Το σαλτανάτι του σουλτάνου ξανά

Επειδή χτες είχα αλλότρια, καταφεύγω και σήμερα στη δοκιμασμένη λύση της επανάληψης παλιότερου άρθρου. Θα ξαναδημοσιεύσω ένα άρθρο που είχα ανεβάσει πριν από εξίμισι χρόνια. Στη σημερινή αναδημοσίευση έχω ενσωματώσει κάποια από τα παλιά σχόλια ενώ έκανα και αρκετές ακόμα προσθήκες.

Πριν από καμιά δεκαριά χρόνια, ένας φίλος, Σαλονικιός, βλέποντας ότι είχα γράψει στον παλιό μου ιστότοπο μερικά άρθρα για το λεξικό Μπαμπινιώτη (δείτε εδώ), μου έδωσε έναν κατάλογο λημμάτων που έλειπαν από το λεξικό, κακώς κατά τη γνώμη του. Δυστυχώς αυτόν τον κατάλογο τον έχασα, και το χειρότερο είναι πως και ο φίλος μου δεν τον βρίσκει στα χαρτιά του, αλλιώς θα σας τον παρέθετα διότι είχε ενδιαφέρον. Βέβαια, ο φίλος μου είχε στηριχτεί στην πρώτη έκδοση του λεξικού, κι έτσι κάποιες ελλείψεις –όπως θυμάμαι– είχαν διορθωθεί σε μεταγενέστερες εκδόσεις, ενώ πρέπει να πω ότι δεν συμφωνούσα με όλες τις επισημάνσεις του φίλου μου: μερικές λέξεις καλώς έλειπαν από ένα λεξικό με τις προδιαγραφές του λεξικού Μπαμπινιώτη.

Μια λέξη από τον κατάλογο του φίλου μου ήταν το σαλτανάτι. Βέβαια, πρέπει να πω ότι και το ΛΚΝ, το λεγόμενο λεξικό Τριανταφυλλίδη, το οποίο έχει πιο αντιπροσωπευτικό λημματολόγιο (δηλαδή δεν αποφεύγει τις τουρκογενείς βορειοελλαδίτικες λέξεις), δεν λημματογραφεί το σαλτανάτι, ενώ, ας πούμε, έχει τον ρεντέ, το τσιμένι ή τον μπουγά, που βέβαια απουσιάζουν από τον Μπαμπινιώτη, οπότε δεν θεωρώ κατακριτέα την έλλειψή του λήμματος «σαλτανάτι» από το λεξικό Μπαμπινιώτη. (Περισσότερα για το λημματολόγιο του ΛΚΝ σε πρόσφατο άρθρο μας),

Γενικότερα, το σαλτανάτι δεν φαίνεται να υπάρχει σε κανένα λεξικό, παλιότερο και νεότερο, και ίσως άδικα, διότι στη Βόρεια Ελλάδα ακούγεται αρκετά, απείρως περισσότερο από τα σαρίδια του Ησυχίου που αποθησαυρίζει ο Δημητράκος και αναπαράγει ο Πάπυρος, τα δυο υποτιθέμενα λεξικά της «όλης» ελληνικής που διαθέτουμε. Για μία ακόμη φορά, το slang.gr βάζει τα γυαλιά στα έντυπα λεξικά, αφού καταγράφει και τον όρο, και την ετυμολογία του.

Ξαναδιαβάζοντας τον Πέδρο Καζάς

Εκεί που είχα πάει για παραθερισμό, υπάρχει μια μικρή βιβλιοθήκη με βιβλία του παππού μου, από τη δεκαετία του 1920 τα περισσότερα, ελληνική λογοτεχνία ή ξένη σε μετάφραση. Μια μέρα έπιασα και διάβασα τον Pedro Cazas του Φώτη Κόντογλου, σε ένα μικρού σχήματος τομίδιο, που έχει στη δεύτερη σελίδα του την υπογραφή του θείου του Μιχάλη, αδελφού του παππού μου. Πιο σωστά, τον ξαναδιάβασα, μια και τη νουβέλα του Κόντογλου την είχα ξαναδιαβάσει πριν από πολλά χρόνια σε νεότερη έκδοση και την έχω μάλιστα δημοσιεύσει ολόκληρη στον παλιό μου ιστότοπο.

Το βιβλιαράκι που είχα στα χέρια μου είναι έκδοση του 1923, από τον αθηναϊκό εκδοτικό οίκο Χ. Γανιάρη. Είχε προηγηθεί μια έκδοση το 1920. Πράγματι, στην τελευταία σελίδα του τομιδίου βρίσκω την εξής σημείωση:

.

Ο Pedro Cazas είχε τυπωθή στο Παρίσι προ τρία χρόνια σε 250 αντίτυπα για τους φίλους του συγγραφέα.

Οι δυο εικονογραφίες είναι απ’ το χέρι του.

.

Ωστόσο, στο άρθρο της Βικιπαίδειας αλλά και αλλού βρίσκω ότι η πρώτη έκδοση έγινε στη γενέτειρα του Κόντογλου, το Αϊβαλί, το 1920, στο σύντομο διάστημα που η Ιωνία βρισκόταν υπό ελληνικό έλεγχο. Μπορεί να υπάρχει αντίφαση, μπορεί πάλι η εκτύπωση να έγινε όντως στο Παρίσι αλλά το βιβλίο να κυκλοφόρησε και να διατέθηκε στην Ιωνία. Πάντως η νουβέλα γράφτηκε στο Παρίσι, όπου έμενε ο νεαρός (γεννημένος το 1895) Κόντογλου από το 1914.

Η τρίτη έκδοση της νουβέλας έγινε το 1944, με κάποιες αλλαγές στη γλώσσα -ανάμεσα στ’ άλλα ο τίτλος ελληνογράφεται, από Pedro Cazas σε Πέδρο Καζάς. Το κείμενο που έχω ανεβάσει ονλάιν είναι από την τρίτη έκδοση. Στα βιβλιοπωλεία θα βρείτε τον Πέδρο Καζάς μαζί με τη Βασάντα, το δεύτερο βιβλίο του Κόντογλου.

Ο Πέδρο Καζάς, σύμφωνα με την προμετωπίδα της πρώτης/δεύτερης έκδοσης είναι «η πρωτάκουστη ιστορία του Εσπανιόλου κουρσάρου που είτε έζησε τρακόσα χρόνια είτε γύρισε απ’ τον Άδη. Τυπωμένη από ένα παράξενο πορτουγέζικο χειρόγραφο που έπεσε στα χέρια του Φώτη Κόντογλου στο Oporto». Στις επόμενες εκδόσεις υπάρχουν μικροδιαφορές στη διατύπωση της φράσης αυτής.

Το βιβλίο έχει έναν πρώτο πρόλογο που τον υπογράφει ο Κόντογλου (μάλιστα: Κόντογλους), κι έναν δεύτερο που τον υπογράφει ο αφηγητής, με την υποτιθέμενη τοποχρονολόγηση «Setubal, 1887». Με τους αλλεπάλληλους προλόγους, ο Κόντογλου  αποστασιοποιείται από τον αφηγητή του και από την αφήγησή του, αποποιείται την ιδιότητα του συγγραφέα του κειμένου και παρουσιάζεται σαν απλός μεταγραφέας του «παράξενου χειρόγραφου», ένα λογοτεχνικό τέχνασμα που και άλλοι έχουν χρησιμοποιήσει.

Λόρδε πριν να ξεψυχήσεις… (Ο Καπετάνιος του Κώστα Γιαβή)

Πλησιάζει η επέτειος της 25ης Μαρτίου και κάθε χρόνο συνηθίζω να δημοσιεύω κάποια σχετικά κείμενα. Σήμερα που είναι Κυριακή ταιριάζει κάτι το λογοτεχνικό, οπότε αναδημοσιεύω ένα παλιό κείμενο, που το είχα βάλει πριν από εφτά χρόνια, τότε που το ιστολόγιο δεν είχε ακόμα κλείσει σαράντα μέρες ζωής. Εκείνο το παλιό άρθρο λίγοι θα το έχετε διαβάσει, οπότε αντέχει την αναδημοσίευση σήμερα.

Στην ποιητική σύνθεση του Βάρναλη «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927), που ο τίτλος της παραπέμπει ευθέως στους σολωμικούς «Ελεύθερους πολιορκημένους», κεντρική θέση στο δεύτερο μέρος («Ο πόλεμος») έχει το ποίημα «Η χαρά του πολέμου», στο οποίο ένας κλέφτης της εποχής του 21 αναπολεί παλιές δόξες.

Ωστόσο, προηγήθηκε μια πρώτη δημοσίευση του β’ μέρους, το 1925 στο 3ο τεύχος του περιοδικού Φιλική Εταιρεία, που το εξέδιδε ο Φώτης Κόντογλου. Σε αυτή την προδημοσίευση, ο Βάρναλης υπογράφει με το εύγλωττο ψευδώνυμο Κώστας Γιαβής. Για τους μη βαρναλιστές, Γιαβής είναι ένας από τους ήρωες των Μοιραίων (κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι…)

Λοιπόν, σε αυτή την πρώτη δημοσίευση, το ποίημα «Η χαρά του πολέμου» έχει άλλο τίτλο, «Ο καπετάνιος», άλλον υπότιτλο (αντί «Η σκιά ενός κλέφτη από τα περασμένα») και, το κυριότερο, έχει πολύ περισσότερες στροφές.  Οι στροφές που παραλείφθηκαν είναι κατά σύμπτωση αυτές που αναφέρονται στα τελευταία προεπαναστατικά χρόνια της κλεφτουριάς και στο Μεσολόγγι. Μάλλον ο Βάρναλης τις έβγαλε επειδή τις έκρινε σκληρές και αντιπατριωτικές. Μπορεί όμως να τις αφαίρεσε και για να κάνει περισσότερο άχρονο το ποίημα, εξαλείφοντας σαφείς αναφορές σε ιστορικά γεγονότα. Ίσως για τον ίδιο λόγο, στην οριστική έκδοση τροποποίησε και τον τίτλο του τέταρτου ποιήματος έτσι που να μην παραπέμπει ρητά στο Μεσολόγγι (ήταν «η έξοδο» και έγινε «η έφοδο»).

Φλιμπουστιέροι στα έδρανα

Πέρασε ο Δεκαπενταύγουστος, έχω όμως ένα πολιτικογλωσσικό υπόλοιπο από την υπερμαραθώνια συνεδρίαση της Πέμπτης (13 Αυγούστου) που δεν έχει θαρρώ χάσει την (αν)επικαιρότητά του. Το ανεβάζω με αυτόματον πιλότο, μια και λογαριάζω να φύγω από το σπίτι πολλά πρωί και να μη γυρίσω ως το βράδυ.

Η συνεδρίαση εκείνη, θα θυμάστε, ολοκληρώθηκε μετά τις 10 το πρωί της Παρασκευής και κατά τη γνώμη μου η καθυστέρηση σε μεγάλο βαθμό (αλλά όχι αποκλειστικά) οφειλόταν στην παρελκυστική πολιτική της ΠτΒ Ζωής Κωνσταντοπούλου. Τα συζητήσαμε και στο ιστολόγιο, στα σχόλια της ανάρτησης εκείνης της μέρας, οπότε δεν θα είχε νόημα να επανέλθω, αλλά το θέμα έχει, πέρα από το πολιτικό, και γλωσσικό ενδιαφέρον.

Σχολιάζοντας στο Φέισμπουκ έγραψα ότι η εμφάνιση της Ζωής Κωνσταντοπούλου ήταν «αριστούργημα νομότυπης κωλυσιεργίας». Οι Αμερικάνοι, συνέχισα, το λένε αυτό filibustering, ένας όρος που εμφανίστηκε στην κοινοβουλευτική τους πρακτική τον 19ο αιώνα. Θα αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο σε αυτή τη λέξη.

Σύμφωνα με τον ορισμό της Βικιπαίδειας, filibuster είναι οποιαδήποτε παρελκυστική τακτική αποβλέπει στο να καθυστερήσει την ψηφοφορία επί ενός θέματος. Στην Γερουσία των ΗΠΑ δεν υπάρχει όριο στον χρόνο ομιλίας των γερουσιαστών, κι έτσι, αν δεν συγκεντρωθεί αυξημένη πλειοψηφία τριών πέμπτων, η μειοψηφία μπορεί να καθυστερήσει την ψηφοφορία όσο θέλει ή μάλλον όσο αντέχουν οι αγορητές της -διότι πρέπει να μιλάνε συνεχώς. Το ατομικό ρεκόρ το έχει ο Στρομ Θέρμοντ, γερουσιαστής της Νότιας Καρολίνας με ελαφρώς ρατσιστικές θέσεις, ο οποίος θέλοντας να εμποδίσει το 1957 την ψήφιση του Νόμου για τα Ατομικά Δικαιώματα, που θέσπιζε μέτρα εναντίον του φυλετικού διαχωρισμού στις νότιες πολιτείες, μίλησε επί 24 ώρες και 13 λεπτά! Για να το καταφέρει αυτό, ανέγνωσε από το βήμα την εκλογική νομοθεσία όλων των πολιτειών των ΗΠΑ (αλφαβητικά) και ύστερα διάβασε διάφορα ιδρυτικά κείμενα του κράτους. Άλλοι κωλυσιεργοί έχουν καταφύγει σε εντελώς άσχετα κείμενα, άλλος διαβάζοντας τραγωδίες του Σέξπιρ (καλό αυτό) και άλλος τον τηλεφωνικό κατάλογο.

Η κωλυσιεργία γίνεται εφικτή διότι υπάρχει παραθυράκι: η διάταξη που επιτρέπει στους γερουσιαστές να αγορεύουν χωρίς περιορισμό του χρόνου αγόρευσης. Σε άλλα κοινοβουλευτικά σώματα ο χρόνος αγόρευσης είναι περιορισμένος κι έτσι η δυνατότητα αυτή δεν υπάρχει, αλλά οι κωλυσιεργοί βρίσκουν άλλες μεθόδους. Για παράδειγμα, στη γαλλική εθνοσυνέλευση μια μέθοδος κωλυσιεργίας είναι να καταθέτει η αντιπολίτευση πολλές τροπολογίες σε ένα νομοσχέδιο που θέλει να παρεμποδίσει. Πόσο πολλές; Το ρεκόρ, διαβάζω, σημειώθηκε το 2006, όταν οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές κατέθεσαν… 137.000 τροπολογίες στο νομοσχέδιο για την ιδιωτικοποίηση της ενέργειας. Αν τυπώνονταν σε σχεδόν 600 αντίτυπα η καθεμιά (για να διανεμηθούν σε όλους τους βουλευτές), το ύψος της χάρτινης στοίβας θα ήταν τετραπλάσιο από τον πύργο του Άιφελ. Τελικά όμως οι τροπολογίες αποσύρθηκαν, αν και δεν θυμάμαι καλά για ποιο λόγο. Πάντως, στη Γαλλία υπάρχει τρόπος να αντιμετωπιστεί η χιονοστιβάδα των τροπολογιών, αφού προβλέπεται η δυνατότητα να τεθούν σε μία ενιαία ψηφοφορία όλες οι τροπολογίες τις οποίες δεν δέχεται η κυβέρνηση.

Η κοινοβουλευτική κωλυσιεργία, όμως, είναι αρχαία τακτική, αφού πρώτος τη χρησιμοποίησε επανειλημμένα και με επιτυχία ο Κάτων ο νεότερος, στην αρχαία Ρώμη. Ο Κάτων εκμεταλλευόταν το γεγονός ότι οι εργασίες της Συγκλήτου έπρεπε να ολοκληρώνονται με τη δύση του ηλίου. Έτσι, π.χ., το 59 π.Χ. μίλησε με τις ώρες και εμπόδισε τη Σύγκλητο να αποφασίσει αν θα επέτρεπε στον Ιούλιο Καίσαρα να θέσει υποψηφιότητα χωρίς να παρουσιαστεί αυτοπροσώπως.