Πρόκειται για άρθρο που δημοσίευσα (με άλλον τίτλο) στο αρ. 19 τεύχος του περιοδικού «Φαινόμενο του Λουξεμβούργου. Το θέμα της ετυμολογίας των τοπωνυμίων μ’ ενδιαφέρει πολύ και ήθελα να το δοκιμάσω, αλλά επειδή είχα περιορισμούς χώρου δεν ήταν δυνατό να αναπτύξω τα θέματα όσο θα ήθελα. Έτσι το άρθρο βγήκε πολύ βιαστικό, σαν κάτι ταξίδια που έκαναν παλιά οι Αμερικάνοι [«Είδαμε σε 36 λεπτά το Λούβρο, αν μας άφηναν να το δούμε με ποδήλατο θα κάναμε πιο γρήγορα»].
Θέλω να πω ότι για κάθε τοπωνύμιο του άρθρου μπορεί να υπάρχουν κι άλλες βάσιμες ή απλώς ενδιαφέρουσες θεωρίες ως προς την ετυμολογία του, αλλά δεν χωρούσαν σε 2ο00 λέξεις, που τελικά έγιναν 2100. Μια άλλη φορά, περισσότερα.
Κάθε διόρθωση ή παρατήρηση ευπρόσδεκτη. Παρέλειψα τα πολύ μικρά κράτη γιατί θα ξεπερνούσα το όριο των λέξεων που είχα. Αν ξέχασα και καμιά μεγάλη χώρα, ζητώ ταπεινά συγνώμη.
Το τεύχος αυτό του Φαινόμενου είναι αφιερωμένο στην Ευρώπη, οπότε σκέφτηκα να κάνουμε κι εμείς ένα γρήγορο ταξίδι σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Κι επειδή η σελίδα τούτη με τη γλώσσα ασχολείται, το ταξίδι μας βέβαια θα είναι γλωσσικό. Μ’ άλλα λόγια, θα επισκεφτούμε μία προς μία τις πρωτεύουσες και μερικές ακόμα μεγάλες πόλεις των κρατών της Ευρώπης, για να δούμε πώς προήλθαν τα ονόματά τους.
Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι μας από την Κύπρο και την πρωτεύουσα Λευκωσία. Η ονομασία της ασφαλώς ετυμολογείται από το λευκός, αλλά χωρίς να ξέρουμε την ακριβή ετυμολογία. Το βέβαιο είναι πως η πρώτη ονομασία της πόλης ήταν Λευκόθεον, ενώ στα βυζαντινά χρονικά αναφέρεται ως Λευκουσία, πράγμα που οδήγησε πολλούς να την ετυμολογήσουν από το λευκή + ουσία, ενώ επίσης υπάρχει η παράδοση ότι την ανοικοδόμησε ο Λεύκος, γιος του Πτολεμαίου Α’. Όταν ήρθαν οι Λουζινιάν, την εποχή της Φραγκοκρατίας, παρετυμολόγησαν το όνομα με το ελληνικό νίκη κι έτσι προέκυψε το Nicosia, όπως είναι γνωστή η πόλη στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η τουρκική ονομασία, Lefkoşa, έρχεται από τα ελληνικά.
Από τη Λευκωσία προχωράμε στη Μάλτα, το άλλο μικρό νησιωτικό κράτος. Εδώ η πρωτεύουσα λέγεται Βαλέτα, και πήρε το όνομά της από τον Ζαν Παριζό ντε λα Βαλέτ, τον μεγάλο μάγιστρο του τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας, που υπεράσπισε με επιτυχία το νησί στη μνημειώδη πολιορκία από τους Τούρκους το 1565. Ένα πρόσφατο ελληνικό βιβλίο που περιγράφει μυθιστορηματικά αυτά τα γεγονότα, είναι η Πανάκεια του Παναγιώτη Κονιδάρη, που το βρίσκω εξαιρετικό ανάγνωσμα για το καλοκαίρι που έρχεται.
Από τη Μάλτα στην Πορτογαλία. Η Λισαβόνα είναι η πρωτεύουσα, Lisboa στα πορτογαλικά. Στα μεσαιωνικά λατινικά λεγόταν Ulisipona, στα κλασικά λατινικά Olisippo ή Ulisippo, Ολυσιπώνα την αναφέρει ο Στράβωνας, και σύμφωνα με το θρύλο την ίδρυσε ο Οδυσσέας (Ulysses), πράγμα που εξηγεί υποτίθεται τις ονομασίες αυτές, αν και πιθανότερη είναι η φοινικική ετυμολογία.
Επόμενος σταθμός, η Μαδρίτη, Madrid στα ισπανικά. Το όνομα από ένα φρούριο του 10ου αιώνα που λεγόταν Magerit στα αραβικά, το οποίο πολλοί θεωρούν ότι προέρχεται από το λατινικο Majoritum (major = μείζων, σπουδαίος) αλλά μάλλον το λατινικό είναι παρετυμολογία του αραβικού ονόματος. Αλλά αφού βρεθήκαμε στην Ισπανία θα πάμε και στη Βαρκελώνη, Barcelona. Λεγόταν Βαρκινών την ελληνιστική εποχή και λέγεται πως οφείλει τ’ όνομά της στον Αμίλκα Βάρκα, τον καρχηδόνιο στρατηγό που θρυλείται πως την ίδρυσε.
Δυο βήματα πιο πέρα είναι η Μασσαλία, πανάρχαια αποικία των Φωκαέων –το όνομα βέβαια δεν έχει ελληνική προέλευση, ίσως προέρχεται από κάποια ντόπια φυλή. Στα γαλλικά είναι Marseille, το επιπλέον r ίσως να το πήρε από τη συσχέτιση με τον θεό του πολέμου (Mars). Ανεβαίνουμε στο Παρίσι, που πήρε τ’ όνομά του από τους Parisii, μια κελτική φυλή που ζούσε εκεί και που είχε πρωτεύουσα τη Lutetia ή Λουτέτσια, όνομα γνωστό στους φίλους του Αστερίξ. Ο Ιουλιανός, που είχε αγαπήσει το Παρίσι όπου έζησε χρόνια, έγραφε για «την φίλην Λουτεκίαν, ονομάζουσιν δε ούτως οι Κελτοί των Παρισίων την πολίχνην».
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 