Τα γλωσσικά ληξιαρχεία και το Ιστορικό Λεξικό

Την περασμένη βδομάδα είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο για τον νέο τόμο του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών και συζητήσαμε για το σημαντικό αυτό λεξικό, που παραμένει ελάχιστα γνωστό στο ευρύτερο κοινό, ή ακόμα και στο κοινό που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα. Σαν αναπληροφόρηση στο άρθρο, είχα τη χαρά να λάβω ένα ηλεμήνυμα από τη γλωσσολόγο Ιώ Μανωλέσσου και αποφάσισα να μην το εντάξω στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου, όπου δεν θα είχε την προσοχή που του αξίζει, αλλά να το δημοσιεύσω σε ξεχωριστό άρθρο, το σημερινό.

Η κ. Μανωλέσσου ανήκει στην ομάδα των συντακτών του ΙΛΝΕ, αλλά φυσικά τα όσα γράφει δεν τα γράφει ως εκπρόσωπος των συντακτών του λεξικού, ή πολύ περισσότερο της Ακαδημίας -αποτελούν τον δικό της προβληματισμό και τη συμβολή στη συζήτηση που ξεκίνησε με το προηγούμενο άρθρο μου, με βάση και την εμπειρία που έχει. Θα παραθέσω τα σχόλιά της αυτολεξεί, θα σχολιάσω όμως με τη σειρά μου κάποια πράγματα στο τέλος.

Μου γράφει η κ. Μανωλέσσου:

Αγαπητέ κ. Σαραντάκο,

Με πολλή χαρά διάβασα την ανάρτησή σας με την οποία ανακοινώνετε στο ευρύτερο κοινό την έκδοση του νέου τόμου του Ιστορικού Λεξικού, καθώς και τα θετικά σας σχόλια για την συνεισφορά του έργου στην ελληνική λεξικογραφία. Η γνώμη σας, ως ενός ανθρώπου που έχει σκύψει για χρόνια πάνω στη γλώσσα μας, είναι ιδιαίτερα πολύτιμη.

Υπάρχουν ορισμένα σημεία στην ανάρτησή σας τα οποία θα ήθελα να σχολιάσω.

Το πρώτο είναι η καθ’ όλα λογική και σωστή παρότρυνσή σας «αξίζει να μελετηθεί από την Ακαδημία Αθηνών η διάθεση του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή -τόσο του Ιστορικού όσο και του Χρηστικού». Θα ήταν καλό να γίνει γνωστό στο ελληνικό κοινό ότι όσον αφορά το Ιστορικό Λεξικό αυτό έχει ΗΔΗ ΓΙΝΕΙ. Χάρη στο μείζον ερευνητικό πρόγραμμα «Προβολή του έργου των Ερευνητικών Κέντρων της Ακαδημίας Αθηνών», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ψηφιακή Σύγκλιση στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, οι προηγούμενοι τόμοι του ΙΛΝΕ είναι πλέον ελεύθερα προσβάσιμοι στο διαδίκτυο από το Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών.

Της κινητικότητας

Κάθε χρόνο, μέσα στον Δεκέμβρη, το ιστολόγιο διοργανώνει μια ψηφοφορία για τις Λέξεις της χρονιάς (εδώ, τα αποτελέσματα της τελευταίας ψηφοφορίας), με τις λέξεις που ακούστηκαν πολύ μέσα στη χρονιά που πέρασε, ή και που πλάστηκαν μέσα στη χρονιά ή τέλος πάντων πήραν νέο νόημα. Χωρίς να θέλω να προκαταλάβω τη φετινή ανάλογη διαδικασία, έχουμε άλλωστε πολύν καιρό ως τότε, πιστεύω πως μια από τις λέξεις που θα μπουν στην τελική ψηφοφορία για φέτος θα είναι και η κινητικότητα, που τόσο ακούγεται τον τελευταίο καιρό σε σχέση με τις περικοπές θέσεων εργασίας στον δημόσιο τομέα.

Φυσικά, η λέξη «κινητικότητα» δεν είναι καινούργια -σύμφωνα με τη Συναγωγή Νέων Λέξεων του Στέφ. Κουμανούδη, καταγράφεται πρώτη φορά το 1858. Να κάνω μια παρένθεση. Ο Κουμανούδης επί δεκαετίες κατέγραφε όποια νέα λέξη συναντούσε στα διαβάσματά του, κι έτσι κατάρτισε το μνημειώδες βιβλίο του, που είναι μοναδικό απ’ όσο ξέρω στο είδος του -εννοώ για την ελληνική γλώσσα. Σήμερα, πολύ εύκολα μπορούμε, αν ξέρουμε να χειριζόμαστε το ηλεκτρονικό ψαχτήρι Google Books, να βελτιώσουμε πολύ τις καταγραφές του Κουμανούδη. Για παράδειγμα, για την κινητικότητα, αρκεί να βάλουμε «κινητικότης» και στην πρώτη σελίδα αποτελεσμάτων παίρνουμε και μια ανεύρεση της λέξης σε ιατρικό σύγγραμμα του 1854. Καθόλου δεν αποκλείεται μάλιστα, αν το ψάξει κανείς περισσότερο, να ανεβάσει κι άλλο τη χρονολογία πρώτης εμφάνισης. Κλείνει η παρένθεση.

Δεν είναι καινούργια λέξη η κινητικότητα, αλλά ίσως είναι καινούργια η σημασία με την οποία χρησιμοποιείται. Κινητικότητα είναι, σύμφωνα με τα λεξικά, αφενός η ικανότητα ή η τάση για κίνηση και αφετέρου, με τη μεταφορική σημασία, η έντονη δραστηριότητα, που μπορεί να είναι και υπόγεια ή να μην έχει ακόμα πάρει συγκεκριμένη κατεύθυνση -λέμε, για παράδειγμα «αναπτύσσεται έντονη κινητικότητα για την επίλυση του Κυπριακού» (παράδειγμα παρμένο από το λεξικό Μπαμπινιώτη). Στη δημόσια διοίκηση, ο όρος «κινητικότητα» ή μάλλον τα ξένα αντίστοιχά του (mobility, mobilité) θα μπορούσε να σημαίνει την ευχέρεια μετάταξης υπαλλήλων από τη μια υπηρεσία στην άλλη, η οποία θα μπορούσε ενδεχομένως να μπαίνει και ως προϋπόθεση για την ιεραρχική ανέλιξη του υπαλλήλου ή σαν ασφαλιστική δικλίδα που θα προλαβαίνει την ανάπτυξη πελατειακών σχέσεων.