Το κάτοπτρον της ληστείας

Τις προάλλες, καθώς κοίταζα τα χρονογραφήματα του Βάρναλη στην Πρωία, είδα πως έχει αφιερώσει δυο απ’ αυτα σε ένα παλιό βιβλίο που μου κίνησε το ενδιαφέρον και είπα να το παρουσιάσω σήμερα.

Συγγραφέας του είναι ο Ανδρέας Μοσχονήσιος (1832-1891), γεννημένος στη Χαλκίδα, και ο τίτλος του είναι «Το κάτοπτρον της εν Ελλάδι ληστείας». Ο Μοσχονήσιος διετέλεσε επικεφαλής αποσπασμάτων που καταδίωκαν τους ληστές στις περιοχές κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα (που τότε ήταν λίγο πιο πάνω από τη Λαμία) και έγραψε το βιβλίο του το 1869, όταν ήταν ανθυπολοχαγός πεζικού (τελικά έφτασε αντισυνταγματάρχης). Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι πως το βιβλίο εκδόθηκε στην Ερμούπολη, που ακόμα ήταν ένα από τα πιο σημαντικά αστικά κέντρα του μικρού ελληνικού κράτους.

Στις μέρες μας, χάρη στους πόρους του Διαδικτύου, βρισκει κανείς πολλά πράγματα για τα οποία παλιότερα θα χρειαζόταν πολύς κόπος. Ο Βάρναλης βέβαια θα είχε το βιβλίο του Μοσχονήσιου στη βιβλιοθηκη του ή θα του το δάνεισε κάποιος φίλος, όμως εμείς μπορούμε να το βρούμε ψηφιοποιημένο στον ιστότοπο του ΑΠΘ. Βέβαια, δεν είναι άγνωστο το βιβλίο -το έχουν χρησιμοποιήσει ως πηγή όλοι οι μελετητές του φαινομένου της «ληστοκρατίας», π.χ. ο Τάσος Βουρνάς και άλλοι.

Στην εισαγωγή, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι οι ληστές στο νεοελληνικό κράτος θεωρούνταν από τον λαό της υπαίθρου συνεχιστές των κλεφτών και των αρματολών και πως όταν τους έβλεπαν να οδηγούνται στην καρμανιόλα αναφωνούσαν «Κρίμα στα παλικάρια».

Advertisement

Η μπογιά του μπόγια

Τις προάλλες, σε κάποιο σχόλιο, ο φίλος μας ο Pedis μας πληροφόρησε ότι σε μια διαδήλωση που έγινε στην Ιταλία για την απεργία πείνας του Δ. Κουφοντίνα πετάχτηκαν τρικάκια, όπως αυτό της φωτογραφίας, που έγραφαν MITSOTAKIS BOIA.

Κι έτσι συνειδητοποιήσαμε πολλοί ότι η λέξη «μπόγιας» στα ελληνικά είναι δάνειο από τα ιταλικά.

Δάνειο, αλλά με αλλαγή σημασίας, διότι στα ελληνικά η σημερινή σημασία της λέξης είναι βεβαίως ο υπάλληλος που ασχολείται με τη σύλληψη και τη συγκέντρωση των αδέσποτων σκύλων. Βέβαια, επειδή τα καθήκοντά του είναι απεχθή, έστω κι αν είναι αναγκαία, μεταφορικά έχει πάρει τη σημασία (λέει το λεξικό) του πολύ αυστηρού ή σκληρού ανθρώπου.

Αλλά δεν είναι αυτή η σημασία στο τρικάκι, στα ιταλικά. Στα ιταλικά boia είναι ο δήμιος και δήμιο αποκαλούσαν τον Μητσοτάκη οι διαδηλωτές που πέταξαν τα τρικάκια (το άλλο σύνθημα που βλέπουμε στην εικόνα λέει «Να μεταφερθεί αμέσως ο Δ.Κ.»).

Έχει όμως και στα ιταλικά η λέξη πάρει πολλές μεταφορικές μειωτικές σημασίες, πράγμα διόλου παράξενο αφού και ο δήμιος ήταν πρόσωπο που το απεχθανόταν ο πολύς κόσμος, ακόμα περισσότερο από τον μπόγια.

Η αλλαγή της σημασίας από τον δήμιο στον υπάλληλο τον επιφορτισμένο με το κυνηγητό των αδέσποτων σκυλιών έγινε στα ελληνικά. Όταν πρωτομπήκε η λέξη στη γλώσσα μας, στα μεσαιωνικά χρόνια, σήμαινε, όπως και στα ιταλικά, δήμιος. Με αυτή τη σημασία τη βρίσκουμε στο Μεσαιωνικό Λεξικό του Κριαρά, όπου ήδη βρίσκουμε και τη μεταφορική σημασία του ελεεινού ανθρώπου.

Άλλωστε, η σημασία «δήμιος» διατηρήθηκε και στα επόμενα χρόνια, τόσο που να καταγράφεται και στο ΛΚΝ (φυσικά με την ένδειξη «παρωχημένο») όπως και στο λεξικό Μπαμπινιώτη και το ΜΗΛΝΕΓ (με την ένδειξη «παλαιότ.»). Βρίσκω, ας πούμε, μυθιστορηματική βιογραφία του Ρήγα, γραμμένη από τον Τάσο Βουρνά το 1956, όπου η λέξη μπόγιας χρησιμοποιείται για τον δήμιο: Σε λίγο ένας τσαούσης τέντωσε τα θυρόφυλλα κι ο μπόγιας με την ακολουθία του μπήκαν στην αυλή. Να πούμε εδώ ότι η λέξη, αν δεν σφάλλω, δεν έχει περάσει στα τουρκικά, όπου ο δήμιος είναι cellat, που έχει δώσει και το ελληνικό «τζελάτης».

Σε παλαιότερα κείμενα βρίσκω επίσης να αναφέρεται ως μπόγιας εκείνος που σκότωνε τα άλογα όταν γερνούσαν. Εικάζω ότι η σημασία εστιάστηκε αποκλειστικά στα αδέσποτα σκυλιά στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν το πρόβλημα των αδέσποτων λυσσασμένων σκυλιών ήταν οξύτατο στην Αθήνα και σε άλλα αστικά κέντρα (στα Αττικά θα βρείτε πολλά χρονογραφήματα του Βάρναλη για το θέμα).

Και βέβαια στις μέρες μας, που έχει πια πάψει προ πολλού να εμφανίζεται το κάρο του μπόγια στους δρόμους των συνοικιών, η λέξη πρέπει να χρησιμοποιείται λιγότερο -αν και σ’ εμάς τους παλιότερους έχει μείνει η αστεία απειλή «θα φωνάξω να σε μαζέψει ο μπόγιας». Αναρωτιέμαι αν οι νεότεροι χρησιμοποιούν τη λέξη. Αν διαβάζει κανείς ας μας πει.

Όμως, το ταξίδι της λέξης το πιάσαμε από τη μέση. Θέλω να πω, αρκετή έχει ιστορία και η ετυμολογία της ιταλικής λέξης boia που γέννησε τον δικό μας μπόγια. Ο μπόγιας, βλέπετε, είναι αντιδάνειο, έχει απώτερη ελληνική αρχή. Η ιταλική λέξη είναι δάνειο από το λατινικό boja `δερμάτινο κολάρο για βόδια΄ και στη συνέχεια «λουρί, όργανο βασανισμού», που προέρχεται από το ελληνικό  βοεῖαι, πληθυντικός του βοεία `(λουρίδα από) τομάρι βοδιού΄. Ο δανεισμός έγινε στον πληθυντικό, bojae. Τα λουριά και ανάλογα σύνεργα ήταν χρήσιμα στον δήμιο.

Η ελληνική λέξη «βοείαι» είναι αρχικά επίθετο που έγινε ουσιαστικό (όπως ο ποντικός μυς έγινε ποντικός και το νηρόν ύδωρ νηρόν και μετά νερό). Έτσι και εδώ είχαμε «βοεία δορά» αρχικά για το δέρμα του βοδιού και στη συνέχεια για διάφορα αντικείμενα από βοδινό δέρμα πχ ασπίδες ή λουριά κτλ, αλλά συνήθως το «δορά» παραλείπεται. Ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Ρ389-90), σε μια παρομοίωση για το πώς τραβούσαν τον νεκρό του Πάτροκλου, βρίσκουμε τον ιωνικό τύπο «βοείη»: ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ἀνὴρ ταύροιο βοὸς μεγάλοιο βοείην λαοῖσιν δώῃ τανύειν μεθύουσαν ἀλοιφῇ, που το μεταφράζουν Καζαντζάκης και Κακριδής: Πώς όντας πει να δώσει ο μάστορας τρανού βοδιού τομάρι να το τεντώσουν οι καλφάδες του με ξίγκι ποτισμένο.

Οπότε, δεν ξέρω αν αυτό μας περιποιεί τιμή, αλλά ο μπόγιας έχει τρισχιλιετή ρίζα.

Έχουμε κι ένα περίπου ομόηχο του μπόγια ή ίσως δύο στη γλώσσα μας. Το ένα, το λιγότερο προφανές, είναι τα μπόγια, πληθυντικός της λέξης μπόι, που το χρησιμοποιούμε στον πληθυντικό κυρίως για μέτρηση ύψους ή βάθους, π.χ. «στο σημείο εκείνο του ποταμού το νερό φτάνει τα δυο μπόγια». Το μπόι έχει τουρκική ετυμολογία.

Το άλλο, που δεν είναι ακριβώς ομόηχο αφού έχουμε τονισμό σε άλλη συλλαβή, είναι βεβαίως η μπογιά. Κι αυτή τουρκικής προέλευσης, boya.

Ο τίτλος παίζει με τα ομόηχα. Δεν ξέρω αν είναι μπόγιας, ή δήμιος, ο Μητσοτάκης. Θα φανεί. Φοβάμαι μήπως θέλει να γίνει μπόγιας επειδή βλέπει ότι με την κάκιστη πορεία της πανδημίας και της οικονομίας, η σκληρή καταστολή και η πόλωση θα είναι ο μοναδικός τρόπος για να εξακολουθήσει να περνάει η μπογιά του. Αλλά αυτό θα το δούμε…

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής (διήγημα του Τάσου Βουρνά εις ύφος Παπαδιαμάντη)

Mπαίνουμε από σήμερα σε κλίμα χριστουγεννιάτικο. Για μένα τα Χριστούγεννα είναι δεμένα με τα έργα του Παπαδιαμάντη, και πολλά χριστουγεννιάτικα διηγήματά του έχω δημοσιεύσει εδώ όλα αυτά τα χρόνια. Σήμερα όμως θα βάλω (ή μάλλον: θα ξαναβάλω) ένα διήγημα όχι αυθεντικά παπαδιαμαντικό αλλά «εις ύφος Παπαδιαμάντη».

Όπως ο Καβάφης στα ποιήματα έτσι και ο Παπαδιαμαντης στα πεζά έχει ευτυχήσει να έχει δει πλήθος ομοτέχνους να γράφουν διηγήματα που μιμούνται το ύφος του, που είναι ίσως ο υπέρτατος φόρος τιμής σε συγγραφέα. Έχει μάλιστα εκδοθεί και βιβλίο με μερικές από τις  μιμήσεις αυτές. Στο ιστολόγιο έχουμε παρουσιάσει το διήγημα «Τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη» του Κώστα Βάρναλη.

Το σημερινό διήγημα, που αρχικά το είχαμε δημοσιεύσει το 2010, και που το αναδημοσιεύω σήμερα επειδή το έχω τάξει σε έναν φίλο, το έγραψε το 1964 ο Τάσος Βουρνάς. Δημοσιεύτηκε στην Αυγή ανήμερα τα Χριστούγεννα, 25.12.1964 και αναδημοσιεύτηκε, πάλι στην Αυγή, τα Χριστούγεννα του 1976, απ’ όπου το είχε βρει και πληκτρολογήσει ο φίλος Στρ. Μπουλαλάκης και το είχα ανεβάσει στον ιστότοπό μου. Στο μεταξύ, βρήκα και την πρωτότυπη δημοσίευση (δεν έχουν διαφορές), απ’ όπου πήρα και τις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο.

Η αρχική δημοσίευση, του 1964, ήταν μια ακόμα έκκληση προς την κυβέρνηση Παπανδρέου να επιτρέψει τον επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων -κάτι που έμελλε να γίνει μόλις το 1983. Σήμερα μπορούμε να το δούμε απλώς ως άσκηση ύφους.

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής

του Τάσου Βουρνά

Βορράς χιονιστής είχεν ενσκήψει εις την μικράν κώμην της Πολωνίας, όπου είχον από τινων ετών εγκατασταθή Έλληνες πρόσφυγες εκ των ακρωρειών της Ελλάδος, φεύγοντες την λαίλαπα του εμφυλίου πολέμου. Εκεί εις την φιλόξενον γην του Βορρά εύρον αποκούμπι και ανάπαυσιν κατόπιν των ταλαιπωριών τόσων ετών εις τα βουνά και εις τα ξένα. Τώρα, δόξα σοι ο Θεός, είχα απαγγιάσει, κατά το δη λεγόμενον. Και στέγην, και τροφήν, και εργασίαν, και περίθαλψιν εύρον και στοργήν από τους ξένους ανθρώπους – ας είναι καλά. Αλλά το ορεινόν και τραχύ χωρίον των, το σκαρφαλωμένον εις τας υπωρείας της Πίνδου, πού να το εύρουν εν μέσω της ατέρμονος πολωνικής πεδιάδος; Μάλιστα όταν ήλθον το πρώτον εδώ και ερρίζωσαν εις τον ξένον τόπον και έστησαν παραγώνι, είχον λάβει χώρα μερικά νόστιμα επεισόδια. Ο Ερυθρός Σταυρός της φίλης χώρας, ήτις εφιλοξένει τους τραχείς ορεσιβίους εξ Ελλάδος, έσπευσε να τους παραχωρήση ενδύματα εκ των λεγομένων ευρωπαϊκών και ανάλογα εσώρουχα. Θρήνος και οδυρμός εγένετο καθ’ όλον το χωρίον. Πώς ν’ αλλάξουν οι γέροντες τα ταμπάρα των και τα τσόχινα πανωβράκια των και αι γραίαι τα κοντογούνια των, τα από πεντηκονταετίας, ως προικιόν χορηγηθέντα υπό των μητέρων των, και ουδέποτε αλλαγέντων κατά την διάρκειαν ολοκλήρου βίου; Είδαν κι’ έπαθαν οι ξένοι άνθρωποι να τους πείσουν ν’ αλλάξουν την αρχαϊκήν των φορεσιάν και «να μπουν στα στενά», ήγουν να βάλουν τα ευρωπαϊκά και συγχρονισθούν οπωσούν με το ξένον περιβάλλον και τας συνηθείας του τόπου.

Βορράς, λοιπόν, χιονιστής είχε φυσήξει εις τα αρκτώα εκείνα μέρη, λήγοντος του έτους 1961, ότε η γραία Λαμπρινή, χήρα ωσεί εβδομηκοντούτις, έχουσα κόρην έγγαμον εις το χωρίον Σ* της Πίνδου και εγγόνια τα οποία δεν επρόφθασε να γνωρίση και να ταρναρίση ως μάμμη εις τα γόνατά της, απεφάσισε να υπάγη εις την πατρίδα. Ήκουσεν ότι διά να ταξιδεύση εχρειάζετο χαρτιά και σφραγίδας και υπογραφάς και εισιτήρια εις τον σιδηρόδρομον. Και τον μεν ναύλον ηδύνατο να πληρώση η γραία Λαμπρινή εκ της συντάξεως την οποίαν της παρείχον οι ξένοι άνθρωποι – ας είναι καλά.  Αλλά τα χαρτιά, τας σφραγίδας και τας υπογραφάς πού θα τας εύρισκαν; Οι λύκοι που εκυβέρνων «εκεί κάτω» εις την πατρίδα δεν της έδιδον την άδειαν. Και να ήτο μόνο αυτό; Το πατρογονικόν της σπίτι εις το χωρίον, εκεί όπου εγεννήθη και ανεστήθη, όπου υπανδρεύθη και εσπαργάνωσε τέκνα, το κατείχον ξένοι άνθρωποι. Δεν είχε στον ήλιο μοίρα η γραία Λαμπρινή. Όλα τούτα της τα είχε γράψει καταλεπτώς η θυγάτηρ της, το Μαχώ, διά χειρός του πατρός Ιωάσαφ, του ιερέως του χωρίου. Είχε –λέει– ψηφισθή νόμος και την έσβησαν από το δημοτολόγιον και της εσήκωσαν την υπηκοότητα την ελληνικήν και της εδήμευσαν τον οικίσκον της και το χωράφι της και τα παρέδωσαν σε κάτι βερέμηδες, κακούς ανθρώπους, πρώην συνεργάτας των Γερμανών – φωτιά να τους κάψη! Και η γραία Λαμπρινή, μόνη κι έρημη εις τα ξένα ενοστάλγει την πατρικήν και συζυγικήν εστίαν, τον ταπεινόν οικίσκον της και το παραγώνι της, και τα εγγόνια της, φωτογραφίας των οποίων αρτίως τας είχε αποστείλει η θυγάτηρ της μέσα εις το πικραμένον της γράμμα. Τας είχε έκτοτε, ημέραν και νύκτα, εις τον κόρφον της και επεδείκνυεν εις τας άλλας ομοχωρίους της γερόντισσας και τας κατεφίλει δακρύουσα. Και από καιρού εις καιρόν παρεκάλει τους γραμματισμένους να  της διαβάσουν το φαρμακωμένον γράμμα της θυγατέρας της, ενώ κρουνοί δακρύων έβρεχον τας ρικνάς παρειάς της κάθε φοράν που ήκουε τα ίδια, τα πικρά λόγια: «Αγαπημένη μου μάνα, πρώτον ερωτώ διά την καλήν σας υγείαν. Αν ερωτάτε και δι’ ημάς καλώς υγιαίνομεν. Μάθε, μητέρα, ότι ο ένας τοίχος του σπιτιού μας εσάπισε και είναι έτοιμος να πέση. Προσέτι μίαν ημέραν επήρε φωτιά το παραγώνι κι εκόλλησε το φαγοπύρι φωτιά κι εκάηκε το νταβάνι. Ανέβη ο άντρας μου να το σβήση και έσπασαν όλα τα κεραμίδια. Κοντά σ’ αυτά με βρήκαν και άλλες καταδρομές. Η γειτόνισσά μας που σου κρατεί στανικώς το σπίτι εμάλωσε μαζί μου κι ύστερα πήγε εις την Αστυνομίαν και με κατεμήνυσε τάχα πως εγώ την είπα πείσα και δείξα, ενώ εκείνη μούπε τα χειρότερα. Τώρα πρέπει να πάω και στο δικαστήριο. Μού στείλανε τις προάλλες κλήση.

Κι άλλες δυστυχίες με σάστισαν, κατακαημένη μου μάνα. Η γίδα μας αρρώστησε και ψόφησε με τη βαρυχειμωνιά· ήταν κι εγκαστρωμένη. Έχασα και τη γίδα, έχασα και τα κατσίκια τα δυο, έχασα και το γάλα των παιδιών. Μόνο το νου μου δεν έχασα, καημένη μου μάνα…».

* * *

Το απεφάσισε, λοιπόν, η γραία Λαμπρινή. Θα έφευγε μόνη διά τον τόπον της και ας μην είχε χαρτιά και σφραγίδας από την βασιλικήν κυβέρνησιν. Ιδέαν περί συνόρων και λοιπών εμποδίων, όσα οι άνθρωποι εφεύρον διά να χωρισθούν μεταξύ των, δεν είχε. Θα τραβούσε προς νότον, αυτό το ήξευρεν. Έχουσα αριστερά της την ανατολήν και δεξιά την δύσιν, θα εβάδιζε την ημέραν και θα εκόνευε την νύκτα εις τα σπίτια των καλών Χριστιανών. Και κάποτε θα έφθανε. Και διά να γλυτώση την πεζοπορίαν, αν έβλεπε σιδηρόδρομον κατευθυνόμενον προς νότον, θα επλήρωνε τον ναύλον και θα επέβαινε, με το καλό ή με το άγριον.

Αφ’ εσπέρας έλαβε την απόφασιν να εκκινήση τα χαράματα. Χωρίς να είπη τίποτε εις τας άλλας γυναίκας τας ομοχωρίους της, απεσύρθη ενωρίς εις τον οικίσκον της, εμάζευσε τον ρουχισμόν της και μερικά κανίσκια τα οποία είχε προμηθευθή διά τα εγγονάκια της, τα έδεσεν όλα εις μπόγον, ενεδύθη και κατεκλίθη εις την κλίνην της, όπως ήτο, διά να κλέψη ένα ύπνο, πριν εκκινήση διά το μεγάλον ταξίδι.

Επί αρκετάς ώρας ελαγοκοιμήθη, έχουσα κατά νουν να ξυπνήση ολίγον προ της αυγής και να ολισθήση λάθρα έξω του χωρίου. Και ότε ηκούσθη το πρώτο λάλημα του πετεινού, η γραία Λαμπρινή ηγέρθη τάχιστα, ενίφθη κατά πρόσωπον, έκαμε τον σταυρόν της και εξεπόρτισε. Η νυξ ήτο ακόμη βαθεία και το χιόνι εφώτιζεν αμυδρώς τον δρόμον της με την ψυχράν ανταύγειάν του.

Άμα εξελθούσα εις τους ερημικούς κατ’ εκείνην την ώραν δρόμους του χωρίου, εβάδισε ταχέως προς τον σταθμόν του σιδηροδρόμου. Θα επεβιβάζετο της πρώτης αμαξοστοιχίας, η οποία θα διηθύνετο προς νότον, κατά το σχέδιόν της. Εις τούτο εστάθη τυχερή. Εμπορικός συρμός με ανοικτά βαγόνια έμφορτα μεγάλων ζώων, ήτο έτοιμος να εκκινήση. Και η θεία Λαμπρινή, ολισθήσασα κρυφίως, αφού πρώτον έρριψε τον μπόγον της εις το βαγόνι, εσκαρφάλωσεν είτα και αυτή και ετοποθετήθη αθορύβως μεταξύ οκτώ αγελάδων, αι οποίαι την υπεδέχθησαν με φιλικούς μηκυθμούς και την εθέρμαινον με την αναπνοήν των.

Το τραίνο εξεκίνησεν. Η γραία Λαμπρινή έκαμε άλλην μίαν φορά το σημείον του σταυρού και έλαβε κουράγιο. Ήδη το δυσκολότερον μέρος του ταξιδίου επραγματώνετο ευτυχώς. Ενόμιζεν ότι μετ’ ου πολύ θα έβλεπε την κορυφογραμμήν της Πίνδου, την τόσον οικείαν εις την μνήμην της, την χαμένην εις την αντάραν και το χιόνι. Και ότε εξημέρωσεν, η γραία επρόβαλε μετ’ άκρας επιφυλάξεως την κεφαλήν της από το παραπέτο του βαγονιού, προσπαθούσα να διακρίνη εις το αβέβαιον πρωϊνόν φως και ομίχλην, τα γνώριμα και αγαπημένα βουνά.

Αλλοίμονον! Η πατρίδα ήτο ακόμη αρκετά μακράν. Προ των ομμάτων της γραίας Λαμπρινής ηπλούτο ο ατελείωτος κάμπος, όσον που φθάνει το μάτι, σαβανωμένος με το χιόνι. Εταξίδευσεν ολόκληρον την ημέραν προς νότον και περί την βραδυνήν αμφιλύκην της εφάνη ότι διέκρινε μακράν τας σκιάς υψηλών βουνών. Η καρδιά της ελαχτάρησε. Να ήτο άραγε η Πίνδος, το προσφιλές βουνόν, όπου υπό την σκιάν του εγεννήθη, εμεγάλωσεν, υπανδρεύθη και εσπαργάνωσε τέκνα;

Όχι μόνον δεν ήτο η Γη της Επαγγελίας της, αλλά και περί το εσπέρας, ότε ο ήλιος έδυεν εις την παρυφήν του κάμπου, εβεβαιώθη ότι ο συρμός εστράφη προς την δύσιν. Εμάζευσεν εν βία τον μπόγον της και, όταν ο σιδηρόδρομος εστάθη δι’ ολίγα λεπτά, επήδησεν αθορύβως εις το έδαφος, αποφασισμένη να συνεχίση πεζή το ταξίδι της.

* * *

Άγνωστος τόπος το μέρος όπου ευρέθη. Εις την ακοήν της έφθαναν λόγια άγνωστα, διαφορετικά από την γλώσσαν του τόπου εις τον οποίον έζη μέχρι προ τινος. Η καρδία της εμούδιασε. Πού να υπάγη νύκτα ώραν, ξένη και άγνωστος, μόνη και έρημος γραία, αδύνατον μέρος; Όλον το θάρρος της την εγκατέλειψε και καθήσασα εις μίαν γωνίαν του σταθμού, ομού μετ’ άλλων επιβατών, ήρχισε να κλαίη με μαύρα δάκρυα. Πονετικοί άνθρωποι αυτοί οι ξένοι. Την περιεκύκλωσαν με ενδιαφέρον και την ηρώτων εις την άγνωστον γλώσσαν των διά την αφορμήν των δακρύων της. Τι να τους είπη; Πώς να συνεννοηθή; Πώς να τους ζωγραφίση τον πόνον της; Και έκλαιε με σιωπηλούς λυγμούς, ενώ γύρω της οι ξένοι άνθρωποι την παρετήρουν με ανείπωτον συμπάθειαν. Ήλθε, τέλος, και ένας άνθρωπος της εξουσίας. Με θερμόν χαμόγελον την επλησίασε, της ωμίλησε. Είδε και απόειδε ότι δεν είναι δυνατόν να συνεννοηθεί. Αντήλλαξε μερικές λέξεις με τους πολίτας και λαβών ηρέμα την γραίαν εκ του βραχίονος, την ωδήγησε εις το γραφείον του σταθμού.

Εκ της ανταλλαγής των ολίγων λέξεων μετά της γραίας, ερωτωμένης εις την ξένην γλώσσαν και αποκρινομένης εις την γλώσσαν της στερεοτύπως «θέλω να πάω στο χωριό μ’», εξήχθη το συμπέρασμα από την ομήγυριν ότι επρόκειτο περί Ελληνίδος. Ο αστυνομικός ωμίλησεν εις το τηλέφωνον δι’ ολίγων και μετ’ ου πολύ κατέφθασαν ασθμαίνοντες δύο Έλληνες εκ των πολιτικών προσφύγων, των διαμενόντων εις την πολίχνην εκείνην της Τσεχοσλοβακίας. Διότι η γραία είχε διέλθει τα πολωνοτσεχικά σύνορα και ευρέθη, άνευ διαβατηρίου, εις την Τσεχίαν.

Οι δύο Έλληνες έσκυψαν έκπληκτοι πλησίον της γραίας:

–Από πού είσαι, μάνα μου;
–Από την Πίνδο…

Ακούσασα την πάτριον φωνήν έπαυσε πλέον αυτομάτως να κλαίη και ανέβλεψεν μετ’ ελπίδων προς τους νεοελθόντας.

–Και πού καθόσουν;
–Σα κει στην Πολωνία…

Έκαμαν οι άνθρωποι τον σταυρόν των, ενώ οι ξένοι συγκινηθέντες παρηκολούθουν εν μεταφράσει την συνομιλίαν.

–Και πώς ήρθες εδώ;
–Με το τραίνο, γιε μ’!
–Και πώς θα πας κάτου;
–Με το πόδι μ’! Βαστάου για ακόμ’!

Εγέλασαν γύρω οι άνθρωποι. Έλαβον την γραίαν μετά στοργής και την ωδήγησαν εις τους ελληνικούς καταυλισμούς, ενώ ταυτοχρόνως ετηλεγράφουν εις Πολωνίαν προς ησυχίαν των εκεί συμπατριωτών των.

Βεβαίως, το ταξίδι της γραίας Λαμπρινής προς το χωρίον της δεν επραγματώθη. Και στενάζουσα, αναμένει μετά των άλλων την ευλογημένην ώραν της επιστροφής της εις το πάτριον έδαφος. Αχ, δεν θάχουν, Θεέ μου, τελειωμόν οι πίκρες και τα βάσανα του κόσμου;

(Η Αυγή, 25.12.1964)

Το οποίο σκουλήκι…

Ήταν μια φορά, λέει, ένας καθηγητής της Ζωολογίας, που είχε αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη των σκουληκιών και ήταν παγκόσμια αυθεντία στον τομέα αυτόν. Κι έτσι, στις εξετάσεις έβαζε πάντοτε θέματα σχετικά με τα σκουλήκια. Οι φοιτητές, φυσικά, που ήξεραν το πάθος του, μελετούσαν εξαντλητικά για τα σκουλήκια και μόνο και δεν διάβαζαν τίποτε άλλο και περνούσαν όλοι με άριστα. Κάποια φορά, αποφάσισε να αλλάξει τακτική και να ρωτάει και για άλλα θέματα. Όταν μπήκε ο πρώτος φοιτητής μέσα (αυτά γίνονταν τον παλιό καιρό που οι εξετάσεις ήταν προφορικές στο γραφείο του καθηγητή) τον ρώτησε τι ξέρει για την κότα.

Ο φοιτητής αιφνιδιάστηκε βέβαια, αφού περίμενε ερώτηση για τα σκουλήκια, αλλά γρήγορα ανέκτησε την ψυχραιμία του. «Η κότα», άρχισε να λέει, «είναι ΄πτηνό, εξημερωμένο, που τρέφεται με σκουλήκια. Τα οποία σκουλήκια…» και συνεχίζει να λέει νεράκι όσα ήξερε για τα σκουλήκια κι ο καθηγητής, ευχαριστημένος που άκουγε το αγαπημένο του θέμα, όχι απλώς δεν τον έκοψε αλλά του έβαλε άριστα.

Τον δεύτερο φοιτητή τον ρώτησε για τον ελέφαντα. «Ο ελέφαντας είναι ένα πολύ μεγαλο ζώο», είπε αυτός, «που ζει στην Αφρική και που έχει μια μεγάλη προβοσκίδα αντί για μύτη, η οποία μοιάζει με σκουλήκι. Το οποίο σκουλήκι….» και συνέχισε το τροπάρι περί σκουληκιών και πήρε άριστα κι αυτός.

Τον τρίτο τον ρώτησε για τη φάλαινα. Ίδρωσε και ξίδρωσε αυτός, αλλά τελικά βρήκε τη λύση: «Η φάλαινα είναι ένα μεγάλο κήτος, που ζει μέσα στη θάλασσα, και ως εκ τούτου ουδεμία σχέση έχει με τα σκουλήκια. Τα οποία σκουλήκια….»

Τα οποία σκουλήκια θα μας απασχολήσουν στο σημερινό άρθρο, χωρίς να υπάρχει κάποιος ειδικός λόγος γι’ αυτό. Έτσι έτυχε.

Βέβαια, εδώ δεν ζωολογούμε -κι έτσι δεν θα εξετάσουμε το σκουλήκι όπως ο καθηγητής του ανεκδότου μας, που ασφαλώς θα είχε πολλά να μας πει, αλλά θα το εξετάσουμε γλωσσικά κυρίως και πολιτισμικά δευτερευόντως.

Στη φρασεολογία μας χρησιμοποιούμε διάφορα ζώα ως μειωτικούς χαρακτηρισμούς -κι εκεί δείχνουμε την αχαριστία μας, μια και ο σκύλος είναι, υποτίθεται, ο πιο πιστός μας φίλος, ενώ ο γάιδαρος στάθηκε πολύτιμο υποζύγιο επί χιλιετίες, κι όμως είναι βρισιά, βαριά σε ορισμένους πολιτισμούς, να χαρακτηρίσεις κάποιον σκύλο ή γιο σκύλου ή γάιδαρο. Ωστόσο, νομίζω πως ο πιο υποτιμητικός χαρακτηρισμός με ζώο που υπάρχει είναι να αποκαλέσεις κάποιον «σκουλήκι» -τον χαρακτηρίζεις ταυτόχρονα τιποτένιο και σιχαμερό.

Ολοφάνερα, δεν το έχουμε σε εκτίμηση το μικροσκοπικό ασπόνδυλο, δεν μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί του, στους περισσότερους προκαλεί απέχθεια -συν τοις άλλοις επειδή είναι ταυτισμένο με τη σήψη και τον θάνατο κι επειδή ξέρουμε πως μια μέρα εκείνα θα μας φάνε, κι όχι εμείς αυτά. Ίσως μόνο οι ψαράδες, που το χρησιμοποιουν για δόλωμα, να μπορούν να εκτιμήσουν τα σκουλήκια και τις μεταξύ τους διαφορές -και να τα μεταχειρίζονται χωρίς ν’ αηδιάζουν.

Η λέξη σκουλήκι είναι μετεξέλιξη της αρχαίας «σκώληξ», μέσω του ήδη αρχαίου υποκοριστικού «σκωλήκιον». Η λέξη σκώληξ, με τη χαρακτηριστική κατάληξη -ηξ, που τη βρίσκουμε και στη λ. μύρμηξ, ανάγεται σε αμάρτυρο *σκώλος (= καμπύλη, κυρτότητα) και σε ρίζα από την οποία προήλθαν επίσης οι λ. σκέλος και σκολιός,

Στο Ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη λέγεται ότι ο σκώληξ είναι λέξη που μαρτυρείται από τον 5ο αιώνα, αλλά τη βρισκω στον Όμηρο, στο Ν της Ιλιάδας, όπου όταν σκοτώνεται στη μάχη ο Αρπαλίων, ένας Παφλαγόνας σύμμαχος των Τρώων, «ὥς τε σκώληξ ἐπὶ γαίῃ κεῖτο ταθείς» – και στην γην ξαπλώθη τεντωμένος ωσάν σκουλήκι, μεταφράζει ο Πολυλάς.

Απο το σκωλήκιον έχουμε το μεσαιωνικο σκουλήκιν, με έντονη παρουσία στην κρητική λογοτεχνία, και από εκεί τη σημερινή λέξη. Να σημειωθεί και ο σκούληκας, συχνά με μεγεθυντική σημασία.

Τα κάλαντα, ένα χριστουγεννιάτικο διήγημα του Λαπαθιώτη

Τα κάλαντα μας τα είπαν χτες τα πιτσιρίκια, σε σπίτια και σε μαγαζιά, θα μας τα πουν και την άλλη Δευτέρα, ενώ για την ίδια τη λέξη έχουμε γράψει παλιότερα στο ιστολόγιο, αν και το άρθρο εκείνο σηκώνει αναδημοσίευση και ίσως το ξαναδείτε σε πεντέξι μέρες. Τα κάλαντα τα σημερινά είναι διήγημα χριστουγεννιάτικο, γραμμένο τον μεσοπόλεμο, τότε που κάθε έντυπο τέτοιες μέρες έπρεπε απαραιτήτως να έχει ύλη έκτακτη, εορταστική, μια συνήθεια που σιγά-σιγά ξεθύμανε, αν και θυμάμαι ότι πριν από μερικά χρόνια η Βιβλιοθήκη, το ένθετο της Ελευθεροτυπίας, είχε προσπαθήσει να την αναστήσει και είχε ζητήσει από γνωστούς συγγραφείς να γράψουν σύγχρονα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Εμείς πάντως στο ιστολόγιο συνηθίζουμε μέρες που είναι να βάζουμε κάποιο χριστουγεννιάτικο διήγημα, κι έτσι πέρσι τέτοιον καιρό είχαμε βάλει το Χριστόψωμο του Παπαδιαμάντη, ενώ πρόπερσι ένα παπαδιαμαντικό (α λα μανιέρ ντε, που λέμε) του Τάσου Βουρνά, και αντιπρόπερσι ένα άλλο σε παπαδιαμαντικό ύφος, του Βάρναλη. Και φέτος Παπαδιαμάντη σκεφτόμουν να βάλω, και συγκεκριμένα το Γιαλόξυλο, που το είχα κατά κάποιο τρόπο προαναγγείλει πέρσι, αλλά επειδή είδα πως το Γιαλόξυλο έχει ανέβει στον εξαιρετικόν ιστότοπο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (γεια σου Νεκτάριε!) οπότε σκέφτηκα να βάλω κάτι που δεν το έχει ακόμα δει ο παντεπόπτης οφθαλμός του Διαδικτύου, ένα διήγημα του Λαπαθιώτη, που περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο διηγημάτων του Λαπαθιώτη, που θα κυκλοφορήσει προσεχώς σε δική μου επιμέλεια (ο πρώτος τόμος πάντως βγήκε στις αρχές του χρόνου και υπάρχει στα βιβλιοπωλεία).

Το διήγημα λέγεται «Τα κάλαντα» και δημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο, το περιοδικό ποικίλης ύλης που φιλοξένησε μεγάλο μέρος της ποιητικής και της πεζής παραγωγής του Λαπαθιώτη, από το 1924 ίσαμε το τέλος της ζωής τους. Όπως θα περιμένατε, δημοσιεύτηκε σε χριστουγεννιάτικο τεύχος, στο τεύχος της 26ης Δεκεμβρίου 1929. Το παραθέτω εδώ, μονοτονισμένο φυσικά. Η ορθογραφία έτσι κι αλλιώς ήταν σχεδόν η ίδια με τη σημερινή.

Και φυσικά το ιστολόγιο εύχεται σε όλους καλές γιορτές!

Ευχαριστώ όλους όσους ή όλους όσοι με βοήθησαν;

Μια χτεσινή ερώτηση της φίλης Βασιλικής Μετατρούλου μού θύμισε ότι είχα έτοιμο στο ηλεσυρτάρι μου ένα άρθρο σχετικά με το αν είναι «λάθος» να λέμε «ευχαριστώ όλους όσους με βοήθησαν». Το κομμάτι είναι παρμένο από το βιβλίο μου Γλώσσα μετ’ εμποδίων, αλλά τώρα που το ξανακοίταξα το άλλαξα αρκετά, κυρίως προσθέτοντας.

Λένε οι καθαρολόγοι: Είναι λάθος να λέτε «ευχαριστώ όλους όσους ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση», αφού η αντωνυμία (εν προκειμένω το όσος) είναι υποκείμενο της δευτερεύουσας αναφορικής πρότασης, επομένως πρέπει να μπει στην ονομαστική: «ευχαριστώ όλους όσοι ανταποκρίθηκαν». Παρομοίως, να λέτε «αναφέρει τα ονόματα όλων όσοι συνεργάστηκαν». Αντίθετα, είναι σωστό το «όσους» όταν είναι αντικείμενο της πρότασης, όπως «ευχαρίστησε όλους όσους βρήκε μπροστά του». Για να μην τα λέω εγώ όμως, ας δούμε πώς τα εκθέτει ο Γ. Μπαμπινιώτης στον ιστότοπό του (προσέξτε πάντως την προσεχτική διατύπωση, δεν μιλάει για «σωστό» και «λάθος», αλλά συνιστά να αποφεύγεται ο ένας τύπος και να προτιμιέται ο άλλος).

[Ενημέρωση, 2020: Ο σύνδεσμος προς τον ιστότοπο του κ. Μπαμπινιώτη δεν λειτουργεί. Το σημείωμά του το αναπαράγω εδώ].

Πράγματι, στη φράση «ευχαριστώ όλους όσους ψήφισαν…», που είναι κοινότατη στο στόμα των πολιτικών μας, το όσους κανονικά «έπρεπε» να είναι όσοι, αφού είναι υποκείμενο της αναφορικής πρότασης. Τυπικά οι καθαρολόγοι έχουν δίκιο, αλλά εδώ λειτουργεί ο νόμος της έλξης, που είναι πανίσχυρος. Μην ξεχνάμε ότι είναι σωστό να πούμε, και λέμε:

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής

Όταν ήμουν μικρός, την παραμονή των Χριστουγέννων ο παππούς μου άνοιγε έναν από τους τόμους του Παπαδιαμάντη, στην έκδοση του Βαλέτα τότε, και διάβαζε κάποιο χριστουγεννιάτικο διήγημα. Παρά την καθαρεύουσα, κάτι πρέπει να πιάναμε ή ίσως μας άρεσε η μορφή του, πάντως το οικογενειακό έθιμο το αγαπούσαμε.

Πέρυσι τέτοιες μέρες είχα ανεβάσει εδώ στο ιστολόγιο ένα ιδιότυπο παπαδιαμαντικό χριστουγεννιάτικο, όχι του Παπαδιαμάντη, αλλά σε παπαδιαμαντικό ύφος και μάλιστα με ήρωα τον ίδιο τον κυρΑλέξανδρο: το διήγημα «Τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη» του Κώστα Βάρναλη.

Φέτος, συνεχίζω το έθιμο με ένα ακόμα διήγημα «σε ύφος παπαδιαμάντειο» -πρόκειται για τον Επαναπατρισμό της θεια-Λαμπρινής, του Τάσου Βουρνά, που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην εφημ. Αυγή ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1964 ως μια ακόμα έκκληση προς την κυβέρνηση Παπανδρέου να επιτρέψει τον επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων. Το διήγημα ξαναδημοσιεύτηκε, πάλι στην Αυγή, τα Χριστούγεννα του 1976, απ’ όπου το είχε βρει και πληκτρολογήσει ο φίλος Στρ. Μπουλαλάκης και το είχα ανεβάσει στον ιστότοπό μου. Στο μεταξύ, βρήκα και την πρωτότυπη δημοσίευση (δεν έχουν διαφορές), απ’ όπου πήρα και τις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο.

Πριν κλείσω, να πω ότι πολλοί έχουν τιμήσει τον Παπαδιαμάντη γράφοντας εσκεμμένες μιμήσεις του ύφους του (και ακόμα περισσότεροι τον Καβάφη, φυσικά). Έχει μάλιστα εκδοθεί και βιβλίο με μερικές από τις  μιμήσεις αυτές -αν και δεν περιέχει το διήγημα του Βουρνά -πράγμα που σημαίνει ότι έχω υλικό για κάμποσα ακόμα χρόνια! Κατά τα άλλα, το ιστολόγιο εύχεται σε όλους καλές γιορτές -και κουράγιο!

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής

του Τάσου Βουρνά

Βορράς χιονιστής είχεν ενσκήψει εις την μικράν κώμην της Πολωνίας, όπου είχον από τινων ετών εγκατασταθή Έλληνες πρόσφυγες εκ των ακρωρειών της Ελλάδος, φεύγοντες την λαίλαπα του εμφυλίου πολέμου. Εκεί εις την φιλόξενον γην του Βορρά εύρον αποκούμπι και ανάπαυσιν κατόπιν των ταλαιπωριών τόσων ετών εις τα βουνά και εις τα ξένα. Τώρα, δόξα σοι ο Θεός, είχα απαγγιάσει, κατά το δη λεγόμενον. Και στέγην, και τροφήν, και εργασίαν, και περίθαλψιν εύρον και στοργήν από τους ξένους ανθρώπους – ας είναι καλά. Αλλά το ορεινόν και τραχύ χωρίον των, το σκαρφαλωμένον εις τας υπωρείας της Πίνδου, πού να το εύρουν εν μέσω της ατέρμονος πολωνικής πεδιάδος; Μάλιστα όταν ήλθον το πρώτον εδώ και ερρίζωσαν εις τον ξένον τόπον και έστησαν παραγώνι, είχον λάβει χώρα μερικά νόστιμα επεισόδια. Ο Ερυθρός Σταυρός της φίλης χώρας, ήτις εφιλοξένει τους τραχείς ορεσιβίους εξ Ελλάδος, έσπευσε να τους παραχωρήση ενδύματα εκ των λεγομένων ευρωπαϊκών και ανάλογα εσώρουχα. Θρήνος και οδυρμός εγένετο καθ’ όλον το χωρίον. Πώς ν’ αλλάξουν οι γέροντες τα ταμπάρα των και τα τσόχινα πανωβράκια των και αι γραίαι τα κοντογούνια των, τα από πεντηκονταετίας, ως προικιόν χορηγηθέντα υπό των μητέρων των, και ουδέποτε αλλαγέντων κατά την διάρκειαν ολοκλήρου βίου; Είδαν κι’ έπαθαν οι ξένοι άνθρωποι να τους πείσουν ν’ αλλάξουν την αρχαϊκήν των φορεσιάν και «να μπουν στα στενά», ήγουν να βάλουν τα ευρωπαϊκά και συγχρονισθούν οπωσούν με το ξένον περιβάλλον και τας συνηθείας του τόπου.

Εναντίον της κοινωνικής αθλιότητος και της βλακείας που μας περικυκλώνει

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στη χτεσινή κυριακάτικη Αυγή (18.10.2009) με υπότιτλο «Ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης και το κομμουνιστικό κίνημα: ένα άγνωστο ντοκουμέντο». Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές, μόνο με προσθήκη δύο λινκ.

Ο Λαπαθιώτης σε σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση

Τα τελευταία χρόνια έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον για τον «καταραμένο» ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, με επανεκδόσεις του ποιητικού του έργου, δεκάδες μελοποιήσεις ποιημάτων του (ο ερευνητής Β. Ψαραδάκης έχει καταμετρήσει 54 μελοποιήσεις!), με αρκετά βιβλία και μία ταινία αφιερωμένα στη ζωή του, στο «έμψυχο ποίημα» του Λαπαθιώτη. Το αξιοπερίεργο είναι ότι αυτό γίνεται ενώ έχουν φύγει από τη ζωή όσοι γνώρισαν προσωπικά τον ποιητή· δηλαδή, φορείς της ανακάλυψης του Λαπαθιώτη είναι κατά κύριο λόγο νεότεροι μελετητές, που γεννήθηκαν μετά την αυτοκτονία του τον Γενάρη του 1944.

Μια παράμετρος που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η σχέση του Λαπαθιώτη με το κομμουνιστικό κίνημα. Σύμφωνα με τις περισσότερες βιογραφίες του, ο Λαπαθιώτης, αρχικά ένθερμος βενιζελικός (συμμετείχε, όπως και ο πατέρας του συνταγματάρχης Λεων. Λαπαθιώτης, στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας), βαθμιαία προσέγγισε τους κομμουνιστές στα μέσα της δεκαετίας του 1920· πολλοί αναφέρουν ως πρώτη εκδήλωση αυτής της προσέγγισης την ανοιχτή επιστολή που δημοσιεύει ο Λαπαθιώτης στον Ριζοσπάστη τον Αύγουστο του 1927,  και με την οποία ζητεί από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών να τον διαγράψει από το ορθόδοξο ποίμνιο. Στη συνέχεια, το 1929, ο Λαπαθιώτης ήρθε σε οξύτατη σύγκρουση (μέσα από τις στήλες του λαϊκού Μπουκέτου) με τον φίλο του Χ. Παπαντωνίου, με αφορμή μια περιφρονητική φράση του τελευταίου για τον κομμουνισμό και για τα έργα του κομμουνιστή συγγραφέα Κ. Παρορίτη. Το 1932 ο Λαπαθιώτης δημοσιεύει στο αριστερό περιοδικό Νέοι Πρωτοπόροι το πεζό τραγούδι «Τραγούδι για το ξύπνημα του προλεταριάτου«. Τέλος, το 1943, σύμφωνα με πληροφορίες που πρώτος ο Τάσος Βουρνάς κατέθεσε προδικτατορικά στην Αυγή, ο Λαπαθιώτης συνδέθηκε με τους αντάρτες του εφεδρικού ΕΛΑΣ και τους χάρισε τα όπλα του πατέρα του.

Η συμπάθειά του προς τον κομμουνισμό φαίνεται και σε πολλούς στοχασμούς που κατέγραφε κατά καιρούς και που έχουν βρεθεί στα χαρτιά του, όπως: «Η κομμουνιστική κοινωνία είναι το τελευταίο ατού της ταλαιπωρημένης ανθρωπότητας. Αν αποτύχει και σ’ αυτό, δεν της μένει παρά να επιστρέψει στο σκοτάδι και την αποκτήνωση» (γράφτηκε στις 23.11.1932).