Η μπουγάτσα και τα όρνια

Πλησιάζει η 25η Μαρτίου, η επέτειος της επανάστασης του 1821, του ιδρυτικού γεγονότος του νεοελληνικού κράτους, οπότε σκέφτηκα να ανεβάσω δυο-τρία αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα του Φωτάκου, από τις πρώτες μέρες του ξεσηκωμού (όπως είχα κάνει και πέρυσι). Ο Φωτάκος (Φώτης Χρυσανθόπουλος, 1798-1878) ήταν ο υπασπιστής του Κολοκοτρώνη και άφησε αξιόλογο συγγραφικό έργο. Βέβαια, επειδή είναι γραμμένο σε (ευτυχώς) απλή καθαρεύουσα, δεν αποτυπώνει παρά σπάνια τη γλώσσα που μιλούσαν οι μαχητές του ξεσηκωμού. Να σημειωθεί ότι ο Φωτάκος, ενώ είναι γεμάτος εγκώμια για τον «αρχηγό» (τον Κολοκοτρώνη), που τον λάτρευε, δεν διστάζει να αποκαλύψει περιστατικά που τον εμφανίζουν να τρομάζει ή να κάνει γκάφες. Θαρρώ πως θέλει αρκετό θάρρος αυτό.

Το πρώτο απόσπασμα αφηγείται την καθοριστική στιγμή που έκρινε τη (δεύτερη) μάχη του Βαλτετσίου, το πρωί της 13ης Μαΐου 1821, όταν η προσπάθεια των Τούρκων να υποχωρήσουν συντεταγμένοι μετατράπηκε σε άτακτη φυγή και συντριβή. Εδώ παραλίγο να παίξει μοιραίο ρόλο ένα κομμάτι μπουγάτσα -που δεν πρέπει να είναι το γνωστό μας γλύκισμα αλλά μάλλον τυρόπιτα.

Επειδή και εις τα βουνά αυτά κάμνει ψύχρα πολλή την νύκτα και μάλιστα την άνοιξιν, είχαν από μικρά τσάχαλα και από χαμόκλαδα φωτιά, αλλά δεν εζεσταινόμεθα και αυτήν την νύκτα την επεράσαμεν κακά από το κρύο. Ο Κολοκοτρώνης, ο Κωνσταντίνος Πετρόπουλος καπετάνιος από Μαγουλίανα και εγώ, οι τρεις μας είχαμεν μόνον μίαν κοντοκαπόταν τσοπάνικην, αλλά ποίος να πρωτοσκεπασθεί, μάλιστα εγώ εκρύωσα, έγιναν μαύρος σαν το συκώτι και μου επήραν έπειτα αίμα και εγίανα.

Σελίδες από τον δεύτερο εμφύλιο της Επανάστασης

Προχτές είχαμε ένα θέμα από την επανάσταση του 1821 και στα σχόλια εκφράστηκε επιθυμία να έχουμε και κάτι ακόμα, οπότε σήμερα παρουσιάζω μερικά στιγμιότυπα από μια άδοξη σελίδα του ξεσηκωμού, τον δεύτερο εμφύλιο -ή την εκστρατεία των Ρουμελιωτών για καθυπόταξη και λεηλάτηση του Μοριά. Η περίοδος αυτή φέρνει σε αμηχανία, πολύ περισσότερο που διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις αγριότητες δυο προσωπικότητες που απολαμβάνουν μεγάλη εκτίμηση, ο Μακρυγιάννης και ο Καραϊσκάκης. Βρισκόμαστε στον Νοέμβριο του 1824. Παραθέτω έξι στιγμιότυπα από τις πηγές, χωρίς κανένα σχεδόν σχόλιο.

1) Επιστολή του Κωλέττη προς ρουμελιώτες οπλαρχηγούς. Τη διασώζει ο Κανέλλος Δεληγιάννης, που βέβαια ήταν του αντίπαλου στρατοπέδου, αλλά δεν έχω δει να αμφισβητείται η γνησιότητά της. Περιλαμβάνεται (όχι ολόκληρη) και στο σχολικό βιβλίο της 3ης γυμνασίου. Παίρνω από τον Κόκκινο, τόμ. 4, σ. 509 αλλά γράφω με όμικρον τους Μοραΐτες.

Αδελφέ,

Οι Μοραΐτες ελύσσαξαν από τα πολλά πλούτη, τα οποία ήρπασαν από τους Τούρκους της Τριπολιτσάς, του Ναυπλίου, του Λάλα, της Κορίνθου, της Μονεμβασίας, του Νεοκάστρου και των λοιπών μερών κι έγιναν ντερμπεήδες, και προσπαθούν ν’ αντικαταστήσουν τον Κιαμήλμπεην και τους λοιπούς μπέηδες και αγάδες. Και σεις τρέχετε αυτού χωρίς ψωμί, χωρίς τσαρούχι, χωρίς φορέματα, με μίαν παλαιοκάπαν, καταβασανίζεσθε. Τι λοιπόν περιμένετε; Άλλην αρμοδιοτέραν και ευτυχεστέραν διά σας περίστασιν δεν θέλει εύρετε ποτέ, διά να πλουτίσετε μεγάλοι και μικροί. Τώρα άνοιξαν διά σας δύο πηγαί πλούτου, οι λίρες του δανείου και τα πλούσια λάφυρα του Μορέως. Τι άλλα πλέον επιθυμείτε;

ντερμπεήδες ή ντερεμπεήδες (από τκ. derebeyi) ήταν οι Τούρκοι ημιανεξάρτητοι τοπάρχες.

2) Μια υποσημείωση στην ιστορία του Αμβρόσιου Φραντζή (τόμ. 2, σελ. 296, δεν γκουγκλίζεται):

Περσιάνοι και φραγκοφορεμένοι

Πλησιάζει η 25η Μαρτίου, η επέτειος της επανάστασης του 1821, του ιδρυτικού γεγονότος του νεοελληνικού κράτους, οπότε σκέφτηκα να ανεβάσω ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Φωτάκου, από τις πρώτες μέρες του ξεσηκωμού, τότε που οι εξεγερμένοι ακόμα κιτρίνιζαν βλέποντας σκοτωμένους. Τα αποσπάσματα που διάλεξα προέρχονται από την έκδοση που υπάρχει ονλάιν (σελ. 44-48) στα Google books, με προσαρμογή της ορθογραφίας στα σημερινά.

Βρισκόμαστε στο Βαλτέτσι, κοντά στην πολιορκημένη Τριπολιτσά,τον Απρίλη του 1821. Τα αποσπάσματα περιγράφουν την πρώτη, αμφίβολη μάχη που έγινε στο Βαλτέτσι στις 24 Απριλίου. Η δεύτερη μάχη έγινε στις 12-13 Μαΐου και η ελληνική νίκη ήταν καθοριστική για το πάρσιμο της Τριπολιτσάς αργότερα. Αφηγείται ο Φωτάκος:

Την περασμένην ημέραν εμετρήθησαν όλοι οι ευρεθέντες εκεί και είμεθα υπέρ τας δύο ήμισυ χιλιάδες στρατιώται. Εις αυτήν μάλιστα την καταμέτρησιν εναντιώθησαν οι απλοί Μανιάται στρατιώται, δεν ήθελαν να μετρηθούν, διότι το είχαν κακόν, αλλ’ εβιάσθησαν να δεχθούν την καταμέτρησιν, διότι δεν ήθελεν ο Κολοκοτρώνης να τους δώσει ταΐνι.

(…)

Από την Αγίου Μάρκου στη Ραφήνα

Ο τίτλος είναι εντελώς παραπλανητικός αλλά μου άρεσε και τον έβαλα· πάντως, μην περιμένετε να σας αφηγηθώ τις περιπέτειες της διαδρομής από το κέντρο της Αθήνας ή της Βενετίας ως τη Ραφήνα, ούτε να κάνω κάποιον σκοτεινό υπαινιγμό για τον πρώην πρωθυπουργό, που αν δεν κάνω λάθος στη Ραφήνα ξεκουράζεται· για δυο λέξεις θα σας μιλήσω, που θυμίζουν τα δυο αυτά τοπωνύμια. Δυο λέξεις που, αν δεν κάνω λάθος, δεν τις έχει κανένα γενικό λεξικό -καλώς ή κακώς.

Η πρώτη λέξη, που θα μας απασχολήσει και περισσότερο, είναι το σαρμάκο. Την πρωτοδιάβασα στη Ρεμπέτικη Ανθολογία του Σχορέλη, και ύστερα άκουσα και το τραγούδι του Βαμβακάρη, «Ο Μάρκος κάνει σαρμάκο». Εκείνη την εποχή πήγαινα στον Σπύρο τον Καλφόπουλο, που είχε ένα γραφείο στην Ομόνοια, και γρατζουνούσα ένα μπαγλαμά, οπότε του ζήτησα να μου μάθει το τραγούδι· δεν του άρεσε πολύ η ιδέα, στραβομουτσούνιασε, είπε πως δεν το ξέρει, αλλά του είχα φέρει κασέτα, οπότε θέλοντας και μη μου το έμαθε, αλλά αρνήθηκε να γράψει τη λέξη «σαρμάκο», έγραψε σκέτο «Μάρκος» πάνω στο τετράδιο.