Μεζεδάκια μετά τον μεγάλο σεισμό

Υπό κανονικές συνθήκες, θα λέγαμε για «Μεταμπαρμπαρικά μεζεδάκια», αφού η Μπάρμπαρα διάρκεσε περισσότερο από το αναμενόμενο -αλλά ήρθε ο φονικός σεισμός στην Κιλικία. Για τον σεισμό γράψαμε στο κανονικό μας άρθρο, εδώ θέλω να σχολιάσω κάτι παρεμπίπτον.

Η εικόνα που βλέπετε έγινε βάιραλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πριν από δυο-τρεις μέρες. Δεν πρόκειται για αληθινή φωτογραφία, είναι εικόνα που την κατασκεύασε ο υποστράτηγος της Πυροσβεστικής Παν. Κοτρίδης, χρησιμοποιώντας το λογισμικό Midjourney, που φτιάχνει εικόνες με βάση κείμενο -κάτι ανάλογο με το ChatGPT δηλαδή, και στη συνέχεια πρόσθεσε τα διακριτικά της ΕΜΑΚ, το σήμα του Πυροσβεστικού Σώματος και το τουρκικό σημαιάκι (δεν θεωρώ ότι ήταν εύστοχη αυτή η επιλογή).

Ο υποστράτηγος δημοσίευσε την κατασκευασμένη εικόνα στον τοίχο του στο Φέισμπουκ δηλώνοντας καθαρά ότι την έφτιαξε «Για να τιμήσω τους συναδέλφους που δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους για την διάσωση των πληγέντων από τους σεισμούς της Τουρκίας».

Ωστόσο, οι χιλιάδες που αναδημοσίευσαν την εικόνα την κοινοποιούσαν λέγοντας ότι είναι πραγματική φωτογραφία. Υπάρχουν βέβαια κάποιες ανακολουθίες, όπως στις κίτρινες ταινίες, αλλά αυτές μόνο όποιος ξέρει μπορεί να τις επισημάνει. (Σε μια αρχική εκδοχή της εικόνας, ο διασώστης είχε έξι δάχτυλα. Διάβασα ότι αυτό είναι γνωστό ελάττωμα των προγραμμάτων ΤΝ που φτιάχνουν εικόνες -και το βρίσκω εντυπωσιακό).

Ο υποστράτηγος το έκανε με καλό σκοπό, αλλά τελικά υπήρξε παραπλάνηση -για περισσότερα, δείτε τι έγραψαν τα Χόαξις. Και σκέφτομαι πόσες δυνατότητες παραπραγματικότητας δίνουν αυτές οι εφαρμογές. Σε λίγο δεν θα υπάρχει τρόπος (ή έστω εύκολος τρόπος) να διακριθούν πλαστά έργα, εικόνες ή βίντεο από τα πραγματικά.

* Με ενοχλεί να γράφουν με λατινικό αλφάβητο έναν όρο και να τον γράφουν λάθος. Το «φαστ τρακ» δεν υπάρχει λόγος, κατά τη γνώμη μου να το γράψεις στα ξένα, fast track, αλλά, αν το γράψεις, γράφε το σωστά. Συνήθως το βλέπω fast truck, τρελό φορτηγό με τα φρένα σπασμένα, αλλά τις προάλλες στην ΕφΣυν διαβάσαμε:

Σε αυτό συντελεί και η απόφαση του υπουργού Εργασίας να προχωρήσει με τη μέθοδο «fust truck» και στην αντιμετώπιση των περίπου 135.000 εκκρεμών αιτήσεων για χορήγηση επικουρικών συντάξεων, καταβάλλοντας αβλεπεί προκαταβολές 100 ευρώ για κάθε μήνα καθυστέρησης και μέχρι την οριστική έκδοση της απόφασης.

Έλξη;

* Φίλος στέλνει μαργαριτάρι από το καινούργιο μυθιστόρημα (Μαμά χωρίς χέρια) της Έλενας Ακρίτα.

Και βέβαια ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος (Brave new world στο πρωτότυπο) είναι του Άλντους Χάξλεϊ, όχι του Όργουελ.

Αλλά αυτά πρέπει να τα πιάνει ο επιμελητής, αν ξεφύγουν από τον συγγραφέα!

(Και δεν τα πιάνουν όλοι οι αναγνώστες: το βιβλίο το έχω διαβάσει, και μου άρεσε, αλλά δεν πρόσεξα το λάθος, ίσως επειδή είναι προς το τέλος).

Advertisement

Υπογλώσσια σφηνάκια Νο 5

Υπογλώσσια είναι τα φάρμακα που παίρνουμε για την καρδιά, για να μην πάθουμε καρδιακή προσβολή (επειδή μας διαβάζει κι η μαμά μου διευκρινίζω πως ο πληθυντικός είναι της περιγραφής, όχι πραγματικός). Ακόμα, ένα κλισέ σε κάποιους αντρικούς ή αθλητικούς ιστότοπους, όταν βγάζουν καμιά με μπικίνι, είναι «ετοιμάστε τα υπογλώσσια».

Υπογλώσσια όμως είναι και μια ομάδα γλωσσικών ενδιαφερόντων στο Φέισμπουκ, που φτιάχτηκε στα τέλη του 2017 και στην οποία συμμετέχω.

Σφηνάκια είναι βέβαια οι μικρές δόσεις ποτού, όμως έτσι έχω αποκαλέσει και τα σύντομα άρθρα. Με τη διαφορά ότι σπανίως βάζω σύντομα άρθρα, οπότε δεν θα το θυμάστε. Στα Υπογλώσσια ομως γράφω πότε-πότε σύντομα σημειώματα, που δεν βολεύει πάντοτε να τα εντάξω σε κάποιο άρθρο.

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι μια συλλογή από μικρά κείμενά μου από τα Υπογλώσσια, με γλωσσικό δηλαδή ενδιαφέρον, που δεν (θυμάμαι να) τα έχω δημοσιεύσει εδώ στο ιστολόγιο. Κάποια άλλα σχόλια που κάνω εκεί, τα μεταφέρω στα σαββατιάτικα μεζεδάκια, αλλά αυτά εδώ δεν θυμάμαι να τα έχω μεταφέρει σε μεζεδοάρθρα μας, οπότε δεν θα τα έχετε δει, εκτός αν συμμετέχετε και στα Υπογλώσσια. Τα σφηνάκια μοιάζουν αρκετά με τα μεζεδάκια, αλλά διαφέρουν κιόλας σε κάποια σημεία.

Με αυτόν τον τυποποιημένο πρόλογο έχω ήδη δημοσιεύσει τέσσερα άρθρα στο ιστολόγιο, ένα τον Φλεβάρη του 2019, άλλο ένα τον Οκτώβριο του 2019, το τρίτο τον Μάιο του 2020 και το τέταρτο τον Σεπτέμβριο του 2020. Τελειώνοντας εκείνο το παλιό άρθρο είχα υποσχεθεί (ή απειλήσει) ότι Σε τρία τέρμινα, που θα έχω μαζέψει κι αλλα, θα σερβίρω άλλον έναν γύρο! Σημερα λοιπόν δημοσιεύω το πέμπτο άρθρο της σειράς αυτής. ‘Εχω επικαιροποιήσει κάποια στοιχεία και κάνω και προσθήκες σε αγκύλες ή όχι.

Θα μου πείτε, πέρασαν δυο χρόνια από την προηγούμενη δημοσίευση. Δίκιο έχετε, το είχα αμελήσει. Οπότε, υπόσχομαι το έκτο άρθρο με σφηνάκια να μην αργήσει τόσο.

* Λανσάρω στα ελληνικά

Σε πρόσφατη ανάρτηση, ο διαχειριστοκράτωρ μας [ο Θανάσης Αναγνωστόπουλος] ζήτησε ιδέες για να αποδοθεί «στα ελληνικά ελληνικά» η φράση «λανσάρω ένα προϊόν» δηλ. ζήτησε έναν μονολεκτικό αυτόχθονα όρο για το ρήμα «λανσάρω» και πρότεινε το «καθελκύω» που δεν έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από την ομηγυρη.

Αλλά ούτε κάποια άλλη πρόταση φάνηκε πειστική παρά το ότι διατυπώθηκαν πολλές προτάσεις. Όμως το «λανσάρω» δεν είναι μόνο «προωθω», δεν είναι μόνο «κυκλοφορώ». Είναι κάτι που συνδυάζει και τις δύο έννοιες (και όχι μόνο), πράγμα που μας δείχνει ξεκάθαρα ότι το συγκεκριμένο δάνειο πλούτισε την ελληνική γλώσσα.

Και τα περισσότερα δάνεια έτσι λειτουργούν, είναι πηγη πλούτου για τη γλώσσα που τα δέχεται. Γι’ αυτό άλλωστε και η γλώσσα με το πλουσιότερο λεξιλόγιο, η αγγλική, ποτέ δεν έπαψε να δανείζεται αφειδώς, τόσο από το ελληνικό, όσο και από το λατινικό, το γαλλικό ή το γερμανικό ταμείο. Το καλό αρνί βυζαίνει δυο μανάδες, λέει η παροιμία, κι έτσι ο Άγγλος μπορεί να πει και ethnic και national.

Eμείς πάλι, εννοώ τη νέα ελληνική, έχουμε χάσει τη δυνατότητα για λόγιο δανεισμό από το λατινικό ταμείο. Παλιότερες γλωσσικές ποικιλίες της ελληνικής την είχαν αυτή τη δυνατότητα -και ο Πορφυρογέννητος έγραφε π.χ. «τοὺς ἄρχοντας τοῦ τάγματος τῶν ἐξσκουβίτων, οἷον τοποτηρητὰς, σκρίβωνας, τὸν χαρτουλάριον, δρακοναρίους, σκευοφόρους, σιγνοφόρους, σενάτορας, πρωτομανδάτορας καὶ μανδάτορας». Όμως σήμερα, σχεδόν μόνο λαϊκός δανεισμός υπάρχει, στη λόγια γλώσσα έχουμε πιο πολύ μεταφραστικά δάνεια. Και ακόμα κι όταν δανειστούμε μια λόγια λέξη, δυσκολευόμαστε να φτιάξουμε σύνθετα και παράγωγά της. Οι βυζαντινοί δεν είχαν πρόβλημα να πλάσουν το θαυμάσιο υβρίδιο «σιγνοφόρος» (λατινογενές το πρώτο συνθετικό, σίγνον η σημαία), έπλαθαν τη λέξη και πήγαιναν να διοικήσουν την αυτοκρατορία τους.

* Γιαούρτι ελληνικού τύπου ονόματι Οίκος, με ελληνικά γράμματα, πεζά για να φαίνεται η διαφορά, και με μια σιρκονφλεξοειδή περισπωμένη να χαρούν λίγο οι παρ’ ημίν πολυτονιάται.

[Θα άξιζε ακόμα και άρθρο για τα ελληνοφανή γιαούρτια που κυκλοφορούν στην Εσπερία. Η Νεστλέ έχει το Yaos, με την ελληνική κατάληξη -os και με κυκλαδικές εκκλησίες πάνω στη συσκευασία]

* Τι είναι ο ήμελλος;

Ο Στέφανος Ήμελλος είναι ακαδημαϊκός (=μέλος της Ακαδημίας Αθηνών) με έργο κυρίως λαογραφικό. Ο ηθοποιός Δημήτρης Ήμελλος ίσως είναι συγγενής του, πιθανώς γιος του. Το σπάνιο επώνυμο Ήμελλος εντοπίζεται στη Νάξο.

Τα επώνυμα τα ορθογραφούμε με μεγάλο βαθμό ελευθερίας διότι «μας ανήκουν». Έτσι κάποιος μπορεί να επιλέξει να γράφεται Ζαββός για να ξεχωρίσει από τον ζαβό και κάποιος να κρατήσει τη γραφή Καμμένος ακόμα κι αν ξέρει ότι η σχολική ορθογραφία τη μετοχή τη γράφει «καμένος». Το επώνυμο Πικραμμένος ίσως γράφτηκε έτσι για να διαφοροποιηθεί από τη μετοχή, και φυσικά δεν θα το θεωρήσουμε ανορθόγραφο, ενώ θα θεωρήσουμε ανορθόγραφη τη μετοχή, αν κάποιος γράψει «η καρδιά μου είναι πικραμμένη».

Έχει άραγε 6 εκατομμύρια λέξεις η ελληνική γλώσσα;

Γινόταν στο Τουίτερ τις προάλλες μια συζήτηση για γλώσσες και λέξεις, και κάποια σχολιάστρια υποστήριξε:

Σκεφτείτε όμως ότι μια αγγλική λέξη έχει πολλές έννοιες (είναι πολύ φτωχή γλώσσα), αφού έχει 40.000 λήμματα ενώ η δική μας 6.000.000

Το ότι υπάρχουν λέξεις της αγγλικής (όπως και όλων των άλλων γλωσσών) που έχουν αποκτήσει πολλές σημασίες, για κάποιο λόγο θεωρείται σημάδι φτώχειας της γλώσσας, όπως βλέπετε. Το ίδιο πράγμα το είχε γράψει ειρωνικά ο φίλος Νίκος Λίγγρης, πριν από πολλά χρόνια, τότε που ο ακαδημαϊκός Κουνάδης είχε μιλήσει κι αυτός για 5 εκατομμύρια ελληνικές λέξεις (και οι δυο αριθμοί, 5 και 6 εκατομμύρια παίζουν στο ελληναράδικο στερέωμα). Έλεγε τότε ο Λίγγρης:

Επειδή νιώθω συντριβή, μήπως νομίσει κανείς ότι είμαι ένας από εκείνους που «δήθεν» ενδιαφέρονται για την ελληνική γλώσσα, για να αποδείξω το πραγματικό μου ενδιαφέρον είμαι διατεθειμένος να προσφέρω το καλύτερο επιχείρημα υπέρ του γνήσιου πλούτου της ελληνικής γλώσσας έναντι της αγγλικής (και όχι μόνο). Ορίστε, κύριοι, ανοίξτε ένα οποιοδήποτε αγγλοελληνικό λεξικό. Σε οποιαδήποτε αγγλική λέξη θέλετε. Κοιτάξτε πόσες ελληνικές λέξεις ακολουθούν τη μία αγγλική λέξη: Μία; Δύο; Συνήθως πολλές. Πάρτε, ας πούμε, την αγγλική λέξη flat. Πόσες ελληνικές λέξεις αντιστοιχούν στη μία αγγλική; Πάμπολλες.

ομαλός και επίπεδος, αναπεπταμένος, αβαθής, χθαμαλός, ρηχός, ξεφούσκωτος, ανιαρός, μονότονος, άτονος, υποτονικός, ενιαίος, αμετάβλητος, ξεθυμασμένος, σαφής, κατηγορηματικός, απερίφραστος, αποφορτισμένος, αλαμπής, άτοκος, διαμέρισμα, πεδιάδα, πλάτωμα, σιάδι, υπόδημα χωρίς τακούνι, ύφεση, εκτάδην, κατηγορηματικά, απερίφραστα, ξεκάθαρα κ.ά.​

Έχουμε όλες αυτές τις λέξεις όταν οι Άγγλοι προσπαθούν να κάνουν τη δουλειά τους με μία. Χωρίς να υπολογίσουμε τους κλιτικούς τύπους, οι οποίοι ασκούν τον νου των νέων και τους κάνουν εξυπνότερους από τα παιδιά άλλων λαών από τα πρώτα κιόλας ψελλίσματα.

Ο Λίγγρης κορόιδευε αλλά η φίλη του Τουίτερ χρησιμοποιεί την πολυσημία των λέξεων για να τεκμηριώσει την άποψη ότι η αγγλική είναι φτωχιά γλώσσα με 40.000 μόνο λήμματα ενώ η ελληνική έχει εκατομμύρια.

Οπότε, δεν είναι ίσως περιττό να παραθέσω το σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα», ένα κεφάλαιο που δεν το έχω δημοσιεύσει στο ιστολόγιο, αν και πολλές φορές έχουμε συζητήσει το θέμα του πλήθους των ελληνικών λέξεων.

Έχει άραγε 5 εκατομμύρια λέξεις η ελληνική γλώσσα;

Συχνά-πυκνά, ακούμε να λένε για την ελληνική γλώσσα (την αρχαία, συνήθως) ότι είναι η πλουσιότερη απ’ όλες τις γλώσσες του κόσμου –και ως μέτρο του πλούτου αναφέρεται ο αριθμός των λέξεων της γλώσσας. Πόσες λέξεις έχει άραγε η ελληνική γλώσσα;

Μεθυσμενάκι, μια ανακεφαλαίωση

Το σημερινό μας άρθρο κάνει ανακεφαλαίωση μιας συζήτησης που είχαμε κάνει πέρσι μέσα στο κατακαλόκαιρο (δεκαεξαύγουστο, να φανταστείτε) για ένα θέμα που ήρθε ξανά στην επιφάνεια από ένα βιντεάκι του Κουραφέλκυθρου.

Ίσως όμως δεν ξέρετε τον Κουραφέλκυθρο ή τα Κουραφέλκυθρα -και δεν σας αδικώ, διότι «δεν είναι καν λέξη» όπως λέει ο δημιουργός της, ο κομίστας Αντώνης Βαβαγιάννης ή Κουραφέλκυθρος. Τα κόμικς που δημοσιεύει στη σειρά Κουραφέλκυθρα ξεχωρίζουν για το σουρεαλιστικό χιούμορ και τα έξυπνα λογοπαίγνια που δείχνουν οξύ αισθητήριο. Μπορείτε να τα βρείτε στην ειδική σελίδα του Φέισμπουκ.

Πριν από λίγο καιρό, μου είχε αρέσει πολύ ένα στριπ των Κουραφέλκυθρων που είχε γλωσσικό ενδιαφέρον. Σκεφτόμουν να το παρουσιάσω εδώ αλλά το αμέλησα -δεν είναι όμως επίκαιρο οπότε επιφυλάσσομαι. Προχτές όμως, ο Αντώνης Βαβαγιάννης ανέβασε όχι κόμικς αλλά ένα βίντεο που πάλι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον, αφού υποστηρίζει ότι «Η λέξη μεθυσμενάκι δεν υπάρχει».

Το βίντεο μπορείτε να το δείτε στη σελίδα του στο Φέισμπουκ, αλλά και στο YouTube.

Καταπιάνεται λοιπόν ο Κουραφέλκυθρος με τη λέξη «μεθυσμενάκι», παρουσιάζοντας τα πορίσματα ενδελεχών ερευνών που κατατείνουν στο συμπέρασμα της Επιτροπής Αποκατάστασης της Αλήθειας πως «Δεν υπάρχει λέξη μεθυσμενάκι».

Στο βίντεο βλέπουμε τους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου από τη Τζαμάικα, από τον αξέχαστο δίσκο Θαλασσογραφίες σε μουσική Μάνου Λοΐζου, έναν δίσκο που κλείνει φέτος μισόν αιώνα ζωής και τα τραγούδια του ακούγονται πάντοτε.

Το ρεφρέν της Τζαμάικας το έχουμε σίγουρα τραγουδήσει:

Κι αρμενίζαμε στα πέλαγα αγάπη μου παλιά
Κι ύστερα το βραδάκι μεθυσμενάκι στα καπηλειά
Σ’ έπινα κοριτσάκι σαν το κρασάκι γουλιά γουλιά

Ας το ακούσουμε:

Αλτ και αλίμονο σε αμαξιτή οδό – του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη

Τις προάλλες η φίλη μας η Έφη έδωσε παραπομπή σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του φίλου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη στο ηλεπεριοδικό Ο Χάρτης.

Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο είχαμε παρουσιάσει, στις αρχές του χρόνου, το παρθενικό άρθρο του Χ.Χαραλαμπάκη στο πρώτο τεύχος της νέας περιόδου του Χάρτη. Ωστόσο, ο Χάρτης συνέχισε να ηλεκδίδεται, ο δε Χαραλαμπάκης συνεχίζει τα γλωσσικά του άρθρα, που μάλιστα έχουν πάρει τον γενικό τίτλο «Γλωσσολογικά και λεξικογραφικά». Στα άρθρα αυτά, ο κορυφαίος γλωσσολόγος κάνει κάτι πολύ ενδιαφέρον: παρουσιάζει σχολιασμένα τα σχόλια που είχε κάνει ο Στέφανος Κουμανουδης στην περίφημη Συναγωγή νέων λέξεων… πριν από εκατόν τόσα χρόνια.

Πράγματι, ο Κουμανούδης δεν αρκέστηκε στο να καταγράφει ξερά λέξεις που αποδελτίωνε από εφημερίδες και συγγράμματα. Κάθε τόσο, όχι τόσο συχνά που να καταντάνε περισπασμός αλλά αρκετά συχνά ώστε να γίνονται αισθητά, αφήνει τον εαυτό του ελεύθερο να κάνει γενικότερα γλωσσικά ή κοινωνικά σχόλια. Κάπου έχω μαζέψει μερικές τέτοιες «λεξικογραφικές ανάσες» και σκόπευα να τις κάνω άρθρο. Ο Χαραλαμπάκης κάνει κάτι πιο ουσιαστικό, παίρνει αυτά τα σχόλια ένα προς ένα και με αλφαβητική σειρά και τα σχολιάζει εκτενώς.

Στο προτελευταίο τεύχος του Χάρτη, ο Χ.Χ. δημοσιεύει το έβδομο άρθρο με «Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη». Το  μεταφέρω εδώ ολόκληρο και στο τέλος επιτρέπω στον εαυτό μου μια διόρθωση στον σοφό φίλο μου.

Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (7)

αλήμων ώ. Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος εν τω λεξικώ του της καθ’ ημάς Ελληνικής διαλέκτου, 1835 ούτως έγραψεν το κοινώς παρ’ ημίν γραφόμενον επίρ. αλλοίμονον, κρίνας αυτό παρεφθαρμένον εκ του εν τη Γαλεομαχία «Ιαλέμων ω» του Θεοδώρου Προδρόμου. Ούτω και εν τω Γαλλοελληνικώ λεξικώ του, 1856. – Αλλά πόσους έπεισεν;

*

Με τις τρεις τελευταίες λέξεις ο Κουμανούδης θέτει μια ρητορική ερώτηση η απάντηση της οποίας είναι ασυζητητί «Δεν έπεισε κανένα». Ο Βυζάντιος παραθέτει το παράδειγμα: Αλήμων ω εις εμένα τον ταλαίπωρον! με τα αρχαιοελληνικά ερμηνεύματα Οίμοι τω ταλαιπώρω!, ω τάλας! Στο λήμμα αλλοιμονώτερον, Ακρόπολις, 25 Μαΐου 1889, ο Κουμανούδης επαναλαμβάνει τα όσα γράφει στο αλήμων ω, χωρίς εσωτερική παραπομπή στο λήμμα αυτό. Γνωρίζει, επίσης, τη μη πιθανή ετυμολογία του Ν. Γ. Πολίτη (1898) από το ηλί ηλί, αλίμονο < αλί + μόνον.

 

Η ετυμολογία του επιφωνήματος αλίμονο –αυτή η ορθογράφηση, ως απλούστερη, έχει καθιερωθεί–, με μακρά παράδοση στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας, παραμένει αβέβαιη, όπως δείχνουν οι διαφορετικές ορθογραφικές αναπαραστάσεις της λέξης.^[1]
Με βάση τη στατιστική συχνότητα της μηχανής αναζήτησης Google (6 Ιουνίου 2019) παρουσιάζονται οι ακόλουθες μορφές: αλίμονο (459.000 παραδείγματα), αλλοίμονο (109.000), αλοίμονο (36.000), αλλίμονο (7.110), αλήμονο (459), αλλήμονο (160), αλλείμονο (9), αλείμονο (5). Στο Ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, λήμμα αλλοίμονο, με την μη πειστική αναγωγή στο αρχαίο ἀλλ’ οἴμοι, καταγράφονται 35 μορφολογικοί τύποι, όπως αγλοίμονο αϊλοίμονο και αλοίσμονο από την Κρήτη, αλλοί, ναλλοί και ναϊλλοί από τον Πόντο κ.ά. Το αλλοί στην ουσία είναι το αλί (βλ. αλί και τρισαλί), ήδη μεσαιωνικό, το οποίο σε όλα τα λεξικά καταγράφεται ως χωριστό λήμμα. Το επιφώνημα αλλοιμονάκι αναπτύσσεται στο Ιστορικό λεξικό ως αυτόνομο λήμμα, ενώ πρόκειται για ευκαιριακό σχηματισμό που εξυπηρετεί μετρικές ανάγκες.^[2] Για τα επώνυμα Αλλοίμονος και Αλλοιμονάκις, με απωσιώπηση των απλούστερων ορθογραφήσεων Αλίμονος και Αλιμονάκης, παραθέτει ενδιαφέροντα στοιχεία ο Δικαίος Βαγιακάκος.^[3]

Σχόλιο Ν.Σ.: Για το αλίμονο και την ορθογραφία του έχουμε γράψει και στο ιστολόγιο. Για την υποσημ. 2 έχω μια επισήμανση στο τέλος.

*

αλτ! … Κανονισμός ασκήσεων πεζικού, 1876. – Μιχαήλ Ν. Δαμιράλης εν μεταφράσει του Σαιξπηρείου Άμλετ, 1890. – Ακρόπολις 11 Φεβρουαρίου 1895. – Ηναγκάσθην δυστυχώς να καταχωρίσω εδώ και την ακράτως ξένην ταύτην λέξιν, επειδή λόγιοι την κατεδέχθησαν και την εισήγαγον όχι μόνον εις τον στρατόν ως κέλευσμα, αλλά και άλλως και εις τα ποιήματα. Το στάσου, ή στάσ’, δεν τους ήρεσεν.

*

Ενδιαφέρουσα είναι η υπόρρητη θέση του Κουμανούδη ότι το ξενικό επιφώνημα είναι ανεκτό ως στρατιωτικό κέλευσμα. Πράγματι με τη σημασία αυτή αποτελεί διεθνισμό. Ξεκίνησε ως γερμανισμός: προστακτική halt του ρήματος halten «σταματώ» με επιφωνηματική σημασία. Το ιταλικό alt είναι γνωστό από το 1482. Στη γαλλική, απ’ όπου εισήλθε στη γλώσσα μας, και στην αγγλική ως halt, μαρτυρείται το επιφώνημα halte! ως στρατιωτικός όρος από το 1636. Το Λεξικό Δημητράκου ετυμολογεί το αλτ αόριστα από το γερμανικό halten και το ερμηνεύει με το αρχαϊστικό «στήθι ή στήτε». Τα συνώνυμα «ακίνητος», «σταμάτησε», «στάσου», «στοπ» δεν εναλλάσσονται κατά το δοκούν. Μπορεί να πει κάποιος σε έναν που δεν είναι στρατιώτης αλτ! με την απειλητική σημασία «ακίνητος!» ή χαριεντιζόμενος, δεν ταυτίζεται όμως υφολογικά με το στάσου! Θα ήταν γελοίο να αντικατασταθεί αυτή η προστακτική με το αλτ στο εξαιρετικό λ.χ. στιχούργημα του Άκου Δασκαλόπουλου (1937-1998), μελοποιημένο από τον Μίμη Πλέσσα, Κορίτσι στάσου να σου πω/στάσου λιγάκι./Δεν βλέπεις πόσο σ’ αγαπώ/χελιδονάκι.
Το γαλλικό halte έλαβε μεταφορική σημασία και ταυτίστηκε με το stop: Dire halte à la guerre. (Πείτε στοπ στον πόλεμο). Χρησιμοποιείται, επίσης, σε ελλειπτικές προτάσεις: Halte aux essais nucléaires! (στοπ στις πυρηνικές δοκιμές). Αντίστοιχη σημασιολογική εξέλιξη, έστω και σε περιορισμένη χρήση, παρουσιάζει το αλτ.^[4]
Τα μονοσύλλαβα αλτ και στοπ προσφέρονται για προτάσεις-συνθήματα: αλτ (= τέρμα) στη φοροδιαφυγή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γραφικές απεικονίσεις: «Διαστ-ΑΛΤ(!)-ικά». Διασταλτική ερμηνεία του άρθρου 16 του Συντάγματος που απαγορεύει τη σύσταση ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Με σαφή προειδοποίηση να σταματήσει η προσπάθεια κατάργησης του δημόσιου και δωρεάν χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης.^[5]
Αξιοπρόσεκτα είναι και ορισμένα ακρωνύμια τα οποία αποτελούν πια παρελθόν, αφού η γλώσσσα και η κοινωνία αλλάζουν διαρκώς. ΑΛΤ σημαίνει Αποκλειστικές Λωρίδες Ταξί.^[6] Κατά τις λεωφορειολωρίδες και τις αποκλειστικές λωρίδες λεωφορείων (ΑΛΛ) σχηματίστηκε ad hoc ένα άτυπο, αλλά υπαρκτό ακρωνύμιο. Το 1998 δημιουργήθηκε η ομάδας της Άμεσης Δράσης «ΑΛΤ» που σημαίνει Αντιμετώπιση Ληστειών Τραπεζών. Μόλις διαλύθηκε η ομάδα, εξαφανίστηκε και το ακρωνύμιο.
Ο Κουμανούδης δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η μικρή αυτή λέξη όχι μόνο θα παγιωνόταν στο στρατιωτικό λεξιλόγιο, αλλά θα αποκτούσε και άλλες χρήσεις.
Από το 1981 μπήκε ένα καινούργιο αλτ στη ζωή μας που έχει σχέση με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Λημματογραφήθηκε πρώτη φορά στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Πρόκειται για το αμερικανικό alt(ernate key), πλήκτρο που μπορεί να πατηθεί μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλο για την εκτέλεση εναλλακτικής λειτουργίας.

«Που με βια με στρατηγεί….», ή μαργαριτάρια του 1958

Λένε πολλοί ότι στην εποχή μας η γλώσσα απειλείται, ότι η νεολαία πάσχει από λεξιπενία και ότι κάνει τραγικά γλωσσικά λάθη. Τα ίδια όμως τα λένε σε κάθε εποχή. Θα θυμάστε άλλωστε τη φασαρία που είχε γίνει περί το 1985, όταν στις πανελλήνιες εξετάσεις, στο θέμα της έκθεσης, κάποιοι υποψήφιοι είχαν ζητήσει διευκρινίσεις για τις λέξεις «αρωγή» και «ευδοκίμηση». (Θα βάλουμε κάποτε άρθρο για το θέμα αυτό, έχω κάμποσο υλικό στα ηλεσυρτάρια μου). Το 1985 η υποτιθέμενη λεξιπενία των νέων ήταν απόρροια της διακοπής της διδασκαλίας των αρχαίων από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο, τουλάχιστον αυτό υποστήριζαν οι υπέρμαχοι της επαναφοράς των αρχαίων, που τελικά, δυστυχώς, κατάφεραν να πείσουν την πολιτική ηγεσία της χώρας.

Ωστόσο, παρόμοιες κατηγορίες για αγραμματοσύνη και για γλωσσικά λάθη των νέων έβλεπαν το φως και παλιότερα -ας πούμε, βλέπω σε βιβλίο του Χρ. Χαραλαμπάκη (Γλώσσα και εκπαίδευση) ότι το 1948 κάποιος Θ.Χ.Παπαβασιλείου εξέδωσε το βιβλίο «Γλωσσική και ορθογραφική αναρχία» στο οποίο ψέγει το σχολείο επειδή οι απόφοιτοι του δημοτικού έκαναν λάθη όπως: οι άνθρωπη, οι Ιταλή, ένεκα ο πόλεμος, ομολογώ εβάφτησεν, αντί ομολογώ εν βάπτισμα.

Και πιο παλιά, το 1928, καθηγητής πανεπιστημίου είχε διεκτραγωδήσει από τις στήλες των εφημερίδων τα ορθογραφικά λάθη των υποψηφίων στις εισιτήριες εξετάσεις του Πανεπιστημίου (θυμάμαι κάπου ένα χαρακτηριστικό, ίππσος αντί για ύψος), πράγμα που έδωσε στον Δημ. Γληνό το έναυσμα να γράψει στο περιοδικό Νέος Δρόμος σειρά άρθρων για το «κύμα της αγραμματοσύνης» (τα έχουμε παρουσιάσει εδώ) -και ο Γληνός θυμάται ότι και το 1900, όταν ήταν ο ίδιος φοιτητής, γίνονταν ανάλογα λάθη.

Οπότε, λάθη κάνουν πάντα οι μαθητές και οι φοιτητές. Είναι εξιδανίκευση του παρελθόντος να υποστηρίζουν κάποιοι πως παλιότερα δεν γίνονταν λάθη και μόνο τώρα γίνονται.

Θυμήθηκα λοιπόν ένα άρθρο, και έψαξα και το βρήκα, που είχε αρχικά δημοσιευτεί στο περιοδικό Εικόνες το 1958, και μετά αναδημοσιεύτηκε στο πολύ γουστόζικο βιβλίο «Το λιβάδι με τους μαργαρίτες» του Θανάση Φωτιάδη, που κυκλοφόρησε το 1965 με υπότιτλο «ήτοι ρήσεις τερπναί και εμμέσως ωφέλιμοι, ενδελεχώς ερανισθείσαι, χάριν του απανταχού φιλοπροόδου, φιλοσκώμονος, φιλογλώσσου, αλλά και ρηξικελεύθου ελληνισμού» [Ο Μέφρι έβαλε το χερι του, διότι ο φιλοσκώμμων θελει δύο μ!]

Ο Φωτιάδης λίγα αργότερα έβγαλε και «Περιβόλι με τους μαργαρίτες» ενώ αρκετά χρόνια αργότερα πήρε τη σκυτάλη ο γιος του, και εξέδωσε τρίτο βιβλίο, τον «Μπαχτσέ με τους μαργαρίτες».

Αν πέσει στα χέρια σας κάποιο από τα βιβλία αυτά να σπεύσετε να τα αγοράσετε/διαβάσετε, σας εγγυώμαι ότι θα το διασκεδάσετε. Αρκεί να πω ότι ο Θανάσης Φωτιάδης είναι αυτός που ψάρεψε το αρχικό μαργαριτάρι που γέννησε τον όρο «Νομανσλάνδη», που τόσο συχνά χρησιμοποιούμε στο ιστολόγιο.

Λοιπόν, από το Λιβάδι με τους μαργαρίτες του Θανάση Φωτιάδη αναδημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο γραμμένο από τον καθηγητή Γεώργιο Θ. Κακριδή.

Ο Γεώργιος Κακριδής (1908-1959), πρέπει να είναι γιος του Θεοφάνη Κακριδη, του παλιού φιλόλογου, άρα αδελφός του Ιωάννη και θείος του Φάνη Κακριδή που έφυγε από τη ζωή στις αρχές του χρόνου. Ήταν Καθηγητής Θεωρητικής Ηλεκτροτεχνίας και Ειδικής Ηλεκτροτεχνίας για Πολιτικούς Μηχανικούς (1949-1959)

Το άρθρο έχει ως εξής (εκσυγχρονίζω τον τονισμό και ελαφρώς την ορθογραφία, όχι όμως και τα ορθογραφικά λάθη των υποψηφίων):

Ο μακαρίτης καθηγητής του Πολυτεχνείου Γ.Θ.Κακριδής έδωσε εις την δημοσιότητα αποτελέσματα εισαγωγικών εξετάσεων εις το Πολυτεχνείο, το 1958, όταν ήτο εξεταστής του μαθήματος της εκθέσεως. Το θέμα που εδόθη ήτο: Αναγράψατε, ερμηνεύσατε και αναλύσατε τα δύο πρώτα τετράστιχα του Εθνικού ημών ύμνου. Γράψατε τι γνωρίζετε περί του ποιητού αυτού και του μουσουργού, όστις τα εμελοποίησε. Ακούσατε απαντήσεις:

Το «σωστό» και το «λάθος» στη γλώσσα (άρθρο του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη)

Δημοσιεύω σήμερα ένα πολύ αξιόλογο άρθρο του φίλου γλωσσολόγου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, που δημοσιεύεται στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Χάρτης (Ιανουάριος 2019).

Το θέμα του, όπως καταλαβαίνετε και από τον τίτλο, βρίσκεται ακριβώς μέσα στον κύκλο ενδιαφερόντων του ιστολογίου μας. Ο Χαραλαμπάκης θίγει ζητήματα αρκετά από τα οποία τα έχουμε συζητήσει και στο ιστολόγιο και που ασφαλώς θα τα συζητήσουμε ξανά και ξανά -και επιπλέον το άρθρο του έχει το καλό ότι δεν περιορίζεται να αναφέρει γενικές αρχές αλλά εξετάζει συγκεκριμένα 15 περιπτώσεις «λαθολογίας», που τις αντικρούει, επιχειρηματολογώντας με φρέσκια ματιά και κάνοντας παρατηρήσεις διεισδυτικές: παραδέχομαι ότι πολλά από αυτά που γράφει δεν τα είχα επισημάνει αν και με το θέμα αυτό ασχολούμαι κι εγώ εδώ και χρόνια.

Οπότε, το άρθρο αξίζει αναδημοσίευση και συζήτηση. Όμως, πριν το παρουσιάσω πρέπει να πω δυο λόγια για το περιοδικό Χάρτης. Αφού ειναι το πρώτο τεύχος του, που τώρα κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο, θα έλεγε κανείς πως είναι καινούργιο περιοδικό.

Είναι καινούργιο. Και δεν είναι. Το περιοδικό Χάρτης εκδόθηκε πρώτη φορά το 1982, από τον Δημήτρη και την Έλενα Καλοκύρη. Ήταν δίμηνο λογοτεχνικό περιοδικό, αν και στην πράξη εκδιδόταν σε πιο αραιά χρονικά διαστηματα.  Είχε πολύ αξιόλογη λογοτεχνική και δοκιμιακή ύλη, ενώ θυμάμαι πολύ ζωντανά κάποιους ομηρικούς καβγάδες για μεταφραστικά θέματα στις στήλες της αλληλογραφίας του, όπως για τη μετάφραση του Μόμπι Ντικ. Είχα απο τότε κλίση προς τη μετάφραση ή έκανα τα πρώτα μου βήματα και διάβαζα με απληστία τη σχετική αντιπαράθεση. Επίσης, ο Χάρτης ήταν πολύ διαφορετικός από τα άλλα λογοτεχνικά περιοδικά από εικαστική-τυπογραφική πλευρά.

Μέσα στα 6 χρονια της κυκλοφορίας του, ο Χάρτης της πρώτης περιόδου εξέδωσε 26 τεύχη, κάποια διπλά και επηρέασε όχι λίγο τα λογοτεχνικά μας πράγματα. Τώρα, το περιοδικό επανεκδίδεται -σε δεύτερη περίοδο, τούτη τη φορά σε ηλεκτρονική μορφή.

Βλέπετε, έχουμε περάσει στην εποχή όπου όλο και περισσότερα «ειδικά» περιοδικά εγκαταλείπουν την έγχαρτη έκδοσή τους και κυκλοφορούν μονάχα σε ηλεκτρονική μορφή. Εμείς οι παλιότεροι δεν αισθανόμαστε και πολύ άνετα (εκτός από λίγους που έχουν εξοικειωθεί απόλυτα με την ηλεκτρονική ανάγνωση). Από την άλλη, για οικονομικούς και μόνο λόγους η έντυπη έκδοση του Χάρτη θα ήταν ίσως αδύνατη. Τον (ηλεκτρονικό) Χάρτη μπορείτε να τον διαβάσετε εδώ, ενώ από τον ιστότοπο του Δημήτρη Καλοκύρη μπορείτε να διαβάσετε λίγο περισσότερα πράγματα για τον Χάρτη της πρώτης περιόδου.

Το άρθρο του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, λοιπόν:

Το «σωστό» και το «λάθος» στη γλώσσα

Η νεοελληνική γλώσσα, όπως κάθε γλώσσα, εξελίσσεται διαρκώς παρακολουθώντας τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές που συμβαίνουν στην κοινωνία, διαπίστωση την οποία ορισμένοι δεν θέλουν να παραδεχτούν. Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν εκατοντάδες άρθρα με θέμα «Γλωσσικά λάθη», «Επισημάνσεις ποικίλων γραμματικών και εκφραστικών λαθών», κ.τ.ό., συχνά όμως οι αναπαραγόμενες «οδηγίες και συμβουλές» των υποτιθέμενων ειδικών στηρίζονται σε εσφαλμένη βάση. Πρόκειται κατά κανόνα για μονόπλευρες και ατεκμηρίωτες θέσεις, χωρίς το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο. Το «σωστό» και το «λάθος» στη γλώσσα έχει σχετική αξία, όπως θα φανεί από την αντίκρουση των παρακάτω υποδείξεων.

1. Το ουσ. λάθος δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός: λανθασμένη άποψη (και όχι: λάθος άποψη).

Το ουσιαστικό λάθος χρησιμοποιείται ευρύτατα ως επίθετο κυρίως στον προφορικό λόγο. Συγγνώμη, πήρα λάθος νούμερο θα ανταπαντήσει κάποιος στο άγνωστο πρόσωπο που σήκωσε το τηλέφωνο. Από την αφηρημάδα μου πήρα λάθος λεωφορείο θα πει κάποιος αυθόρμητα. Αν πει: Πήρα λανθασμένο λεωφορείο θα βάλει τα γέλια όποιος το ακούσει.

2. Κακώς χρησιμοποιούνται αδόκιμες λέξεις όπως: νεολαίος, πισωγύρισμα, αντιπαλότητα κλπ.

Γιατί είναι αδόκιμες οι λέξεις αυτές; Οι νεολαίοι του κόμματος θα πούμε, όχι οι νέοι. Το πισωγύρισμα ανήκει στον προφορικό λόγο, εκτός του ότι παραπέμπει σε συγκεκριμένο κομματικό λεξιλόγιο. Θα διαγράψουμε με μια μονοκοντυλιά την αντιπαλότητα επειδή δεν αρέσει σε κάποιον η λέξη; Η χρησιμότητά της φαίνεται με μια πρώτη ματιά στο σχετικό λήμμα του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2014: Εθνικό Τυπογραφείο. [εφεξής ΧρΛεξ]

Τι κι αν φορώ τραγιάσκα;

Τραγιάσκα δεν φοράω εγώ. Το ρητορικό ερώτημα του τίτλου το θέτει ο μεγάλος Απόστολος Χατζηχρήστος, ή ακριβέστερα ο Γιάννης Λελάκης που έγραψε τους στίχους, στο τραγούδι «Μην είσαι ψεύτρα δίγνωμη»:

Μην είσαι ψεύτρα δίγνωμη, μη μου μιλάς με μάσκα
γιατί κι εγώ έχω καρδιά, τι κι αν φορώ τραγιάσκα.

Αφού ο ήρωας φοράει τραγιάσκα θα πει πως είναι εργατόπαιδο, βιοπαλαιστής, φτωχός. Αν ήταν ευκατάστατος, θα φορούσε ξερωγώ ρεπούμπλικα ή και ημίψηλο σε ειδικές περιστάσεις. Αν ήταν καλλιτέχνης, πάλι, μπορεί και να φορούσε μπερέ.

Τότε που γράφτηκε το τραγούδι, ήταν σχεδόν αδιανόητο να βγει κανείς στον δρόμο με ακάλυπτο το κεφάλι -εδώ και πολύ καιρό, η κατάσταση έχει αλλάξει άρδην, και είναι μάλλον σπάνιο θέαμα να δούμε στον δρόμο κάποιον με τραγιάσκα, ή με οποιοδήποτε άλλο καπέλο εκτός από τα αθλητικά τύπου τζόκεϊ.

Γιατί τραβάει τόσο πολύ τα ψώνια η «γλωσσολογία»;

Παρουσιάζω σήμερα ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο που πρωτοδημοσιεύτηκε στα αγγλικά στον σημαντικό ιστότοπο aeon και ευτυχώς με πρόλαβε και το μετέφρασε πρώτος ο συνάδελφος Άκης Γαβριηλίδης γλιτώνοντάς με από τον κόπο. Το αναδημοσιεύω λοιπόν από τον ιστότοπο του Άκη αν και άλλαξα τον τίτλο για να είναι πιο ματζόβολος και επειδή, αν ερμηνεύω σωστά το πνεύμα του συγγραφέα, σε συνδυασμό και με την εμπειρία από τα δικά μας, τα ψώνια τα ελκύει η ενασχόληση με τη γλώσσα, η δήθεν μελέτη της γλώσσας, ή ίσως η χρήση της γλώσσας για επιβεβαίωση εθνικιστικών και άλλων προκαταλήψεων, και πάντως όχι η επιστημονική ενασχόληση με τη γλώσσα, δηλαδή η γλωσσολογία.

Μάλιστα, τα ελληνοβαρεμένα ψώνια που «ετυμολογούν» (διάβασε: πορτοκαλίζουν) το δηλώνουν ευθαρσώς ότι μπορει κάποιος να μελετάει τη γλώσσα αλλά να απορρίπτει π.χ. την ινδοευρωπαϊκή θεωρία ή να ενστερνίζεται την ηλίθια άποψη για ελληνική μητέρα-γλώσσα. Τα ψώνια αυτά αρνούνται στους γλωσσολόγους κάποια ειδική αρμοδιότητα στη μελέτη των γλωσσικών φαινομένων και, οπλισμένα με τις καινούργιες δυνατότητες που έθεσε στην υπηρεσία τους το Διαδίκτυο, είτε για συσπείρωση των ομοίων τους είτε για εξεύρεση παμπάλαιων και εντελώς ανυπόστατων ετυμολογικών λεξικών του 18ου αιώνα, διατυπώνουν ή αναπαράγουν τις πιο εξωφρενικές αντιεπιστημονικές θεωρίες.

Όπως λέει και το άρθρο, μια τέτοια συγκέντρωση ψεκασμένων εμφανίζεται σχεδόν μόνο στη μελέτη της γλώσσας και της ιστορίας. Αν κάποιος ερασιτέχνης βαλθεί να ερευνήσει την ιατρική ή την αστρονομία ή την ορυκτολογία, θα προσπαθήσει να ακολουθήσει επιστημονικές μεθόδους. Αντίθετα, στη γλώσσα το κάθε ψώνιο μπορεί να διακηρύσσει ευθαρσώς ότι είναι απολύτως λογικό ένας εκπαιδευτικός να μην διδάσκει ή να μην δέχεται την ινδοευρωπαϊκή θεωρία, ενώ κανείς δεν θα υποστήριζε ότι μπορεί ένας εκπαιδευτικός να διδάσκει τη θεωρία της επίπεδης γης στη φυσική ή του φλογιστού στη χημεία.

Στην Ελλάδα όμως, τέτοια ψώνια γίνονται αποδεκτά, προκόβουν και αναδεικνύονται και αντιπρόεδροι της αξιωματικής αντιπολίτευσης -δείτε πώς ο Άδωνης, πριν από μερικά χρόνια, ταλαιπωρεί με την αμάθεια και την προκατάληψή του τον λαμπρό επιστήμονα Χριστόφορο Χαραλαμπάκη:

Αλλά είπα πολλά.

Παραθέτω το άρθρο, όπως το δημοσίευσε στο ιστολόγιό του ο Άκης Γαβριηλίδης. Το πρωτότυπο είναι εδώ (στην ελληνική μετάφραση έχουν γίνει κάποιες περικοπές).

Γιατί είναι η γλωσσολογία τέτοιος μαγνήτης για κάθε πικραμένο και ψεκασμένο;

του Γκαστόν Ντόρρεν

Τι ωραία που ήταν στις μέρες τής μη εμπειρικής γλωσσολογίας! Στην προ-επιστημονική εποχή μπορεί να έλεγε ο καθένας ό,τι ήθελε, αλλά πόσο διασκεδαστικό είναι αλήθεια να τα αναπολούμε εμείς σήμερα όλα αυτά … Οι λόγιοι έσφαλλαν κατά τρόπους που ελάχιστοι σημερινοί γλωσσολόγοι θα το έκαναν. Σήμερα, το πεδίο μελέτης τους είναι μία σεβαστή κοινωνική επιστήμη, ακριβής στις μεθόδους της, ευρεία στη γκάμα της και γενναιόδωρη στη συγκομιδή της. Χωρίς ειδικούς στη φωνητική, οι υπολογιστές δεν θα ήταν σε θέση να επεξεργαστούν προφορικά αγγλικά. Χωρίς κοινωνιογλωσσολόγους, οι προλήψεις κατά των διαλέκτων και των μη ευρωπαϊκών γλωσσών θα ήταν ακόμα εξίσου διαδεδομένες –και ακόμα περισσότερο. Δικαστικοί γλωσσικοί εμπειρογνώμονες βοηθούν στην εξιχνίαση εγκλημάτων, κλινικοί γλωσσολόγοι συντρέχουν ανθρώπους με γλωσσικές βλάβες, ιστορικοί γλωσσολόγοι ρίχνουν φως στη γλωσσική αλλαγή και ακόμα στις προϊστορικές κουλτούρες και μετακινήσεις –και ούτω καθεξής.

Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, μια πρώτη εκτίμηση

Για εμάς που ασχολούμαστε βιοποριστικά με τη γλώσσα, η κυκλοφορία ενός νέου «μεγάλου» λεξικού είναι σημαντικό γεγονός. Τη Δευτέρα το μεσημέρι είχα την τύχη να παρευρεθώ στην επίσημη παρουσίαση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας, που εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών και αρκετοί φίλοι που το έμαθαν, ζήτησαν τη γνώμη μου για το νέο αυτό σύγγραμμα. Φυσικά, δεν είναι δυνατό να γράψει κανείς μια εμπεριστατωμένη γνώμη για ένα λεξικό (ή για οποιοδήποτε εκτενές σύγγραμμα) μέσα σε μια-δυο μέρες, οπότε εδώ θα δώσω απλώς τις πρώτες εντυπώσεις μου -ας πούμε μια δημοσιογραφική παρουσίαση και όχι μια λεξικογραφική κριτική. Ταυτόχρονα, θα σχολιάσω και ορισμένα πράγματα που γράφτηκαν στον τύπο για το λεξικό αυτό.

Πριν ξεκινήσω, επιβάλλεται μια προειδοποίηση.  Γνωρίζω τον καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, που ήταν ο γενικός συντονιστής της έκδοσης, η ψυχή του λεξικού θα λέγαμε, και πέρυσι είχα την ευκαιρία να διαβάσω ένα μικρό τμήμα του λεξικού και να διατυπώσω κάποιες παρατηρήσεις.  Κατά συνέπεια, δεν είμαι αμερόληπτος. Και η ευνοϊκή μου προδιάθεση προς το λεξικό αυτό ενισχύεται από ορισμένα χαρακτηριστικά της έκδοσής του που θα αναπτύξω παρακάτω.

Το καινούργιο αυτό λεξικό για την οικονομία της συζήτησης θα το αποκαλέσω ΧΛΑ, χωρίς να ξέρω αν αυτό θα είναι το ακρώνυμο που τελικά θα καθιερωθεί: Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, το τρίτο μας «μεγάλο» λεξικό μετά το ΛΝΕΓ (Λεξικό Μπαμπινιώτη αλλιώς) και το ΛΚΝ (Λεξικό [του Ιδρύματος] Τριανταφυλλίδη αλλιώς). Ο ασαφής χαρακτηρισμός «Μεγάλο» δεν έχει να κάνει μόνο με τον όγκο και το λημματολόγιο του λεξικού αλλά και με την διάδοσή του, πραγματική ή προβλεπόμενη. Το δεύτερο λεξικό του οίκου Τεγόπουλου-Φυτράκη, που ονομάστηκε Μείζον, ήταν μεγάλο από μερικές ποσοτικές απόψεις αλλά από πλευράς διάδοσης και επιρροής δεν δικαιολόγησε ποτέ τον τίτλο του.

Το ΧΛΑ εκδίδεται από την Ακαδημία Αθηνών -και, κακά τα ψέματα, για πολλούς Έλληνες το κορυφαίο αυτό πνευματικό ίδρυμα είναι συνδεδεμένο, και όχι άδικα ίσως, με έννοιες όπως ο συντηρητισμός, η αρτηριοσκλήρωση, η ημετεροκρατία. Για να μείνουμε στον χώρο της λογοτεχνίας, όπου τα ονόματα είναι πιο γνωστά στο ευρύ κοινό, είναι χαρακτηριστικό πως ακαδημαϊκός δεν έγινε ο Σεφέρης (για Βάρναλη ούτε λόγος) αλλά ο Γεώργιος Αθάνας -και δεν ήταν ο χειρότερος από τους λογοτέχνες ομολόγους του.

Κι όμως, στην παρουσίαση του ΧΛΑ ο κ. Βασίλειος Πετράκος, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας, μας εξέπληξε ευχάριστα όταν ανέφερε, ανάμεσα στα άλλα, και τα εξής: «Η Ακαδημία με το Χρηστικό Λεξικό δεν αποβλέπει σε ρύθμιση της γλώσσας, αποδεδειγμένως ανεδαφική, τουλάχιστον από τα χρόνια του Κοραή. Παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο και επιστημονικώς εξακριβωμένο την πραγματική μορφή της Νεοελληνικής, τον γλωσσικό πλούτο της και τις θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητές της … Το μέγα πλήθος των νεολογισμών και των νέων σημασιών που περιέχονται στο Χρηστικό Λεξικό είναι η αψευδής μαρτυρία αυτού του γεγονότος, που δείχνει τη δημιουργική δύναμη των Ελλήνων στη γλώσσα και διαψεύδει όσους θρηνούν για τη φθορά της».

Τα Λόγια του αέρα στον Ιανό

Την περασμένη Τετάρτη, 26 του Φλεβάρη, παρουσιάστηκε στον Ιανό το βιβλίο μου “Λόγια του αέρα και άλλες 1000 παγιωμένες εκφράσεις”. Πολύ το χάρηκα, πρέπει να πω, επειδή ήρθαν αρκετοί παλιοί και νεότεροι φίλοι αλλά και όχι λίγοι θαμώνες του ιστολογίου. Το βιβλίο παρουσίασαν, με τη σειρά που μίλησαν (και τη σειρά της φωτογραφίας):

* Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ.

* Ο Γεράσιμος Ρηγάτος, γιατρός και μελετητής της λαογραφίας.

* Η Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.

ενώ στο τέλος μίλησα κι εγώ. Ακολούθησε συζήτηση, με ερωτήσεις και απαντήσεις.

Το ηχητικό αρχείο της εκδήλωσης είναι αυτό:

και η ανάλυση στα επιμέρους τμήματα έχει ως εξής:

0.00 – 18.30 Ομιλία του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη (δυστυχώς λείπει η αρχή)

18.30 – 32.40 Ομιλία του Γεράσιμου Ρηγάτου (την οποία μπορείτε επίσης να διαβάσετε εδώ)

32.40 – 38.00 Ομιλία της Άννας Ιορδανίδου

38.00 – 1.12.30 Η δική μου τοποθέτηση στο κλείσιμο (τελικά φλυάρησα πολύ)

1.12.30 – 1.39.00 Ερωτήσεις και απαντήσεις

Υπάρχουν επίσης και στιγμιότυπα βίντεο από την παρουσίαση. Για τεχνικούς λόγους, μαγνητοσκοπήθηκε μόνο η δική μου τοποθέτηση και οι ερωτήσεις-απαντήσεις.

Πρώτο μέρος.
Δεύτερο μέρος.
Τρίτο μέρος.

Μια συνέντευξη και μια εκδήλωση

Σήμερα στις 6 μ.μ. γίνεται στον Ιανό (Σταδίου 24) η παρουσίαση του βιβλίου μου Λόγια του αέρα. Θα μιλήσουν ο γιατρός και λαογράφος Γεράσιμος Ρηγάτος, ο καθηγητής της Γλωσσολογίας Χριστόφορος Χαραλαμπάκης και εγώ. Περισσότερα για την εκδήλωση μπορείτε να δείτε εδώ, ενώ κάποια στιγμή τις επόμενες μέρες ελπίζω να ανεβάσω τις ομιλίες (είτε σε κείμενο είτε ηχητικό), φωτογραφίες κτλ. σε μια σελίδα που θα φτιάξω και θα είναι προσαρτημένη στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει για το βιβλίο μου αυτό.

Για σήμερα, ανεβάζω το κείμενο μιας συνέντευξης που έδωσα στη δημοσιογράφο Δήμητρα Νικολάου για το διαδικτυακό περιοδικό IANOS Magazine. Προς το παρόν, η συνέντευξη δεν έχει δημοσιευτεί: το περιοδικό, αν δεν κάνω λάθος, βρίσκεται ακόμα σε στάδιο προετοιμασίας, οπότε ίσως προτρέχω -πάντως, όπως θα δείτε οι ερωτήσεις δεν αφορούν τόσο πολύ το βιβλίο Λόγια του αέρα και τη σημερινή εκδήλωση, αλλά επεκτείνονται σε πολύ γενικότερα θέματα, γλωσσικά και άλλα. Από την άλλη, δεν βρίσκω αταίριαστο να προλογίσω, ας πούμε, τη σημερινή εκδήλωση με αυτή τη συνέντευξή μου.

Και βέβαια, περιμένω να δω κάποιους από εσάς το απόγευμα στον Ιανό!

Συνέντευξη στη Δήμητρα Νικολάου και στο IANOS Magazine.

1. Η επιστημονική σας κατάρτιση μοιράζεται μεταξύ χημείας- ή καλύτερα χημικού μηχανικού και αγγλικής φιλολογίας. Πώς ερμηνεύεται αυτή η δημιουργική μίξη μεταξύ των δύο σας ιδιοτήτων; Πώς προκύπτει αυτή η όμορφη αντίθεση;

Πράγματι, αυτά είναι τα πτυχία μου. Όταν τελείωσα το Πολυτεχνείο αποφάσισα ότι δεν ήθελα να πάω για μεταπτυχιακά στην Αμερική, όπως ήταν το αρχικό μου σχέδιο, και άρχισα να ασχολούμαι με τη λογοτεχνική μετάφραση και να γράφω διηγήματα, κι έτσι άλλαξα εντελώς προσανατολισμό, με την υποστήριξη και των γονιών μου, που δεν δυσανασχέτησαν όταν εγκατέλειψα την ευθεία οδό της καριέρας του μηχανικού για ένα αβέβαιο ταξίδι στον απέραντο ωκεανό της γλώσσας. Σήμερα, κακά τα ψέματα, μόνο τυπικά είμαι μηχανικός· βέβαια, μου έχει μείνει η ματιά του μηχανικού στα πράγματα, ίσως και στον τρόπο δουλειάς, αλλά, ύστερα από δεκαετίες ενασχόλησης με τη γλώσσα και τη μετάφραση το μίγμα περιέχει πολύ περισσότερο από το δεύτερο συστατικό παρά από το πρώτο.