Οία ηώ και άλλες φράσεις χωρίς σύμφωνα

Ένα σύντομο για σήμερα, και μάλλον ευτράπελο.

Ένας φίλος στο Φέισμπουκ με παρακάλεσε να σχολιάσω ένα άρθρο που κυκλοφορεί με διάφορες παραλλαγές στο Διαδίκτυο (ας πούμε εδώ, ή εδώ), στο οποίο παρατίθεται η φράση:

οία ηώ ω υιέ αεί ει

που έχει μόνο φωνήεντα. Η φράση υποτίθεται ότι σημαίνει «Όπως η αυγή, γιε μου να είσαι πάντα» και το γεγονός ότι μπορεί να γραφτεί φράση έξι λέξεων μόνο με φωνήεντα υποτίθεται ότι αποδεικνύει την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας. Όπως γράφει κάποιος χαρούμενος σε μια αναδημοσίευση της φράσης:

Ούτε ένα σύμφωνο, σε μια πλήρη φράση! Σε ποια άλλη γλώσσα θα μπορούσε να συμβεί αυτό; Κατηγορηματικά, σε καμιά!

Έχει βέβαια κάποιο γούστο να κατασκευάζεις φράσεις μόνο με φωνήεντα ή με άλλους περιορισμούς -το ίδιο γούστο που έχει το να λύνεις σταυρόλεξα. Κατά τα άλλα όμως, δεν καταλαβαίνω γιατί είναι ενδεικτικό της ομορφιάς ή της αξίας της γλώσσας αυτό το πανδαιμόνιο χασμωδίας, το ίου-ίου που ακούγεται σαν να κλαίνε τον διάολο τα παιδιά του.

Αλλά περί ορέξεως, ουδείς λόγος. Το κακό ομως είναι ότι οι δυο ισχυρισμοί που διατυπώνονται πιο πάνω (τα ελληνικά μπορούν να φτιάξουν φράση χωρίς σύμφωνα· και, μόνο στα ελληνικά μπορεί να γίνει αυτό) παρά την κατηγορηματική διαβεβαίωση που δίνεται, είναι, και οι δυο, ανακριβείς.

Ας αρχίσουμε από τον πρώτο. Μας λένε ότι είναι πλήρης φράση, αλλά στην πραγματικότητα είναι πειραγμένη για να μην έχει σύμφωνα.

Advertisement

Διάλεκτοι και υποκρισία

Δυο πολύ διαφορετικές τοποθετήσεις έγιναν τις τελευταίες μέρες, που είχαν όμως ως κοινό στοιχείο ότι έθιγαν το ζήτημα των διαλέκτων της νεοελληνικής, και χρησιμοποιούσαν τις διαλέκτους ως επιχείρημα εναντίον της νέας Γραμματικής, μια και το σίριαλ της Φωνηεντιάδας, δηλαδή της σκοταδιστικής επίθεσης στο νέο βιβλίο Γραμματικής του δημοτικού, συνεχίζεται, έστω κι αν κάπως έχει κοπάσει. Να μου συγχωρήσετε που γράφω κάπως βιαστικά κι έτσι αφήνω κενά, αλλά ετοιμάζομαι για ταξίδι κι αν άφηνα το θέμα θα το παράσερνε στη λήθη ο πανδαμάτορας Αύγουστος και θα το επισκίαζε η αναγγελία των αναμενόμενων σκληρότατων νέων (μέχρι τα επόμενα) οικονομικών μέτρων.

Πρώτο είναι το άρθρο του ομότιμου καθηγητή της κλασικής φιλολογίας κ. Οδυσσέα Τσαγκαράκη, που δημοσιεύτηκε προχτές στην ηλέκδοση του Βήματος, με τίτλο «Φωνήεντα και φθόγγοι».  Αν και (ευτυχώς) αναγνωρίζει ότι η νέα Γραμματική δεν καταργεί τα φωνήεντα η και ω (και τα ξ, ψ) όπως λένε οι πιο ανόητοι ή κακόπιστοι επικριτές της, ο κ. καθηγητής υποστηρίζει ότι «τα 7 φωνήεντα της αρχαίας (όμοια με της νέας) είχαν ισάριθμους φθόγγους, όπως και τα 17 σύμφωνα (βλ. Stanford, The Sound of Greek, 1967 και Allen, Vox Graeca, 1987)».

Προφανώς όταν λέει για «7 φωνήεντα» εννοεί «7 γράμματα», αλλά είναι δυνατόν ένας κλασικός φιλόλογος να λέει τέτοιο πράγμα, και μάλιστα να επικαλείται τον Άλεν; Κι εγώ που δεν είμαι καθηγητής, ξέρω ότι οι αρχαίοι είχαν τουλάχιστον 12 φωνηεντικούς φθόγγους, γιατί τι άλλο είναι τα κακώς ονομασθέντα δίχρονα παρά δύο φωνήεντα που παριστάνονται με το ίδιο γράμμα; Αλλά ας δούμε τον Άλεν και στη σελίδα 62 του κλασικού Vox Graeca (τρίτη έκδοση), βλέπουμε καθαρά τους 12 φωνηεντικούς φθόγγους της αρχαίας και την αντιστοιχία τους με τα γράμματα του αλφαβήτου μετά τον Ευκλείδη, στην εικόνα που βλέπετε αριστερά. Πού τους βρίσκει τους «ισάριθμους φθόγγους» ο κ. Τσαγκαράκης;

Δυστυχώς η συνέχεια δεν είναι καλύτερη, γιατί ο κ. καθηγητής γράφει: Όλοι (ειδικοί και μη ειδικοί) δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι σε αρκετές διαλέκτους (π.χ. Κρητική, Πελοποννησιακή) το η προφέρεται ε , π.χ. νύφε (νύφη), το υ προφέρεται ου ή ιου, π.χ. άχιουρο (άχυρο), και το ω προφέρεται ου, π.χ. χούμα (χώμα). Στα παραδείγματα αυτά και σε άλλα (βλ. τις εξαιρετικές εργασίες του Ν. Παντελίδη για την πελοποννησιακή διάλεκτο και επίσης τη μελέτη του R. M. Dawkins, Modern Greek in Asia Minor, 1916), η προφορά του η, υ, ω είναι λοιπόν διαφορετική και πλησιάζει την αρχαία.

Εγώ που δεν είμαι καθηγητής αυτό το θεωρώ αντιστροφή της πραγματικότητας. Τα γράμματα δεν προφέρονται, αυτή είναι πολύ παρωχημένη διδασκαλία. Τα γράμματα αποτυπώνουν, όχι πάντα με ακρίβεια, φθόγγους. Το να λέμε ότι τα γράμματα προφέρονται είναι σαν να λέμε ότι ο πυρετός μάς αρρωσταίνει.

Και μια και πιάσαμε τον Άλεν, να θυμηθούμε τι λέει στη σελ. 8 του βιβλίου του: In the study of a ‘dead’ language there is inevitably a main emphasis on the written word. But it is well to remember that writing is secondary to speech, and, however much it may deviate from it, has speech as its ultimate basis. The written symbols correspond, in a more or less complete manner, to phonological or grammatical elements of speech (…) It is therefore in a sense misleading to speak of written symbols as being pronounced-rather it is the other way round, the symbols representing spoken elements. But when, as in the case of ancient Greek, our utterances mostly involve reading from a written text, the traditional terminology of’ pronouncing letters’ may reasonably be tolerated, and is in fact maintained in this book. Λέει δηλαδή ο Άλεν ότι είναι από μια άποψη παραπλανητικό να λέμε ότι γραπτά σύμβολα προφέρονται· το αντίστροφο ισχύει: τα σύμβολα αντιπροσωπεύουν ομιλούμενα στοιχεία. Κατ’ εξαίρεση όμως, σε γλώσσες «νεκρές», όπως τα αρχαία ελληνικά, όπου κατά κύριο λόγο όταν τις μιλάμε διαβάζουμε γραπτό κείμενο, μπορεί να γίνει ανεκτή η παραδοσιακή ορολογία ότι «τα γράμματα προφέρονται», όχι όμως σε σημερινές γλώσσες.

Τα δήθεν μακρά φωνήεντα, ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κ…

Το ιστολόγιο, όπως θα ξέρουν οι ταχτικοί αναγνώστες, δεν πολυσυμπαθεί τις αθυρόστομες εκφράσεις· ο σημερινός τίτλος, με μιαν αισχρολογία έστω και αποσιωπημένη, ας θεωρηθεί εξαίρεση. Πάντως, δοκίμασα και άλλους τίτλους και τους απέρριψα· σε κάποια παραλλαγή, είχα στον τίτλο τη Χρυσή Αυγή, που ασφαλώς η αναφορά της είναι πολύ χειρότερη προσβολή της κοσμιότητας και της δημοκρατίας. Το πώς συνδέονται ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κώλου (και επικουρικά η Χρυσή Αυγή) με τα μακρά φωνήεντα, είναι το σημερινό μας θέμα, που μπορούμε να το δούμε σαν ένα παρακλάδι της Φωνηεντιάδας, δηλαδή της σκοταδιστικής επίθεσης στη νέα Γραμματική και γενικότερα στις γλωσσικές μεταρρυθμίσεις από το 1976 και μετά που δρομολογήθηκε με αφορμή το καθόλου αθώο άρθρο της δασκάλας από τη Ραφήνα.

Η νέα γραμματική κατηγορήθηκε ότι θέλει να καταργήσει τα γράμματα η και ω, που είναι βέβαια άθλιο ψέμα -απλώς η γραμματική επαναλαμβάνει κάτι που όλες οι προηγούμενες γραμματικές εδώ και δεκαετίες έλεγαν, ότι τα φωνήεντα (οι φωνηεντικοί φθόγγοι δηλαδή) της ελληνικής γλώσσας είναι πέντε: α, ε, ι, ο, ου ή, σωστότερα, [a], [e], [i], [o]. [u]. Αλλά αυτά τα έχουμε ξαναπεί.

Στη σημερινή ελληνική γλώσσα, όπως ξέρει κι ένα παιδί της πρώτης δημοτικού, έχουμε πολλούς τρόπους για να αποδώσουμε τον φθόγγο [ι] ή [i] με το διεθνές φωνητικό αλφάβητο: Τα γράμματα (και συνδυασμοί γραμμάτων) ι, η, υ, ει, οι, υι όλα προφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Ολοφάνερα, οι αρχαίοι δεν τα πρόφεραν έτσι και δεν μπορεί στα διάφορα ιοίην, ιείην, οι υιοί, ποιοίη, ρυοίη που αφθονούν στα αρχαία ελληνικά η προφορά να ήταν η σημερινή. Όπως γράφει ο Ελισσαίος Γιανίδης, από τον οποίο ξεσήκωσα και τα παραδείγματα, «θα ήταν σωστή ασέβεια στην ανώτερη καλαισθησία των ανθρώπων εκείνων, να υποθέσουμε πως μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους λέγοντας ιίι, ιίι, ιίι, και με την απαίτηση πως αυτό το νιαούρισμα έχει δυο και τρεις διαφορετικές έννοιες».

Πράγματι, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα, δηλαδή κάποιες συλλαβές τους διαρκούσαν περισσότερο από κάποιες άλλες· πρόκειται για τη λεγόμενη προσωδιακή διάκριση. Αυτό δεν υπάρχει στα νέα ελληνικά ή στα ισπανικά, που έχουν μόνο πέντε φωνηεντικούς φθόγγους, υπάρχει όμως στα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα γερμανικά -και είναι και μόνιμος παράγοντας που μας δυσκολεύει όταν μαθαίνουμε ξένες γλώσσες. (Πάντως, το σύστημα των πέντε φωνηέντων δεν είναι σπάνιο: το 30% των γλωσσών του κόσμου που έχουν μελετηθεί έχουν πέντε φωνήεντα μόνο).

Τελικά, είναι εφτά τα φωνήεντα;

Ένας καινούργιος γλωσσικός μύθος διαδίδεται στο ελληνικό Διαδίκτυο τα τελευταία δύο εικοσιτετράωρα με την ταχύτητα πυρκαγιάς σε ξερόχορτα. Όπως φαίνεται,  από σκοτεινούς κύκλους εξυφαίνεται ένα ακόμα σχέδιο με στόχο την αλλοίωση της ελληνικής γλώσσας, ή τουλάχιστον έτσι «αποκαλύπτει» σε ένα άρθρο που έχει τίτλο «Η ελληνική γλώσσα πρέπει να μείνει ανέπαφη», το οποίο έσπευσαν να αναδημοσιεύσουν ένα σωρό ιστολόγια, πολλά από αυτά πολυσύχναστα. Όχημα της υποτιθέμενης αλλοίωσης είναι το καινούργιο βιβλίο γραμματικής της 5ης και 6ης Δημοτικού, που μπορείτε να το δείτε εδώ.

Ολόκληρο το άρθρο το διαβάζετε σε κάποιο από αυτά τα ιστολόγια, π.χ. εδώ, ενώ υπάρχει και μορφή του σε pdf, επαυξημένη με σχολιασμένες σελίδες του βιβλίου, αναρτημένη στον ιστότοπο του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Ανατολικής Αττικής «Αλέξανδρος Δελμούζος»

Η ανάρτηση σε εκείνο τον ιστότοπο εξηγείται διότι το άρθρο δυστυχώς γράφτηκε από δασκάλα, μέλος του συλλόγου, που εργάζεται σε δημοτικό σχολείο της Ραφήνας. Βέβαια, το Διοικητικό συμβούλιο του συλλόγου κράτησε κάποιες αποστάσεις από το άρθρο, και διευκρίνισε ότι η τελευταία παράγραφος, ότι δήθεν ο σύλλογος Αλ. Δελμούζος οργανώνει ψηφοφορία για να αποσυρθεί το βιβλίο «της κυρίας Διαμαντοπούλου» έχει προστεθεί εκ των υστέρων και δεν περιέχεται στο αρχικό, γνήσιο άρθρο.

Θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα του άρθρου και θα τα σχολιάσω, αλλά πρώτα να σταθώ στην υποβολιμαία προσθήκη για το «βιβλίο της κυρίας Διαμαντοπούλου». Είναι λάθος, και είναι άδικο για τους συγγραφείς, να ταυτίζονται τα βιβλία τους με έναν συγκεκριμένο υπουργό· άλλωστε, η διαδικασία συγγραφής σχολικών βιβλίων είναι τόσο μακροχρόνια που τις περισσότερες φορές άλλος υπουργός εγκρίνει τη συγγραφή του βιβλίου και άλλος βλέπει το βιβλίο να κυκλοφορεί στα σχολεία -κάτι τέτοιο είχε συμβεί και με το βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού. Οι υπουργοί έρχονται και παρέρχονται.

Λοιπόν, το άρθρο ξεκινάει ως εξής: