο ανθρώπων με ερωτικό σκοπό. Ειδικά το πρώτο ραντεβού έχει μια φόρτιση εντελώς ξεχωριστή.

Εμπειρικά μπορώ να πω ότι το κατεξοχήν ραντεβού πριν από μισόν αιώνα ήταν το ερωτικό ραντεβού και στη συνέχεια αρχίσαμε να έχουμε ολοένα και περισσοτερο και επαγγελματικά ή ιατρικά ραντεβού, με πελάτες, με συνεργάτες, με τον οδοντίατρο ή στο κομμωτήριο. Πάντως η λέξη χρησιμοποιείται και σήμερα για την ερωτική συνάντηση -ενώ το υποκοριστικό, το ραντεβουδάκι, μόνο για ερωτικό σκοπό λέγεται.

Το ραντεβού είναι δάνειος όρος κι έτσι είναι λέξη άκλιτη. Το ότι σχηματίζει υποκοριστικό ελληνοπρεπώς είναι ένα στοιχείο που δείχνει την ενσωμάτωσή του στη γλώσσα μας. Δάνειο από τα γαλλικά βεβαίως, από τη φράση rendez-vous, που είναι προστακτική -αλλά προστακτική που έχει ουσιαστικοποιηθεί.

Αλτ και αλίμονο σε αμαξιτή οδό – του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη

Τις προάλλες η φίλη μας η Έφη έδωσε παραπομπή σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του φίλου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη στο ηλεπεριοδικό Ο Χάρτης.

Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο είχαμε παρουσιάσει, στις αρχές του χρόνου, το παρθενικό άρθρο του Χ.Χαραλαμπάκη στο πρώτο τεύχος της νέας περιόδου του Χάρτη. Ωστόσο, ο Χάρτης συνέχισε να ηλεκδίδεται, ο δε Χαραλαμπάκης συνεχίζει τα γλωσσικά του άρθρα, που μάλιστα έχουν πάρει τον γενικό τίτλο «Γλωσσολογικά και λεξικογραφικά». Στα άρθρα αυτά, ο κορυφαίος γλωσσολόγος κάνει κάτι πολύ ενδιαφέρον: παρουσιάζει σχολιασμένα τα σχόλια που είχε κάνει ο Στέφανος Κουμανουδης στην περίφημη Συναγωγή νέων λέξεων… πριν από εκατόν τόσα χρόνια.

Πράγματι, ο Κουμανούδης δεν αρκέστηκε στο να καταγράφει ξερά λέξεις που αποδελτίωνε από εφημερίδες και συγγράμματα. Κάθε τόσο, όχι τόσο συχνά που να καταντάνε περισπασμός αλλά αρκετά συχνά ώστε να γίνονται αισθητά, αφήνει τον εαυτό του ελεύθερο να κάνει γενικότερα γλωσσικά ή κοινωνικά σχόλια. Κάπου έχω μαζέψει μερικές τέτοιες «λεξικογραφικές ανάσες» και σκόπευα να τις κάνω άρθρο. Ο Χαραλαμπάκης κάνει κάτι πιο ουσιαστικό, παίρνει αυτά τα σχόλια ένα προς ένα και με αλφαβητική σειρά και τα σχολιάζει εκτενώς.

Στο προτελευταίο τεύχος του Χάρτη, ο Χ.Χ. δημοσιεύει το έβδομο άρθρο με «Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη». Το  μεταφέρω εδώ ολόκληρο και στο τέλος επιτρέπω στον εαυτό μου μια διόρθωση στον σοφό φίλο μου.

Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (7)

αλήμων ώ. Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος εν τω λεξικώ του της καθ’ ημάς Ελληνικής διαλέκτου, 1835 ούτως έγραψεν το κοινώς παρ’ ημίν γραφόμενον επίρ. αλλοίμονον, κρίνας αυτό παρεφθαρμένον εκ του εν τη Γαλεομαχία «Ιαλέμων ω» του Θεοδώρου Προδρόμου. Ούτω και εν τω Γαλλοελληνικώ λεξικώ του, 1856. – Αλλά πόσους έπεισεν;

*

Με τις τρεις τελευταίες λέξεις ο Κουμανούδης θέτει μια ρητορική ερώτηση η απάντηση της οποίας είναι ασυζητητί «Δεν έπεισε κανένα». Ο Βυζάντιος παραθέτει το παράδειγμα: Αλήμων ω εις εμένα τον ταλαίπωρον! με τα αρχαιοελληνικά ερμηνεύματα Οίμοι τω ταλαιπώρω!, ω τάλας! Στο λήμμα αλλοιμονώτερον, Ακρόπολις, 25 Μαΐου 1889, ο Κουμανούδης επαναλαμβάνει τα όσα γράφει στο αλήμων ω, χωρίς εσωτερική παραπομπή στο λήμμα αυτό. Γνωρίζει, επίσης, τη μη πιθανή ετυμολογία του Ν. Γ. Πολίτη (1898) από το ηλί ηλί, αλίμονο < αλί + μόνον.

 

Η ετυμολογία του επιφωνήματος αλίμονο –αυτή η ορθογράφηση, ως απλούστερη, έχει καθιερωθεί–, με μακρά παράδοση στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας, παραμένει αβέβαιη, όπως δείχνουν οι διαφορετικές ορθογραφικές αναπαραστάσεις της λέξης.^[1]
Με βάση τη στατιστική συχνότητα της μηχανής αναζήτησης Google (6 Ιουνίου 2019) παρουσιάζονται οι ακόλουθες μορφές: αλίμονο (459.000 παραδείγματα), αλλοίμονο (109.000), αλοίμονο (36.000), αλλίμονο (7.110), αλήμονο (459), αλλήμονο (160), αλλείμονο (9), αλείμονο (5). Στο Ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, λήμμα αλλοίμονο, με την μη πειστική αναγωγή στο αρχαίο ἀλλ’ οἴμοι, καταγράφονται 35 μορφολογικοί τύποι, όπως αγλοίμονο αϊλοίμονο και αλοίσμονο από την Κρήτη, αλλοί, ναλλοί και ναϊλλοί από τον Πόντο κ.ά. Το αλλοί στην ουσία είναι το αλί (βλ. αλί και τρισαλί), ήδη μεσαιωνικό, το οποίο σε όλα τα λεξικά καταγράφεται ως χωριστό λήμμα. Το επιφώνημα αλλοιμονάκι αναπτύσσεται στο Ιστορικό λεξικό ως αυτόνομο λήμμα, ενώ πρόκειται για ευκαιριακό σχηματισμό που εξυπηρετεί μετρικές ανάγκες.^[2] Για τα επώνυμα Αλλοίμονος και Αλλοιμονάκις, με απωσιώπηση των απλούστερων ορθογραφήσεων Αλίμονος και Αλιμονάκης, παραθέτει ενδιαφέροντα στοιχεία ο Δικαίος Βαγιακάκος.^[3]

Σχόλιο Ν.Σ.: Για το αλίμονο και την ορθογραφία του έχουμε γράψει και στο ιστολόγιο. Για την υποσημ. 2 έχω μια επισήμανση στο τέλος.

*

αλτ! … Κανονισμός ασκήσεων πεζικού, 1876. – Μιχαήλ Ν. Δαμιράλης εν μεταφράσει του Σαιξπηρείου Άμλετ, 1890. – Ακρόπολις 11 Φεβρουαρίου 1895. – Ηναγκάσθην δυστυχώς να καταχωρίσω εδώ και την ακράτως ξένην ταύτην λέξιν, επειδή λόγιοι την κατεδέχθησαν και την εισήγαγον όχι μόνον εις τον στρατόν ως κέλευσμα, αλλά και άλλως και εις τα ποιήματα. Το στάσου, ή στάσ’, δεν τους ήρεσεν.

*

Ενδιαφέρουσα είναι η υπόρρητη θέση του Κουμανούδη ότι το ξενικό επιφώνημα είναι ανεκτό ως στρατιωτικό κέλευσμα. Πράγματι με τη σημασία αυτή αποτελεί διεθνισμό. Ξεκίνησε ως γερμανισμός: προστακτική halt του ρήματος halten «σταματώ» με επιφωνηματική σημασία. Το ιταλικό alt είναι γνωστό από το 1482. Στη γαλλική, απ’ όπου εισήλθε στη γλώσσα μας, και στην αγγλική ως halt, μαρτυρείται το επιφώνημα halte! ως στρατιωτικός όρος από το 1636. Το Λεξικό Δημητράκου ετυμολογεί το αλτ αόριστα από το γερμανικό halten και το ερμηνεύει με το αρχαϊστικό «στήθι ή στήτε». Τα συνώνυμα «ακίνητος», «σταμάτησε», «στάσου», «στοπ» δεν εναλλάσσονται κατά το δοκούν. Μπορεί να πει κάποιος σε έναν που δεν είναι στρατιώτης αλτ! με την απειλητική σημασία «ακίνητος!» ή χαριεντιζόμενος, δεν ταυτίζεται όμως υφολογικά με το στάσου! Θα ήταν γελοίο να αντικατασταθεί αυτή η προστακτική με το αλτ στο εξαιρετικό λ.χ. στιχούργημα του Άκου Δασκαλόπουλου (1937-1998), μελοποιημένο από τον Μίμη Πλέσσα, Κορίτσι στάσου να σου πω/στάσου λιγάκι./Δεν βλέπεις πόσο σ’ αγαπώ/χελιδονάκι.
Το γαλλικό halte έλαβε μεταφορική σημασία και ταυτίστηκε με το stop: Dire halte à la guerre. (Πείτε στοπ στον πόλεμο). Χρησιμοποιείται, επίσης, σε ελλειπτικές προτάσεις: Halte aux essais nucléaires! (στοπ στις πυρηνικές δοκιμές). Αντίστοιχη σημασιολογική εξέλιξη, έστω και σε περιορισμένη χρήση, παρουσιάζει το αλτ.^[4]
Τα μονοσύλλαβα αλτ και στοπ προσφέρονται για προτάσεις-συνθήματα: αλτ (= τέρμα) στη φοροδιαφυγή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γραφικές απεικονίσεις: «Διαστ-ΑΛΤ(!)-ικά». Διασταλτική ερμηνεία του άρθρου 16 του Συντάγματος που απαγορεύει τη σύσταση ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Με σαφή προειδοποίηση να σταματήσει η προσπάθεια κατάργησης του δημόσιου και δωρεάν χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης.^[5]
Αξιοπρόσεκτα είναι και ορισμένα ακρωνύμια τα οποία αποτελούν πια παρελθόν, αφού η γλώσσσα και η κοινωνία αλλάζουν διαρκώς. ΑΛΤ σημαίνει Αποκλειστικές Λωρίδες Ταξί.^[6] Κατά τις λεωφορειολωρίδες και τις αποκλειστικές λωρίδες λεωφορείων (ΑΛΛ) σχηματίστηκε ad hoc ένα άτυπο, αλλά υπαρκτό ακρωνύμιο. Το 1998 δημιουργήθηκε η ομάδας της Άμεσης Δράσης «ΑΛΤ» που σημαίνει Αντιμετώπιση Ληστειών Τραπεζών. Μόλις διαλύθηκε η ομάδα, εξαφανίστηκε και το ακρωνύμιο.
Ο Κουμανούδης δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η μικρή αυτή λέξη όχι μόνο θα παγιωνόταν στο στρατιωτικό λεξιλόγιο, αλλά θα αποκτούσε και άλλες χρήσεις.
Από το 1981 μπήκε ένα καινούργιο αλτ στη ζωή μας που έχει σχέση με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Λημματογραφήθηκε πρώτη φορά στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Πρόκειται για το αμερικανικό alt(ernate key), πλήκτρο που μπορεί να πατηθεί μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλο για την εκτέλεση εναλλακτικής λειτουργίας.

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Την Παρασκευή που μας πέρασε ήμουν προσκαλεσμένος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης για να δώσω μια διάλεξη στους φοιτητές του Μεταπτυχιακού «Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία. Διδακτική της Γλώσσας». Νομίζω πως η διάλεξη πήγε πολύ καλά, κυρίως όσον αφορά την προσέλευση και τη συμμετοχή των φοιτητών, παρόλο που ήταν στο τέλος της εβδομάδας, απόγευμα Παρασκευής.

Στην ομιλία μου ασχολήθηκα με ένα θέμα που το έχω επανειλημμένα θίξει στο ιστολόγιο, αλλά δεν του έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο: τη χρονολόγηση της πρώτης εμφάνισης λέξεων. Ενδεικτικός είναι και ο τίτλος της ομιλίας: Τα ληξιαρχεία της γλώσσας: Αναζητώντας την πρώτη εμφάνιση λέξεων και φράσεων.

Τα περισσότερα παραδείγματα που ανέφερα τα έχουμε συζητήσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά όχι κάτω από αυτή τη σκοπιά.

Δυστυχώς, από δικη μου αμέλεια δεν ηχογραφήθηκε η ομιλία κι έτσι θα αρκεστούμε στο γραπτό κείμενο -από το οποίο βέβαια ξέφυγα μερικές φορές. Δεν θα παραθέσω ολόκληρο το κείμενο αλλά περίπου τα δύο τρίτα του, που αφορούν τη χρονολόγηση λέξεων. Αφήνω δηλαδή απέξω τη χρονολόγηση φράσεων, που είναι θέμα πιο γνωστό στους αναγνώστες του ιστολογίου, καθώς και τον επίλογο της ομιλίας -η οποία έτσι εμφανίζεται να τελειώνει απότομα.

Τη φωτογραφία την έβγαλε φίλος του ιστολογίου -πριν αρχίσει η ομιλία, να εξηγούμαστε.

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Καλησπέρα σας, θέλω να ευχαριστήσω το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και την κυρία Ευγενία Μαγουλά για την τιμητική πρόσκληση που μου έκαναν να με προσκαλέσουν να μιλήσω απόψε στο μεταπτυχιακό σας, και σας ευχαριστώ κι εσάς που μου κάνατε την τιμή να έρθετε εδώ.

Οι βουλεύτριες που ενοχλούν

Υπάρχει μια ομάδα στο Φέισμπουκ, που λέγεται ΠΟΙΝΑΚΕΙΔΑΙΣ ΚΕ ΑΙΠΗΓΡΑΦΑΙΣ· από τον εξεζητημένα υπερανορθόγραφο τίτλο της θα μαντέψατε ίσως ότι έχει ως αντικείμενο τις αξιοπερίεργες, ανορθόγραφες, κακογραμμένες και αστείες επιγραφές και πινακίδες, που τέτοιες βάζουμε κι εμείς συχνά στα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας.

Βέβαια, δεν έχουν όλοι την ίδια άποψη για το τι είναι «λανθασμένο» ή αξιοπερίεργο ή εξωφρενικό. Κι αυτό φάνηκε τις προάλλες, όταν ένα μέλος ανάρτησε την πιο κάτω φωτογραφία, οθονιά (σκρίνσοτ, ελληνιστί) από εκπομπή της ΕΡΤ.

 

Συνόδεψε την εικόνα με το εξής σύντομο και έμμεσα αρνητικό σχόλιο: Ο βουλευτής, η βουλεύτρια!!!
Τι πληρώνουμε εκεί στην ερτ;;;;

Προσωπικά, το συγκεκριμένο σουπεράκι το βρίσκω εξαιρετικά εύστοχο, διότι δείχνει καθαρά την υπεροχή του έμφυλου τύπου σε σχέση με τον επίκοινο. Αν δεν θέλαμε έμφυλο τύπο, βουλεύτριες ή βουλευτίνες, θα έπρεπε να γραφτεί το κωμικό «Γυναίκες βουλευτές Αυστραλίας».

Αν έχετε περιέργεια και είστε γραμμένοι στο Φέισμπουκ, τη συζήτηση μπορείτε να την παρακολουθήσετε εδώ. Όπως θα δείτε, υπήρξαν πολλοί που χλεύασαν τον όρο (και την ΕΡΤ) αλλά και αρκετοί που τον υπερασπίστηκαν, δυο-τρεις μάλιστα έφεραν ως τεκμηρίωση παλιότερα άρθρα του ιστολογίου (καμαρώνω). Αυτοί που «κοινοποίησαν» την αρχική ανάρτηση ήταν ομόθυμα αρνητικοί, με «επιχειρήματα» όπως (κοπιπαστώνω):

Ὁ βουλευτής, ἡ βουλεύτρια, τὸ βουλευτὸ (γιὰ τὸ Jason-Ἀντιγόνη ποὺ σύντομα θὰ ἐκλεγεῖ βουλευτὴς)… Τί νούμερα ἔχουν μαζευτεῖ ἐκεῖ στήν ΕΡΤ;

Όταν οι συμμαθητές του αλ6 πιάνουν δουλειά στην ΕΡΤ με απολυτήριο νηπιαγωγείου…

Η μαλακία πάει σύννεφο εκεί στην ΕΡΤ. ΚΛΕΙΣΤΕ ΤΟ ΜΠΟΥΡΔΕΛΟ ΤΗΣ ΕΡΤ ΤΩΡΑ

Είναι φανερό πως στα συγκεκριμένα σχόλια, η απόρριψη του όρου «βουλεύτρια» από κάποιους συμφύρεται με την ιδεολογική-πολιτική αντίθεση προς την αριστερά, την παρούσα κυβέρνηση ή την ΕΡΤ ως υλοποίηση της δημόσιας τηλεόρασης.

Παρόλο που είναι ενδεικτική αυτή η διαπλοκή, καλό θα είναι να αποσυνδέσουμε τις ενστάσεις προς την ΕΡΤ και να εστιαστούμε στον όρο «βουλεύτρια» και στους λόγους για τους οποίους ενοχλεί. Φυσικά, επειδή έχω ξαναγράψει για το θέμα, και πάνω από μία φορά, σε κάποιο βαθμό θα επαναλάβω πράγματα που έχω ήδη πει. Δεν πειράζει.

Όπως ξέρουμε, στην Ελλάδα οι γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα να εκλέγονται στη Βουλή το 1952-πρώτη εκλέχτηκε, τον Ιανουάριο του 1953, η Ελένη Σκούρα, σε αναπληρωματική εκλογή στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης. Τότε τέθηκε και επίσημα το πρόβλημα του θηλυκού τύπου της λέξης «βουλευτής», αν και ανεπίσημα είχε τεθεί ήδη από τον προηγούμενο αιώνα -διότι, βέβαια, μπορεί να μην υπήρχαν γυναίκες στη Βουλή των Ελλήνων όμως σχετικές συζητήσεις γίνονταν από νωρίτερα, ενώ και σε άλλες χώρες υπήρχαν γυναίκες στο σχετικό αξίωμα.

Μαξιλάρι μετά τα μνημόνια

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στο πρώτο τους φύλλο μετά την καλοκαιρινή ανάπαυλα. Για το λόγο αυτό, κατ’ εξαίρεση, δημοσιεύτηκε τη δεύτερη Κυριακή του μήνα αντί για την πρώτη.

Κάποια κομμάτια του άρθρου είναι παρμένα από πρόσφατο άρθρο του ιστολογίου, αλλά το δεύτερο μισό είναι καινούργιο. Εδώ προσθέτω κάποια επιπλέον στοιχεία που δεν χώρεσαν στο έντυπο άρθρο, το οποίο όπως έχουμε πει έχει περιορισμό στην έκτασή του. Την εικόνα που συνοδεύει το άρθρο τη διάλεξα τώρα από ιστότοπο ειδών σπιτιού και δεν κρύβει κάποιο πολιτικό ή άλλο υπονοούμενο.

Ήρθε ο Σεπτέμβριος, επέστρεψαν τα Ενθέματα στην κυριακάτικη Αυγή, επανέρχεται και η στήλη μας, κατ’ εξαίρεση τη δεύτερη Κυριακή τούτου του μήνα. Δεν ήταν εύκολο το καλοκαίρι που πέρασε, με τις φονικές πυρκαγιές στο Μάτι, όμως η στήλη λεξιλογεί κι έτσι σήμερα θα ανασκοπήσουμε λέξεις που ακούστηκαν στο δίμηνο που πέρασε από το προηγούμενο άρθρο μας.

Στις 21 Αυγούστου η Ελλάδα βγήκε από τα προγράμματα οικονομικής βοήθειας, κοινώς «βγήκε από τα μνημόνια», όπως ονομάστηκε η περίοδος από τον Μάιο του 2010 μέχρι σήμερα, μια περίοδος πρωτοφανούς δημοσιονομικής προσαρμογής που άφησε βαθύ και οδυνηρό αποτύπωμα στη ζωή της συντριπτικής πλειοψηφίας των Ελλήνων.

Να θυμίσουμε λοιπόν ότι το μνημόνιο, που βέβαια ετυμολογείται από τη μνήμη, ως λέξη υπάρχει μεν από την ελληνιστική εποχή αλλά είναι σπανιότατη -απαντά μόνο σε παπύρους και σημαίνει την επίσημη καταγραφή των αρχών του τόπου. Η λέξη προέρχεται ασφαλώς από τον μνήμονα, λέξη που, πέρα από την προφανή σημασία του ανθρώπου με καλό μνημονικό, δηλώνει και τον αρχειοφύλακα σε πολλές περιοχές από την ελληνιστική περίοδο και έπειτα, ενώ το αρχειοφυλακείο λέγεται μνημονείον.

Τα γλωσσικά ληξιαρχεία και το Ιστορικό Λεξικό

Την περασμένη βδομάδα είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο για τον νέο τόμο του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών και συζητήσαμε για το σημαντικό αυτό λεξικό, που παραμένει ελάχιστα γνωστό στο ευρύτερο κοινό, ή ακόμα και στο κοινό που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα. Σαν αναπληροφόρηση στο άρθρο, είχα τη χαρά να λάβω ένα ηλεμήνυμα από τη γλωσσολόγο Ιώ Μανωλέσσου και αποφάσισα να μην το εντάξω στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου, όπου δεν θα είχε την προσοχή που του αξίζει, αλλά να το δημοσιεύσω σε ξεχωριστό άρθρο, το σημερινό.

Η κ. Μανωλέσσου ανήκει στην ομάδα των συντακτών του ΙΛΝΕ, αλλά φυσικά τα όσα γράφει δεν τα γράφει ως εκπρόσωπος των συντακτών του λεξικού, ή πολύ περισσότερο της Ακαδημίας -αποτελούν τον δικό της προβληματισμό και τη συμβολή στη συζήτηση που ξεκίνησε με το προηγούμενο άρθρο μου, με βάση και την εμπειρία που έχει. Θα παραθέσω τα σχόλιά της αυτολεξεί, θα σχολιάσω όμως με τη σειρά μου κάποια πράγματα στο τέλος.

Μου γράφει η κ. Μανωλέσσου:

Αγαπητέ κ. Σαραντάκο,

Με πολλή χαρά διάβασα την ανάρτησή σας με την οποία ανακοινώνετε στο ευρύτερο κοινό την έκδοση του νέου τόμου του Ιστορικού Λεξικού, καθώς και τα θετικά σας σχόλια για την συνεισφορά του έργου στην ελληνική λεξικογραφία. Η γνώμη σας, ως ενός ανθρώπου που έχει σκύψει για χρόνια πάνω στη γλώσσα μας, είναι ιδιαίτερα πολύτιμη.

Υπάρχουν ορισμένα σημεία στην ανάρτησή σας τα οποία θα ήθελα να σχολιάσω.

Το πρώτο είναι η καθ’ όλα λογική και σωστή παρότρυνσή σας «αξίζει να μελετηθεί από την Ακαδημία Αθηνών η διάθεση του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή -τόσο του Ιστορικού όσο και του Χρηστικού». Θα ήταν καλό να γίνει γνωστό στο ελληνικό κοινό ότι όσον αφορά το Ιστορικό Λεξικό αυτό έχει ΗΔΗ ΓΙΝΕΙ. Χάρη στο μείζον ερευνητικό πρόγραμμα «Προβολή του έργου των Ερευνητικών Κέντρων της Ακαδημίας Αθηνών», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ψηφιακή Σύγκλιση στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, οι προηγούμενοι τόμοι του ΙΛΝΕ είναι πλέον ελεύθερα προσβάσιμοι στο διαδίκτυο από το Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών.

Το φλερτ, το κόρτε, η εργολαβία

Συνεχίζοντας από το χτεσινό άρθρο κινούμαστε και πάλι σε κλίμα ερωτικό, μια και αύριο έχουμε τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου. Επειδή όμως εμείς στο ιστολόγιο αύριο έχουμε τους Αριμασπούς, το σχετικό με τη γιορτή των ερωτευμένων άρθρο μπαίνει σήμερα.

Οι τρεις λέξεις του τίτλου είναι τρεις όροι για την ερωτοτροπία, την εκδήλωση της ερωτικής συμπάθειας, όπως γινόταν σε κάπως παλιότερες εποχές, όπου την πρωτοβουλία για την εκδήλωση την είχε αποκλειστικά ή σχεδόν ο άντρας. Και οι τρεις όροι τα έχουν τα χρονάκια τους, αλλά ο πρώτος, το φλερτ, χρησιμοποιείται πολύ και σήμερα, ενώ οι άλλοι δυο έχουν πια παλιώσει.

Περισσότερο βέβαια έχει παλιώσει η εργολαβία, η οποία τον 19ο αιώνα σήμαινε τόσο το φλερτάρισμα όσο και την ερωτική σχέση. Από τα τρία μεγάλα λεξικά μας, μόνο το ΛΚΝ αναφέρει ακόμα τη σημασία «ερωτική σχέση», σημειώνοντας ότι είναι «παρωχημένη» ενώ και στο λήμμα εργολάβος παραθέτει, επίσης ως ‘παρωχημένη’, τη σημασία «εραστής».

Για παράδειγμα, στην Μετανάστι του Παπαδιαμάντη, διαβάζουμε:

-Και είναι πολύ ωραία προς τούτοις, και εις αυτήν την ηλικίαν αι νέαι είναι επικίνδυνοι.
-Λοιπόν θα είπης;
-Και τας πολιορκούν πολλοί εργολάβοι.

Να σημειωθεί και ο λαϊκότερος τύπος «αργολαβία». Πάλι από τον Παπαδιαμάντη και το διήγημα «Απόλαυσις στη γειτονιά» με καταγραφή κουτσομπολιού:

Εκείνη εκοίταζε πολλούς· είχε αργολάβους. Έκανε αργολαβίες με το μεροκάματο.

Εργολάβοι βέβαια είναι και τα γλυκά, και η σχέση ανάμεσα στους εργολάβους-εραστές και τους εργολάβους-γλυκά μάς είχε απασχολήσει παλιότερα στο ιστολόγιο (δείτε εδώ τα σχόλια από 204 και μετά) αλλά και στη Λεξιλογία. Θα προσπεράσω το ακανθώδες ερώτημα, αν το γλύκισμα «εργολάβοι» είναι αυτό που λέγεται και «μακαρόν», διότι δεν ξέρω την απάντηση. Πάντως, δεν ισχυει αυτό που έχει γραφτεί, ότι το γλύκισμα πήρε την ονομασία του επειδή προσφερόταν ως τρατάρισμα όταν υπογράφονταν τα συμβολαια της αντιπαροχής στη δεκαετία του ’60 ανάμεσα στους  ιδιοκτήτες και τον εργολάβο, διότι γλύκισμα με την ονομασία αυτή υπήρχε από τον 19ο αιώνα στην Αθήνα.

Στη «Συναγωγή νέων λέξεων», το 1900, ο Στέφανος Κουμανούδης καταγράφει τη λέξη «εργολάβος» με ερωτική σημασία ήδη σε κείμενο του 1867, σημειώνοντας ότι η νέα αυτή σημασία έχει ηλικία μερικές δεκαετίες, ενώ εδώ και μερικές δεκαετίες έχουν επίσης ονομαστεί «εργολάβοι» κάποια γλυκίσματα.

Γιατί ονομάστηκε «εργολαβία» η ερωτική πολιορκία, το φλερτάρισμα, και «εργολάβος» ο επίδοξος εραστής ή ο εραστής; Ο Κουμανούδης παραθέτει εξήγηση που δόθηκε το 1889 στο Δελτίον της Εστίας, ότι γύρω στο 1855 κάποιοι νεαροί κομψευόμενοι συχνοπερνούσαν κάτω από τα παραθύρια μιας κοπέλας και, όταν τους ζήτησαν το λόγο, απάντησαν ότι έχουν πάρει εργολαβία τον δρόμο -κι επειδή έγινε επεισόδιο, και δίκη, η σημασία αυτή της λέξης στέριωσε. Ο ίδιος ο Κουμανούδης, χωρίς να απορρίπτει την εξήγηση, σημειώνει ότι δεν έχει ακούσει τέτοιο επεισόδιο, παρόλο που κατοικεί μισόν αιώνα στην Αθήνα.

Να μη σταθούμε στο συγκεκριμένο επεισόδιο, δεν το έχουμε ανάγκη για να γεννηθεί η φράση, μας αρκεί η γενική εικόνα. Ο εργολάβος που έχει αναλάβει μια δουλειά, περνάει καθημερινά από τον τόπο των εργασιών για να τις ελέγχει. Έτσι, ο νέος που αγαπούσε μια κόρη και περνούσε καθημερινά από το σπίτι της, κάτι που γινόταν βέβαια αντιληπτό και στους γείτονες, είναι πολύ λογικό να ονομάστηκε ειρωνικά ‘εργολάβος’ από τη γειτονιά και να έλεγαν στο πέρασμά του ότι «έχει εργολαβία».

Γιατί το γλύκισμα ονομάστηκε έτσι, δεν το ξέρω. Να τα πρόσφεραν οι ‘εργολάβοι’ (εραστές) όταν επιτέλους προχωρούσαν σε επίσκεψη στο σπίτι της Δουλτσινέας τους; Δεν το βρίσκω πιθανό. Σημειώνω πάντως ότι και οι δυο σημασίες (εργολάβοι-εραστές και εργολάβοι-γλυκά) παρουσιάζονται περίπου την ίδια εποχή, αν πιστέψουμε τον Κουμανούδη.

Πάμε τώρα στο κόρτε, λέξη η οποία ολοφάνερα είναι δάνειο. Είναι δάνειο από τα ιταλικά, όπου fare la corte σημαίνει ‘ερωτοτροπώ, φλερτάρω’ ίδια όπως και η γαλλική faire la cour.

Στα ιταλικά corte είναι η αυλή -αλλά και η Αυλή, και παρόμοια το cour στα γαλλικά. Κι επειδή στις αυλές των παλατιών οι αυλικοί συνομιλούσαν με λόγια ευγενικά και με πολλές περικοκλάδες, η έκφραση far la corte, από την αρχική σημασία «μιλάω όπως οι αυλικοί, μιλάω ευγενικά» πήρε τελικά τη σημασία «φλερτάρω» και πέρασε έτσι και στα ελληνικά.

Να πούμε εδώ σε παρένθεση ότι η σύνδεση ανάμεσα στις αυλές των ευγενών και στους καλούς τρόπους υπάρχει σε πολλές γλώσσες. Στα γερμανικά, Hof είναι η αυλή και höflich σημαίνει «ευγενικά», ενω από εκεί (μέσω των μεσαιωνικών hofesch, hübesch) προέρχεται και το hübsch = όμορφος. Αλλά και στα αγγλικά court (η αυλή) ως ρήμα σημαίνει ‘ερωτοτροπώ’ και courteous είναι ο ευγενικός.

Στα ελληνικά είπαμε κόρτε, κορτάρω το ρήμα και κορτάκιας αυτός που κορτάρει συχνά και πολύ, που φλερτάρει συνεχώς, με τη μία και με την άλλη. Η χροιά είναι σαφώς αρνητική, όπως και στις περισσότερες λέξεις που έχουν το επίθημα -άκιας.

Στον Υμνούμενο, το διάσημο επιθεωρησιακό νούμερο του Π. Κυριακού που το έχουμε παρουσιάσει κι εδώ, κορτάκηδες θεωρούνται οι Σμυρνιοί. Οι μάγκες, πάλι, δεν θα είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τους κομψευόμενους και παρφουμαρισμένους κορτάκηδες -οι «Πέντε μάγκες» του Γιοβάν Τσαούς, όταν παραπονιούνται στον τεκετζή που τους έδωσε να φουμάρουν νοθευμένο πράμα, του λένε «εσύ νόμισες πως έχεις τίποτα κορτάκηδες».

Αν έχει εμφανίσεις η λέξη «κόρτε» στο ρεμπέτικο τραγούδι δεν ξέρω, αρμοδιότερος γι’ αυτό το θέμα είναι, αν μη τι άλλο λόγω… χρηστωνύμου, ο φίλος μας ο Κόρτο!

Οι μάγκες, είπαμε, δεν είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τους κορτάκηδες, αλλά ένας Γιάννης Μάγκας (μάλλον ψευδώνυμο) έβγαζε το Κόρτε. Κόρτε ονομαζόταν ένα «τολμηρό» περιοδικό που έβγαινε στις αρχές του 20ού αιώνα, που δημοσίευε γελοιογραφίες με ημίγυμνες καλλονές, πονηρά ανέκδοτα, ερωτικά διηγηματάκια κτλ. Ιδού ένα εξώφυλλο του 1904:

Την ίδια όμως περίοδο εκδιδόταν κι άλλο ένα περιοδικό, στο ίδιο σχήμα και με την ίδια ακριβώς ύλη, το Φλερτ, κι έτσι περνάμε στην τρίτη λέξη μας.

Το φλερτ είναι δάνειο από τα αγγλικά, flirt. Παλιότερα είχα διαβάσει ότι η αγγλική λέξη προέρχεται από το παλιό γαλλικό ρήμα fleureter (πετάω από λουλούδι σε λουλούδι / λέω γλυκόλογα). Κατά τους ετυμολόγους, το flirt, που είχε αρχική σημασία ‘μορφάζω, κάνω απότομες κινήσεις’ μπορεί να είναι εκφραστική λέξη ηχομιμητικής αρχής, αλλά στη διαμόρφωση της σημασίας ‘ερωτοτροπώ’ μπορεί πράγματι να έπαιξε ρόλο η γαλλική λέξη.

Κλείνοντας σημειώνω και την έκφραση «κάνω τον έρωτα», η οποία σε κείμενα του 19ου αιώνα και παλιότερα σήμαινε, ακριβώς, ερωτοτροπώ -το ίδιο όπως και το ιταλικό fare all’amore. Βέβαια, ο Σεφέρης και ο Θεοτοκάς, και άλλοι της ίδιας γενιάς, έγραφαν «κάνω τον έρωτα» εννοώντας τη σεξουαλική πράξη, αυτό που λέγαμε στη δική μου εποχή «κάνω έρωτα», αλλά παλιότερα δεν ήταν έτσι.

Για παράδειγμα, η Λιαλιώ, η Νοσταλγός του Παπαδιαμάντη, λέει «Αν ήθελα να κάμω τον έρωτα, το σιγουρότερο θα ήτο να μένω σιμά στον μπαρμπα-Μοναχάκη» -προφανώς εννοεί «να φλερτάρω».

Ακόμα πιο καθαρά, στον Υπάλληλο του Χουρμούζη, υπάρχει ο διάλογος:

— Την αλήθεια πες μας, σα φίλος· πόσος καιρός είναι οπού κάμετε τον έρωτα.

— Σχεδόν σχεδόν δύο χρόνια· από τον καιρό όμως οπού αρχίσαμε την αλληλογραφία είναι χρόνος.

Κάνουν τον έρωτα (δηλαδή θα άλλαζαν ματιές στο σεργιάνι) δυο χρόνια, αλλά μόνο ένα χρόνο άρχισαν και να αλληλογραφούν. Αν και στις μέρες μας η διαδικασία έχει επιταχυνθεί πολύ.

 

 

Γρίπη εποχική, εποχιακή και μη

Διαβάζω ότι έφτασαν τους 56 οι νεκροί από τη γρίπη, που βρίσκεται σε κορύφωση εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών και του συγχρωτισμού σε κλειστό χώρο. Στο δημοσίευμα, η γρίπη αυτή χαρακτηρίζεται εποχική, δηλαδή δεν πρόκειται για κάποια επιδημία, όπως η διαβόητη γρίπη του 1918 που τόσα εκατομμύρια θέρισε ή η πρόσφατη επιδημία του 2009·

Και επειδή εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι υπάρχουν και οι δυο τύποι, εποχικός και εποχιακός (π.χ. εποχιακοί εργαζόμενοι). Από τα τρία λεξικά μας, το ΛΚΝ και το Χρηστικό καταγράφουν πρώτο το «εποχιακός» και δεύτερο το «εποχικός» (που δείχνει μιαν ελαφρά προτίμηση), ενώ αντίθετα ο Μπαμπινιώτης καταγράφει πρώτο το «εποχικός» και το «εποχιακός» το θεωρεί εσφαλμένο, επειδή η μετοχή δίνει το μετοχικό και η κατοχή το κατοχικό (π.χ. δάνειο). Ωστόσο, στη χρήση πιο πολύ λέμε «εποχιακός».

Επειδή χτες ταξίδευα και δεν προλαβαίνω να γράψω φρέσκο άρθρο, εκμεταλλεύομαι τη συγκυρία και ανεβάζω ένα παλιό μου άρθρο που το είχα γράψει τους πρώτους μήνες ζωής του ιστολογίου, τον Μάιο του 2009, όταν είχε έρθει στην Ευρώπη η μεξικανική γρίπη ή γρίπη των χοίρων που τη λέγανε. Πιο σωστά, ανεβάζω την ξαναδουλεμένη μορφή του άρθρου, όπως τη συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία, και προσθέτω και καναδυό πράγματα ακόμα. Ωστόσο, δεν επικαιροποιώ τις αναφορές του άρθρου.

Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, η πρόσφατη επιδημία της γρίπης παίρνει παγκόσμιες διαστάσεις και αρχίζουμε να μιλάμε για πανδημία. Μην μπορώντας να μαντέψω πώς θα καταλήξει, αντί να πιθανολογήσω χωρίς καμιά βάση, προτίμησα να λεξιλογήσω. Αν μάλιστα σκεφτούμε πως μια από τις πρώτες αποφάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν να επιμείνει να μην αποκαλούμε «γρίπη των χοίρων» τη νέα παραλλαγή της ασθένειας, ούτε «μεξικάνικη γρίπη», αλλά γρίπη Α, ίσως και η δική μου ενασχόληση με τις λέξεις και τα ονόματα να μην είναι τόσο παράταιρη.

Η ‘γρίπη’ είναι λέξη δάνεια· τα λεξικά θα μας πουν ότι προέρχεται από το γαλλικό grippe, από το ρήμα gripper που θα πει «αρπάζω» και που έχει γερμανική προέλευση. Οι αγγλομαθείς θα αναγνωρίσουν το αγγλικό grip, οι γερμανομαθείς το γερμανικό greifen, που και τα δυο σημαίνουν «αρπάζω, πιάνω».

Της κινητικότητας

Κάθε χρόνο, μέσα στον Δεκέμβρη, το ιστολόγιο διοργανώνει μια ψηφοφορία για τις Λέξεις της χρονιάς (εδώ, τα αποτελέσματα της τελευταίας ψηφοφορίας), με τις λέξεις που ακούστηκαν πολύ μέσα στη χρονιά που πέρασε, ή και που πλάστηκαν μέσα στη χρονιά ή τέλος πάντων πήραν νέο νόημα. Χωρίς να θέλω να προκαταλάβω τη φετινή ανάλογη διαδικασία, έχουμε άλλωστε πολύν καιρό ως τότε, πιστεύω πως μια από τις λέξεις που θα μπουν στην τελική ψηφοφορία για φέτος θα είναι και η κινητικότητα, που τόσο ακούγεται τον τελευταίο καιρό σε σχέση με τις περικοπές θέσεων εργασίας στον δημόσιο τομέα.

Φυσικά, η λέξη «κινητικότητα» δεν είναι καινούργια -σύμφωνα με τη Συναγωγή Νέων Λέξεων του Στέφ. Κουμανούδη, καταγράφεται πρώτη φορά το 1858. Να κάνω μια παρένθεση. Ο Κουμανούδης επί δεκαετίες κατέγραφε όποια νέα λέξη συναντούσε στα διαβάσματά του, κι έτσι κατάρτισε το μνημειώδες βιβλίο του, που είναι μοναδικό απ’ όσο ξέρω στο είδος του -εννοώ για την ελληνική γλώσσα. Σήμερα, πολύ εύκολα μπορούμε, αν ξέρουμε να χειριζόμαστε το ηλεκτρονικό ψαχτήρι Google Books, να βελτιώσουμε πολύ τις καταγραφές του Κουμανούδη. Για παράδειγμα, για την κινητικότητα, αρκεί να βάλουμε «κινητικότης» και στην πρώτη σελίδα αποτελεσμάτων παίρνουμε και μια ανεύρεση της λέξης σε ιατρικό σύγγραμμα του 1854. Καθόλου δεν αποκλείεται μάλιστα, αν το ψάξει κανείς περισσότερο, να ανεβάσει κι άλλο τη χρονολογία πρώτης εμφάνισης. Κλείνει η παρένθεση.

Δεν είναι καινούργια λέξη η κινητικότητα, αλλά ίσως είναι καινούργια η σημασία με την οποία χρησιμοποιείται. Κινητικότητα είναι, σύμφωνα με τα λεξικά, αφενός η ικανότητα ή η τάση για κίνηση και αφετέρου, με τη μεταφορική σημασία, η έντονη δραστηριότητα, που μπορεί να είναι και υπόγεια ή να μην έχει ακόμα πάρει συγκεκριμένη κατεύθυνση -λέμε, για παράδειγμα «αναπτύσσεται έντονη κινητικότητα για την επίλυση του Κυπριακού» (παράδειγμα παρμένο από το λεξικό Μπαμπινιώτη). Στη δημόσια διοίκηση, ο όρος «κινητικότητα» ή μάλλον τα ξένα αντίστοιχά του (mobility, mobilité) θα μπορούσε να σημαίνει την ευχέρεια μετάταξης υπαλλήλων από τη μια υπηρεσία στην άλλη, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να μπαίνει και ως προϋπόθεση για την ιεραρχική ανέλιξη του υπαλλήλου ή σαν ασφαλιστική δικλίδα που θα προλαβαίνει την ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων.