Πιθανώς όλα, αλλά τουλάχιστον ένα από τα διαγγέλματα που απεύθυνε (σε ποιον; θα το δούμε στη συνέχεια) ο πρωθυπουργός της χώρας με την ευκαιρία της πανδημίας ξεκινάει με την προσφώνηση: Συμπολίτες μου.
Σε ποιον απευθύνεται ο πρωθυπουργός; Εγώ λέω ότι απευθύνεται σε όλους τους κατοίκους της χώρας -και αυτό είναι το λογικό. Ωστόσο, τι σημαίνει «συμπολίτης»;
Θα ανοίξουμε τα λεξικά, αλλά ας δούμε τι γράφει στην Καθημερινή ένας αναγνώστης, συνάδελφος κατά μία έννοια (εννοώ ότι δηλώνει χημικός μηχανικός· εγώ δεν το δηλώνω, αλλά σε μιαν άλλη ζωή αυτό είχα σπουδάσει):
Οταν ο ομιλών ευρίσκεται στην Αθήνα, «συμπολίτες» είναι μόνον οι Αθηναίοι, «πολίτες», τυπικά, δεν είναι τα παιδιά, ενώ η αναφορά σε «Ελληνες και Ελληνίδες» ή σε «συμπατριώτες» αγνοεί τις αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες (νόμιμους) κατοίκους της χώρας μας αλλοδαπής προέλευσης.
Εφόσον οι δέκτες των διαγγελμάτων και ανακοινώσεων είναι το σύνολο των κατοίκων της Ελλάδος, γιατί δεν χρησιμοποιείται, αν όχι η ιστορικά φορτισμένη προσφώνηση «λαέ της Ελλάδος», η ίδιου περιεχομένου «κάτοικοι της Ελλάδος»;
Ο επιστολογράφος (και συνάδελφός μου) διορθώνει τον πρωθυπουργό, χωρίς να τον κατονομάζει, διότι «συμπολίτες» είναι μόνο όσοι κατοικούν στην ίδια πόλη με αυτόν που χρησιμοποιεί τον όρο.
Τα λεξικά δίνουν δικιο στον συνάδελφο. Στο ΛΚΝ, στο λήμμα «συμπολίτης» (θηλυκό «συμπολίτισσα») διαβάζουμε:
αυτός που κατοικεί στην ίδια πόλη ή που κατάγεται από την ίδια πόλη με άλλον ή με άλλους και ως προς τη σχέση του με αυτούς: Aγαπητοί συμπολίτες! Mε την Kούλα και τη Σοφία είμαστε συμπολίτισσες. Ο Γιάννης είναι ~ μου.
Τα ιδια βρίσκουμε και στο Χρηστικό: Πρόσωπο που κατοικεί ή κατάγεται από την ίδια πόλη με άλλον ή άλλους, αλλά και στον Μπαμπινιώτη: Καθένας απο τους πολίτες της ίδιας πολης σε σχέση με τους άλλους. Τα ίδια και στο νεότερο από τα τέσσερα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας, το ΜΗΛΝΕΓ: Αυτός που ζει στην ίδια πόλη με άλλον ή άλλους ή κατάγεται από την ίδια πόλη με άλλον ή άλλους.
Τα τέσσερα λεξικά ομοφωνούν στον ορισμό, αν εξαιρέσουμε ότι ο Μπαμπινιώτης δεν αναφέρεται ρητά σε κατοικία ή/και καταγωγή από μια πόλη.
Είναι όμως έτσι στην πράξη; Είδαμε πιο πάνω ότι ο πρωθυπουργός ξεκίνησε το διάγγελμά του με την προσφώνηση «Συμπολίτες μου». Αλλά στο θέμα υπάρχει… διακομματική συναίνεση, διότι και ο Αλέξης Τσίπρας, αναφερόμενος στις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας, επισήμανε ότι και πριν ακόμα ξεσπάσει, πολλοί συμπολίτες μας κινδύνευαν να χάσουν το σπίτι τους απο πλειστηριασμό. Προφανώς δεν αναφέρεται μόνο στους Αθηναίους, εξίσου κινδυνεύουν από την οικονομική κρίση και οι Θεσσαλονικιοί, οι Πατρινοί, όλοι τέλος πάντων οι Έλληνες ή, πιο σωστά, όσοι κατοικούν τη χώρα.
Από την άλλη, να επισημάνω ότι η προσφώνηση «συμπολίτες μου» εξακολουθεί να χρησιμοποιείται με τη σημασία «κάτοικοι της ίδιας πόλης», και το βλέπουμε αυτό στα σώματα κειμένων ιδίως σε ομιλίες και τοποθετήσεις υποψηφίων ή νυν δημάρχων.
Σε μια παλιά συζήτηση στη Λεξιλογία, πριν από εφτά χρόνια, γίνεται η εξής επισήμανση: Εδώ και κάμποσο καιρό, προφανώς παρασυρμένοι από το fellow citizen των αμερικανοσπουδαγμένων, έχουν αρχίσει και οι Έλληνες (κυρίως πολιτικοί και δημοσιογράφοι) να τη χρησιμοποιούν υπονοώντας τον συν+πολίτη, δηλαδή τον πολίτη της ίδιας χώρας, δηλαδή τον συμπατριώτη. Τη χάσαμε τη λέξη, πατριώτηηη...
Η επισήμανση είναι χρήσιμη κυρίως διότι βάζει τη χρονική διάσταση -οι γλωσσολόγοι θα πρέπει να χρωστάνε χάρη στα γλωσσικά φόρουμ και για αυτή τη λειτουργία τους. Προσωπικά όμως δεν καταδικάζω τους «αμερικανοσπουδαγμένους». Μάλιστα, ομολογώ ότι και εγώ, αν και δεν είμαι αμερικανοσπουδαγμένος και σίγουρα δεν έχω επηρεαστει από το fellow citizen, έχω χρησιμοποιήσει, σε άρθρο μου εδώ, τον όρο «συμπολίτες» με τη σημασία που τη χρησιμοποίησε ο Μητσοτάκης και ο Τσίπρας -και κάποιος από εσάς με διόρθωσε.
Είχα την ιδέα τις προάλλες να θέσω το ερώτημα αυτό στο Τουίτερ. Το Τουίτερ προσφέρεται ιδιαίτερα για πρόχειρες και γρήγορες σφυγμομετρήσεις. Ρώτησα λοιπόν:
Σύντομο γκάλοπ χωρίς πολιτικές ή άλλες προεκτάσεις. Όταν λέω «Οι συμπολίτες μου…» εννοώ όσους είναι:
A. Kάτοικοι της ίδιας πόλης
Β. Πολίτες του ίδιου κράτους
Μέσα σε 6 ώρες απάντησαν 884… συγκυβερνοπολίτες, και έδωσαν αποτέλεσμα: 42,6% το Α, 57,4% το Β.
Δηλαδή, οι απόψεις είναι μοιρασμένες, αλλά σαφής πλειοψηφία καταλαβαίνει τη λέξη αντίθετα με τη σημασία που της δίνουν ομοφώνως τα λεξικά!
Σχολιάζει καποιος γνωστός: O κάτοικος της πόλης είναι ο δημότης. Ο πολίτης είναι η ατομικότητα στην Πολιτεία δηλαδή στο κράτος.
Του απαντώ: Δες τι έχουν όλα τα λεξικά στο λήμμα «συμπολίτης».
Σχολιάζει άλλος φίλος, σχολιαστής και του ιστολογίου: Έχω την εντύπωση ότι η έννοια βρίσκεται υπό μετάβαση, από το Α στο Β.
Συμφώνησα με αυτό, αλλά προσέχω και το σχόλιο άλλου φίλου: Εξαρτάται ποιός το λέει, νομίζω. Αν το λέει ο δήμαρχος εννοεί τους πολίτες της πόλης, αν ο Π/Θ τότε είναι πολίτες του κράτους. Αν το πεί ο Τραμπ σε «παγκόσμια εισβολή» τότε μας παίρνει η μπάλα όλους.
Εντάξει, αυτό με τον Τραμπ ειπώθηκε στα αστεία, αλλά η επισήμανση έχει βάση.
Μα, θα πείτε, (το λέει πιο πάνω το σχόλιο της Λεξιλογίας), ο πολίτης της ίδιας χώρας είναι ο συμπατριώτης. Είναι όμως έτσι; Ο συνάδελφος, ο επιστολογράφος της Καθημερινής, δείχνει να διαφωνεί, αφού θεωρεί ότι το «συμπατριώτες μου» απευθύνεται μόνο στους Έλληνες -και όχι στους αλλοδαπούς κατοίκους, που μπορεί παρεμπιπτόντως να ψηφίζουν κιόλας στις δημοτικές εκλογές. Δείχνει ακόμα το γράμμα του συναδέλφου πόσο χρήσιμος είναι ο όρος «συμπολίτες μου» με τη νέα έννοια, με την οποία το χρησιμοποίησε στο διάγγελμά του ο πρωθυπουργός ή στην τοποθέτησή του ο Αλέξης Τσίπρας, διότι αλλιώς θα έπρεπε να χρησιμοποιηθεί το δύσκαμπτο «κάτοικοι της Ελλάδας».
Φαίνεται πως μας χρειάζεται ένας όρος για να αναφερθούμε στα άλλα μέλη της κοινωνίας, και ο συμπολίτης ταιριάζει. Για όσους κατοικούν σε /κατάγονται από την ίδια πόλη, υπάρχει και ο συνδημότης ή ο συντοπίτης.
Περιμένω να ακούσω τα σχόλιά σας. Σε κάθε περίπτωση, νομίζω πως η λέξη «συμπολίτης» βρίσκεται σε φάση αλλαγής σημασίας, αν και δεν αποκλείω τη συνύπαρξη των δύο σημασιών για μεγάλο διάστημα ακόμα. Πάντως, τα λεξικά εδώ βρίσκονται σε υστέρηση, θα έπρεπε να καταγράψουν τη νέα σημασία, είτε είναι «σωστή» είτε όχι. Η γλωσσική αλλαγή μπορεί να μη μας αρέσει, αλλά πρέπει να την καταγράφουμε.
